Your search found 5121 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 3986-4898:

loco, reddere sedulo conatus sum. Etsi autem in singulis verbis, ac etiam locutionibus, multae huiusmodi difficultates exoriri queant: multo tamen magis eaedem existunt in integris sententiis ac paragraphis, atque adeo etiam totis concionibus, si non bene intelligantur. Quapropter, sicut in priore parte, de singulorum, praesertim difficilium vocabulorum; indeque orientium phrasium significationibus disserui: ita iam in hac parte, ordinem Syntheticum sequendo, de variis Hebraismis, secundum partes orationis, troposque ac figuras, et denique secundum totas sententias, varias

de Linguarum necessaria cognitione disserui. Nam literae, a quibus ipsa Grammatica nomen accepit ( γράμματα enim Graeci literas vocant) signa utique sonorum sunt, ad articulatam vocem, qua loquimur, pertinentium. Istorum autem Troporum non solum exempla sicut omnium, sed quorundam etiam nomina in divinis libris leguntur: sicut Allegoria, Aenigma, Parabola. Verum non libet nunc in encomion doctrinae Hebraismorum ac Troporum digredi, quod forte multo

Grammatica nomen accepit ( γράμματα enim Graeci literas vocant) signa utique sonorum sunt, ad articulatam vocem, qua loquimur, pertinentium. Istorum autem Troporum non solum exempla sicut omnium, sed quorundam etiam nomina in divinis libris leguntur: sicut Allegoria, Aenigma, Parabola. Verum non libet nunc in encomion doctrinae Hebraismorum ac Troporum digredi, quod forte multo rectius in prima Praefatione factum fuisset. Illud sane plus satis

Syntaxin, varii generalesque Hebraismi, seu quatenus Hebraea lingua a Latina Graecaque in illis Grammatices partibus discrepare videatur: non quod exactissime sit hic earum linguarum facta collatio, sed quaedam tantum valde notabilia sunt indicata. Quarto, [Typi] ac Schemata praecipua, sicut et apud Latinos ac Graecos, sed multis exemplis Sacrarum literarum declarata ac illustrata, ordine explicantur: quibus admonitus instructusque diligens Lector, facile similia exempla in Sacris literis observabit, et tanto clarius intelliget. Quinto variae ac latissime petentes

scripta consocient. Recipite igitur sereno vultu hoc nostrum munus, et veritati caelesti, eiusque syncetis doctoribus benignum patrocinium praestate: nec unquam bene agendo, Christo serviendo, eiusque causa labores et mundi odia perferendo, defatigemini, aut frangamini. Sicut autem celeberrimus et vetustissimus poeta laudat suum pastorem populorum, quod fuerit bonus bello et pace, inquiens,
Ἀμϕότερον βασιλεύς τε ἀγαθός, κρατερός τε αἰχμητής : sic vos operam date,

Angeli et omnes homines. Gloria Dei, et aeterna hominis felicitas. Deus creavit summa harmonia omnia valde bona, et praesertim hominem mundi dominum ad imaginem suam. eique inscripta cordi Lege, dix: Sanctus esto, sicut et ego sanctus sum. Si feceris haec, vives: sin transgressus fueris, morte morieris. Gen. 1. 2. 3. Levit. 12. 19 et 20. REGNUM Satanae, seu irae. Satanas pater mendacii et homicidii, carnifex Dei, et Deus

erit in futura vita, cum Christus abolito omni principatu ac potentia, morte et peccato, praecpitatoque in infernum Satana cum omnibus impiis, abstersis omnibus lachrymis piorum, et cunctis scandalis, offeret ac subiiciet se et Ecclesiam Patri, eique regnum tradet, ut ipse sit omnia in omnibus, sicut et prius fuit, cuus regni ac gloriae non erit finis aut modus. 1. Cor. 2 et 15. ¶ Harum quatuor Monarchiarum subditi omnes sumus, aut fuimus, licet sese invicem hostiliter oppugnent, et destruant. Et extribus primis aliquid adhuc habemus: ex prima vitam hanc, eique necessaria: ex

Peccator contritus et damnatus. Securi omnis generis. Peccator credens. Increduli. Aristoteles de Synthesi inquit: Si quis sane res nascentes et crescentes inde ab initio spectaret, sicut in aliis omnibus, ita et in hisce, optime eas perspiceret. II. METHODUS ANALYTICA THEOLOGIAE. Deus est primum elementum, fons et principium Syntheticum Theologiae, in quod ultimum Analysis haec resolvitur, aut desinit.

multiplicis iniustitiae, severissimae iustitiae Dei, et Spiritu. Quae oritur ex Aristoteles de Analysi inquit: Perspicuum vero erit quod tractatur, iis qui id secundum praeeuntem eis methodon contemplabuntur. Sicut enim in aliis, ita et hic compositum dividere ac resolvere oportet, donec tandem ad simplicia perveniatur. Eae enim sunt minimae ac simplicissimae totius rei partes. III. DEFINITIVA

cuiusmodi ipse dicit Herodoti esse. Tametsi Paulo interdum illa pendens oratio etiam in diversas res transit. De hac re proprium in hac parte caput habebitur. 7 Diversitas quoque sermonis singulorum scriptorum, praesertim autem Novi et Veteris testamenti (cum tanquam unius autoris, sicut et est, accipi debeant tota Biblia) non modicum impedimentum adfert imperitiori lectori. Ut enim quis maxime se ad unius illorum scriptorum phrasim assuefaciat, non mox alterum intelliget. Praeterea non raro ille diversus sermo, diversas etiam res adferre videtur. Ideo Sadducaei, et ab initio

illustrantur. 18 Brevis est Scriptura verbis et sententiis. unde accidit illud Horatianum, Brevis esse laboro, Obscurus fio. Quod incommodi brevitas in omnibus linguis parit. 19 Contrahit plures sententias aut sensus, resve procul dissitas in unam sententiam: sicut in Eclipsi, et in capite de Conciso stylo, aliisque Regulis ostendam. 20 Multa item sunt subintelligenda: valde enim concisus est hic sermo, ut in Eclipsi multis exemplis ostendam. 21 Modorum verbi et coniunctionum apte eos connectentium defectus, plurimas obscuritates

perspicuitatis lucisque afferunt. At Scriptura (ut modo dixi) etiam cum videtur materias ex professo tractare, tamen ferre mixtum quiddam est ex isto duplici scribendi genere. 35 Dubium vero est, cur Scripturam sic quasi sententiatim et concisim in quibusdam partibus tradicerit Deus, sicut et Ius Caesareum scriptum est? An, quia ex singularibus casibus, seu eorum tractatione utrumque ortum est? Vere enim (ut dici solet) ex pessimis moribus humani generis ac diaboli, seu certe occasione illorum, utrumque est natum. An, quia sic melius singularibus negociis serviunt? nam

velamine Moysis. 46 Velamen Mosis multiplicem obscuritatem continet, quam in libello qui hunc ipsum titulum habet, et huic parti adiunctus erit, exposui: qui et antea fuit editus. 47 Mirabile opus sapientiae ac providentiae Dei est, quod ita sua mysteria tradere voluit, ut sicut prima patefactio, ita etiam sequentes illustrationes tantum de eius benigna manu promptaque liberalitate expectarentur. 48 Singulari consilio Deus initio obscurius, postea clarius sua mysteria patefecit. Quod sicut admirari et sanctificare debemus, ita aliquid obscuritatis

ac providentiae Dei est, quod ita sua mysteria tradere voluit, ut sicut prima patefactio, ita etiam sequentes illustrationes tantum de eius benigna manu promptaque liberalitate expectarentur. 48 Singulari consilio Deus initio obscurius, postea clarius sua mysteria patefecit. Quod sicut admirari et sanctificare debemus, ita aliquid obscuritatis necessario prioribus obiecit. Nostro sane tempore, licet nulla nova ac immediata patefactio sit caelitus immediateque facta, nec ulla Bibliorum pars addita: tamen nemo intelligens ac studiosus veritatis negare potest, praesentem

veluti meridiem prae aurorae luce fulgere: taceo iam Antichristi admirandam revelationem, ac expugnationem. 49 In parabolis locutus est multa studio Deus: quia non omnibus datum est nosse mysteria Dei: et ipse illa vult revelare parvulis, et abscondere sapientibus, pro suo beneplacito: sicut ipse Dominus IESUS testatus est. 50 Multa etiam piis abscondita sunt, ut tanto ardentius scrutentur Sacras literas, et petant patefactionem clariorem. In horum igitur utrunque toto pectore intenti esse debemus, tum meditando in lege Domini die ac nocte: tum etiam perpetuo

divinitus conclusus sua sorte contentus est, etiamsi fulgentissimum solem non cernat. Remedia. Hisce quasi remoris et incommodis salutaria remedia quaerere, et aliis quoque communicare. et pium et utile fuerit. Quod in toto hoc opere sedulo a me fiet, sicut et ab aliis illustrandi Sacri sermonis studiosis scriptoribus factum est. Neque enim hae difficultates, piis praesertim, insuperabiles prorsus sunt. Proposuit enim ille benignissimus caelestis pater multa salutaria horum impedimentorum remedia. Sit igitur primum remedium, primoque

Quintum remedium sit, ardens oratio. Quicquid enim petierimus, impetrabimus, et Dominus tandem opportune pulsanti misericorditer clausa aperiet: et obscura, accensa sui Spiritus lucerna, nobis manu sua ductis, illustrabit et monstrabit. Sextum remedium est hic quoque sicut et in omnibus aliis scientiis ac artibus, vera ac viva experientia: quae omnino obscuriora Theorices mirifice illustrat ac declarat. Septimum, et quidem ingens remedium est, quod eadem saepissime in Sacris literis iterantur: et quae uno loco vel brevius vel obscurius dicuntur,

experientia: quae omnino obscuriora Theorices mirifice illustrat ac declarat. Septimum, et quidem ingens remedium est, quod eadem saepissime in Sacris literis iterantur: et quae uno loco vel brevius vel obscurius dicuntur, alibi solent a Spiritu sancto tum plenius, tum clarius exponi: sicut praeclare dicit Augustinus, non facile ullam sententiam esse figurate propositam, quae non sit alibi perspicue explicata. Conferantur igitur loca Scripturae diligenter, sic alius alium illustrabit: quae felicissima expositio Scripturae est, testantibus id etiam ipsis Patribus.

3 Spiritus sanctus est autor simul et explicator Scripturae. Ipsius est, nos ducere in omnem veritatem: Ioan. 16. Ipsius est Scripturam cordi nostro inscribere: Ierem. 31. Nam prophetia totaque Scriptura (teste Petro) non est proprii intellectus aut explicationis: sed sicut a Spiritu S. per prophetas proposita est, ita eiusdem lumine necessario explicari debet, 2 Pet. 1. 4 In Christo sunt omnes thesauri scientiae et sapientiae Dei: ad Coloss. 2. Nihil ultra et supra eum quaerere debemus, nihil maius nobis Deus revelabit: sicut Antichristus et

aut explicationis: sed sicut a Spiritu S. per prophetas proposita est, ita eiusdem lumine necessario explicari debet, 2 Pet. 1. 4 In Christo sunt omnes thesauri scientiae et sapientiae Dei: ad Coloss. 2. Nihil ultra et supra eum quaerere debemus, nihil maius nobis Deus revelabit: sicut Antichristus et fanatici maiora quaedam mysteria somniant, et stulte impieque captant, et aliis pollicentur: cum Paulus ipse neget, se quicquam aliud scire quam Christum crucifixum. Talia autem sunt in Papatu, mediatio angelorum, sanctorum et sacrificorum, ac praesertim perfectio monastica,

faciet? Huc referatur etiam eversio Hierosolymae, cultus ac gentis. Igitur quod dixit ac docuit IESUS, eiusque Apostoli, verissimum est. Hanc summam totius veteris ac novi Testamenti duobus hisce Syllogismis contentam, animo complecti initio, ad cognoscendas rectius Sacras literas utilissimum est: sicut ad pernoscendam aliquam orationem Oratoris, comoediam vel aliud poema, historiam aut librum, prodest initio argumentum aut summam eius habere: aut sicut ad cognoscendas partes vel partiales tabulas Cosmographiae prodest initio universalem typum considerare, et mente concipere. Mens enim

veteris ac novi Testamenti duobus hisce Syllogismis contentam, animo complecti initio, ad cognoscendas rectius Sacras literas utilissimum est: sicut ad pernoscendam aliquam orationem Oratoris, comoediam vel aliud poema, historiam aut librum, prodest initio argumentum aut summam eius habere: aut sicut ad cognoscendas partes vel partiales tabulas Cosmographiae prodest initio universalem typum considerare, et mente concipere. Mens enim humana si initio rei summam breviter concipiat, ac veluti in conspectu oculisque semper habeat, facilius postea in toto prolixoque opere versando singula

volo eum sic manere, quid ad te? Conditionalem enim et interrogativam orationem pro simplici et asservativa accipiunt, perinde ac si dixisset, Volo eum sic manere: aut, Non moritur. Exigit igitur Christus, ut tum vocum significata, tum et omnigenos tropos ac figuras orationis probe intelligamus: sicut cum etiam ad amutos apices et iota Scripturae nos vult esse intentos, quandoquidem nullum illorum sit irritum, casurum, aut periturum. Sic et Paulus vult nos in templo et rebus religionis, praesertim

scriptorum: verum etiam ipsarum rerum aut materiarum, quae in Sacris literis continentur, exactam distinctionem, ut vigilantissime ac oculatissime separentur, inter sanctum et profanum, creatorem et creaturam, iustum ac iniustum, inter Mosen ac Christum, ac inter utriusque doctrinas et officia. sicut Ioannes mox initio discrimen facit inter Mosen eiusque doctrinam, ac inter Christum et eius officium. Sic et Paulus ad Galatas 3 et 4, et Paulus Rom. 3. 4. 5. 6. 7 et 8 summo studio distinguit inter legem ac promissionem, seu Evangelion, quo scire possimus quid unde petendum sit, quidve

verorum argumentorum, ac fallaciae falsorum, et materiae aut loca inventionis: sed etiam tota tum sermonis doctrina, tum singularum definitionum, propositionum, ac denique etiam ipsarum rerum solidior cognitio. 22 Tit. 3 vult, exponentem Sacras literas esse idoneum ad docendum: sicut et 2 Tim. 2. Quo tota doctrina Logices, aut Grammatica, Dialectica et Rhetorica pertinet, una cum quadam naturali dexteritate: quae tamen multo est praestantior, si sit supernaturalis, superneque per Spiritum S. allata: cuiusmodi decus ac salutare iudicandi ac differendi organum multis

penu omne genus cibariorum et aliarum rerum utilium proferre possit: quo ostendit etiam, eum qui sacras literas exponit, Vetus testamentum cum Novo conferre, et veteres patefactiones, historias, ac sanctiones Dei cum recentioribus comparare, et in publicum proferre, aliisque explicare debere: sicut et Apostoli accurate cum suis concionibus Veteris testamenti dicta contulerunt. Eodem pertinet, quod Apostolus dicit, omnia illa vetera nostros typos fuisse, propter nos scripta esse, et non propter Abraamum: Rom. 4, et 1 Cor. 10. 27 Observanda vero diligenter est reprehensio

sapientissimis ignorentur: et contra a stultissimis, contemptissimis et infimis, divina clementia eos illuminante, percipiantur. De quare Christus patri gratias agit, Lucae decimo, et Apostolus idem primae Cor. 1. affirmat. 35 In eo autem hae duae doctrinae plane consentiunt, quod sicut Aristoteles affirmat de Ethica, finem eius esse non cognitionem, sed praxin: sic etiam, atque adeo centuplo magis huius doctrinae finis esse debeat praxis. Multo sane minus haec doctrina potest in sola Theorica consistere sine practica quam moralis philosophia. 36 Christus inquit

est diligenter, ut rudiores quidem illud primum lacteae tenuitatis ac simplicitatis alimentum percipiant, in eoque acquiescant: robustiores aut, ad illum solidiorem cibum gravioris doctrinae cito ferantur. 41 Est vero quoddam genus discipulorum Christianismi, qui semper manent pueri: sicut Apostolus Corinthios, Galatas et Hebraeos accusat, quibus semper necesse est lac suppeditari. Et aliud hisce vicinum, de quibus inquit Paulus 2 Tim. 3: Semper discentes, et nunquam ad cognitionem veritatis pervenientes, quorum sane conditio est periculosa. Qui enim in discendo non

prorsus extinguit: quin potius istas male affectas oviculas quaerit, et in humeris suis ad gregem causamque suam reportat. Finis autem studii huius est, cognitio Dei, iustificatio peccatoris, ac celebratio Dei: sicut Paulus dicit, nos ad salutem positos esse, non ad interitum: 1 Thess. 5. Sic 1 Pet. 3. dicimur esse genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis, translatus ex tenebris in admirabilem lucem Dei, ut praedicemus virtutes excelsi. 43 Est quoque duplex

quidem definitionem prosopolepsiae tenere. Dixerunt enim esse, dare aequalia inaequalibus, aut inaequalia aequalibus: obliti addere, tunc demum in talibus esse prosopolepsiam, cum fit distributio ex merito aut debito. Aut cum quis sua sponte largitur, illi esse liberum dare cui et quantum vult: sicut ille magnus paterfamilias ad suos operarios dicit. Hoc igitur genus Theologiae, ut prorsus vanum ac nugax prorsus explodendum est. 44 Philosophi noticiam et res scibiles distingunt, quod alia per se nota fint, ut sunt generalia principia et ideae: alia nobis, ut communia

ferme manibus palpare possimus: atque adeo in quo existamus, vivamus ac moveamur. Sed tamen vitio caecutientis cordis nostri, ille tam obvius dominus nihilominus nobis maneat ignotus Deus, nosque ratiocinando ab eo aberremus et evanescamus. Rom. 1 Act. 14 et 17. 45 In hoc studio, sicut et in aliis omnibus, pius praeceptor aut manuductor valde utilis esse solet, atque adeo etiam prorsus necessarius: sicut eunuchus Candaces Actorum 8, negat se sine praeceptore posse Esaiam intelligere. Sic et Paulus in quit, Quomodo credent sine praedicante? Quare (ut dictum est) filius Dei

nostri, ille tam obvius dominus nihilominus nobis maneat ignotus Deus, nosque ratiocinando ab eo aberremus et evanescamus. Rom. 1 Act. 14 et 17. 45 In hoc studio, sicut et in aliis omnibus, pius praeceptor aut manuductor valde utilis esse solet, atque adeo etiam prorsus necessarius: sicut eunuchus Candaces Actorum 8, negat se sine praeceptore posse Esaiam intelligere. Sic et Paulus in quit, Quomodo credent sine praedicante? Quare (ut dictum est) filius Dei ad hoc ipsum sedet ad dexteram patris, ut pios doctores nobis largiatur. In hoc genere praecipitur etiam ipsis

48 Videndum igitur contra est, ut sobrie ac religiose in caelesti doctrina philosophemur, ac quandam sanorum verborum formam concipiamuus, tum quoad singulas voces ac phrases, tum et quoad totum sermonem methodum ac materiam, omnibus modis fugiendo prodigiosas vocum vanitates ac novitates: sicut videmus non tantum Sophistas ac Sorbonistas suo monstroso rixandi potius quam dotendi genere fecisse, sed etiam patres suo quodam rhetoricandi studio multa valde improprie explicuisse: alia perperam exaggerasse, ut virginitatem: alia etiam elevasse, ut coniugium. De quo sano theologicandi

valde improprie explicuisse: alia perperam exaggerasse, ut virginitatem: alia etiam elevasse, ut coniugium. De quo sano theologicandi genere disserit Paulus 2 Tim. 1, et Tit. 2. 1 Tim. 6. 49 Est in doctrina Christiana genus quoddam studendi ac proficiendi insincerum, quo aliqui (sicut scriptura inquit) videntes non vident, et audientes non audiunt. Aliqui enim habent noticiam in Theorea, non in praxi: vident ac sanare possunt alienos morbos, non suos: vident genus, non speciem aut individuum: multo minus possunt maximi momenti circumstantias, quae interdum prorsus variant

festucam, sed etiam nostram aliquam trabem in omni genere defectuum cernere ac tollere pie salutariterque possimus. 50 Mala colloquia corrumpunt bonos mores, atque adeo etiam ipsam sinceritatem fidei: sicut id Paulus applicat ad articulum fidei de Resurrectione. Omni ergo studio caveantur tum improborum commercia, tum et impia aut alioqui etiam profana ac impura scripta, quibus contristatur Spiritus S. in piorum pectoribus, et languescit fidei robur, ac refrigeratur verus et ardens Zelus.

purum illaesumque custodiant: Ioan. 14. 17. 1. Tim. 6. 2 Tim. 1. Sic et cap. 2 ac 3. valde solicite monet suum Timotheum, ut veram doctrinam incorrupte propaget. Caveamus igitur omni studio ac vigilantia, ne a simplicitate fidei in Christum ulla ratione aut occasione seducamur, sicut Evam serpens seduxit: 2. Cor. 11. 53 Omnibus modis necessaria ac salutaris admonitio est Pauli ad Colossen. 2, cum iubet ut caveamus, ne decipiamur in caelesti doctrina per philosophiam: ubi non solum de pseudophilosophia, sed et de verae philosophiae abusu imposturaque loquitur

hodie Gigantea audacia sese supra authoritatem Scripturae, atque ita supra Deum ipsum, qui eam loquutus est, collocare: eamque plane praetoria, aut etiam regia, vel potius tyrannica potestate interpretari: ita ut omnes eorum interpretationi, quantumvis a textu dissonanti, assentiri cogantur. Sicut Cusanus impie blasphemat, posse Ecclesiam ac concilium idem dictum Scripturae alias aliter; atque adeo contrarie interpretari, et usu ipso exercere. At contra, Scripturam dubiam aut obscuram per Scripturam

Verum quoniam ipsemet unicus praeceptor noster Dei filius repetens testatur, neminem posse ad se venire, nisi id ei a patre datum fuerit, nisi fuerit theodidactus, nisi ei pater caelestis revelaverit, imo etiam nisi ipse potenter ad se traxerit: quia ille nimirum unicus fons verae Theologiae est, sicut et omnium aliorum bonorum: ab ipso igitur ardentissime flagitemus, ut ille suam legem ac noticiam cordi nostro, suo illo sacrosancto digito, nempe Spiritu S. inscribat, nobisque plenissimam cognitionem sacrosanctae Triados, eiusque mysteriorum clementissime largiatur.

liquidius et animo percipere ac intelligere opus illud queas, et melius memoriae infigere, cum ita sub oculos in synopsin aut unum quas: aspectum omnia subiecta habueris. 13 Haec vero quatuor, scopus, argumentum, dispositio et tabellaris synopsis, proba, vera ac genuina esse debent. Sicut enim, si vera sint, plurimum adiumenti afferunt: ita contra, si prava sint, toto caelo lectorem errare faciunt. Maxima igitur in eis vigilantia, cautaque examinatio adhibenda est. 14 Afferunt vero ista quatuor haec sequentia commoda: primum scopus ipse et tota summa singulis

ad captum humani ingenii (ut et ipsae Sacrae literae) accommodant, necessario magnum nobis usum in Sacris etiam literis illustrandis, si pie cauteque adhibeantur praestare possunt. 23 Quaeratur igitur, sicut iam dixi, ad quod genus et quasi corpus istud Sacrum scriptum eiusve locus referri possit, ex iis omnibus scriptionum generibus, de quibus istae artes disseruerunt, aut quae in vitam hominum et rerum tractationem et cum hominibus actionem incidere solent: ut si forte ad aliquod genus

abiectis omnibus carnibus, ornatus amplificationum, dulcoramentorum, digressionum et similium, sola quasi ossa tuo sermone delinees: ut tantum eas sententias complectaris, quae sunt veluti basis totius, quae omnia accersita et quasi accidentaria sustinent, et simul plane necessario inter sese, sicut ossa nervis colligata, cohaerent. 26 Prima enim et summa cura esse debet Lectoris, ut illas quasi primarias et substantiales sententias, in quibus potissimum tota propositae quaestionis determinatio residet, expendat. Secundaria vero, ut illas quasi externas, accersitas aut

non aliunde felicius omnia dubia tollantur ac explicentur, quam ex ipsomet toto loco diligenter ac in timore Dei expenso. Qua arte aut singulari commoditate nullus alioqui author, aut scriptum confectum reperitur. Omnino recta distributio textus mirifice illustrat veram sententiam: sicut et in tota rerum natura coniungere coniungenda, et separare distinguenda, vel cumprimis salutare est. Exemplo sint nobis sequentia loca. Lucae 7, in dicto, Quia dilexit multum, plurimum obscuritatis inde accessit, quia non coniunxerunt totam coniungendam sententiam. Recitarunt enim ac

remissionis peccatorum: sed asseri contra eius cogitationes, illi vere esse remissa peccata. Est igitur affirmatio cum sua probatione, non explicatio tantum, docens quaenam sit causa, qui effectus. Sic in Sacra coena, si distinguas verba Testamenti Domini in essentiam et fructum testamenti, sicut et Calvinus distinxit 1 ad Corinthios 11. praescindes multas occasiones Sophisticandi, nec admittes, ut in priore parte, ubi tantum de essentia Sacramenti agitur, disseratur de spiritualibus eius fructibus, de quaro alibi prolixius docui. Huius generis innumera exempla proferri possent.

in hisce generalibus Regulis disseritur. 5 Aliquando subintelligendas aliquas voces versores supplent, quas Hebraicae linguae proprietas alio qui non curat aut flagitat: ubi sedulo videndum est, an veras et iure eo pertinentes voces adscripserint: quare ad Hebraeos Graecosque fontes, sicut et in innumeris aliis difficultatibus, veritatis investigandae gratia necessario recurrendum est. 6 In una voce multiplex difficultas oriri solet, ut est (si versionem legis) primum vox non vere reddita, vel quia interpres non intellexit aut originalem, nempe Hebraeam vel Graecam:

12 Saepe coguntur interpretes reddere vocem Hebraeam vocabulo non propriissime significato illius respondente, sed tantum ratione etymologiae et alicuius primariae notionis conveniente. Cuius rei causae sunt multae. Sive quia locus magni momenti, aut etiam dubius est, et illi volunt, sicut et debent, religiose in vertendis oraculis Dei versari. Sive etiam, quia nullum vocabulum perinde appositum ac emphaticum in sua lingua reperire possunt: ibi iam imperiti originariae linguae haerere incipiunt. Sit pro exemplo, quod cum vox דבר dabar

ascendere sacerdotes: quos alios intelligere non possumus, nisi filios Aaron. Non quia iam sacerdotes erant, sed quia futuri erant, hoc eos iam tum Scriptura appellavit per anticipationem, sicut sunt pleraque talium locutionum. Nam et filius Nave Iesus appellatus est, cum longe postea ei hoc nomen Scriptura narret impositum. Sic nomen Beerseba locus ac puteus nominatur, Gen. 21, cum vigesimosexto primum imponatur. Quod observandum est, ne illa nomina mox initio cum rebus extitisse

est, cum longe postea ei hoc nomen Scriptura narret impositum. Sic nomen Beerseba locus ac puteus nominatur, Gen. 21, cum vigesimosexto primum imponatur. Quod observandum est, ne illa nomina mox initio cum rebus extitisse opinemur, ac erroris alicuius occasionem accipiamus. 17 Sicut supra diximus, Hebraismos in singulis vocibus remorari Lectorem: ita observandum est, eandem rationem esse etiam coniunctarum vocum. Nam et in phrasibus aut constructione multi Hebraismi sunt, quos Versores non raro in suis versionibus retinere coguntur: ut, lignum fructus, pro arbore

adhibeat etiam diligens Lector in consilium sensum loci, contextum, antecedentia acsequentia, et multam consuetudinem diligentis lectionis ac observationis talium Hebraismorum. 18 Figurae in pluribus quoque vocibus saepe obscurant sensum, ut sunt hyperbolae: Semen tuum erit sicut stellae caeli, sicut pulvis terrae, arena maris: item enallagae, periphrases, prosopopoeiae, allegoriae, et si miles: de quibus singulis in hisce universalibus Regulis in proprio tractatu agetur. Quae tractatio una cum praedictis adminiculis a studioso utiliter adhiberi poterit in eruendo

etiam diligens Lector in consilium sensum loci, contextum, antecedentia acsequentia, et multam consuetudinem diligentis lectionis ac observationis talium Hebraismorum. 18 Figurae in pluribus quoque vocibus saepe obscurant sensum, ut sunt hyperbolae: Semen tuum erit sicut stellae caeli, sicut pulvis terrae, arena maris: item enallagae, periphrases, prosopopoeiae, allegoriae, et si miles: de quibus singulis in hisce universalibus Regulis in proprio tractatu agetur. Quae tractatio una cum praedictis adminiculis a studioso utiliter adhiberi poterit in eruendo vero loci dubii sensu.

est, tropum aut figuram esse. In qua re Lectorem pii ac intelligentes expositores confirmabunt, et praesertim si deprehensa figura vere pium sensum, locoque convenientem, et denique aliis locis clare de eadem re pronunciantibus prorsus consentientem exhibeat. 4 Iudaei nunc, et olim, sicut etiam ipsi Apostoli, initio illas gloriosas ac (ut ita dicam) mundanas descriptiones potentiae et splendoris Meschiae et Ecclesiae ad verbum accipiebant, eoque longissime a vero sensu aberrabant, et totum Christi regnum ex spirituali carnale temporariumque faciebant; quod cum per sese plane

110 parabolice dicitur, Ex utero ab aurora tibi ros iuventutis tuae. aliqui hoc trahunt ad divinam Christi nativitatem, alii ad humanam: sed quandoquidem in toto eo versiculo agitur de subditis Meschiae, quam sint futuri prompti in eius obsequium, quamque specioso ornatu induti, sicut si omnes essent illis speciosissimis sacerdotum Sacris vestibus ornati: reliquum est ut etiam indicetur, quomodo sint illi nascituri: nempe tum ex divino semine, tum etiam mirabili ac incomprehensibili

Sacris vestibus ornati: reliquum est ut etiam indicetur, quomodo sint illi nascituri: nempe tum ex divino semine, tum etiam mirabili ac incomprehensibili prorsus modo, nemine cernente, dum omnia oppleant: sicut ros caelestis cadit, qui non gignitur a crassa nubium materia, sed a pura illa aetherea, nec quomodo decidat cernitur, sed tantum genitus iam conspicitur passim tegere humum. Simili aut sermonis figura eandem rem etiam Micheas Cap. 5 declarat. Convenit cum hac expositione

debent esse rata ac probata, quae ille praecipit, qualiacunque ea demum sint. At in aliis scriptis cum homines loquantur, qui omnes sunt mendaces, sive magni sive parvi sint, nemini prorsus fidendum est: sed considerandum, an id quod dicunt, sit ex verbo Dei desumptum. 14 Secundo, sicut Deus loquens citra omnem dubitationem ac exceptionem audiendus est: ita contra, quae in Sacris impii aut diabolus loquuntur, plane impia sunt: aut etiamsi non omnino sunt impia, tamen audienda non sunt ut Dei dicta: sicut Christus et Apostoli diabolum etiam vera loquentem obligant, quia nulla

an id quod dicunt, sit ex verbo Dei desumptum. 14 Secundo, sicut Deus loquens citra omnem dubitationem ac exceptionem audiendus est: ita contra, quae in Sacris impii aut diabolus loquuntur, plane impia sunt: aut etiamsi non omnino sunt impia, tamen audienda non sunt ut Dei dicta: sicut Christus et Apostoli diabolum etiam vera loquentem obligant, quia nulla plane autoritas esse debet illius hostis et mendacis. Act. 16. Sic in Ecclesia multa ex persona impiorum dicuntur, et in Iobe multa ipse et amiciparum sana dicunt. Quin etiam pii homines multa inepta dicunt:

Osiandro et Papistis, de causa materiali: quid id sit, quod nobis applicatum, et quasi appositum, nos ut proxima causa efficiat iustos. Nos dicimus, esse iustitiam obedientiae ac passionis Christi: Papistae et Osiandristae contendunt hanc esse remotorem causam, et veluti precium verae iustitiae, sicut inquirebat Osiander. Dicere quidem quis posset, se esse Doctorem 100 florenis, aut aliqua pecunia vestitum aut saturatum: sed oporteret intelligi illam pecuniam esse tantum precium, quo sit alia quaepiam res comparata, qua nos vestivimus, saturavi [?:--- ] , aut pro doctoribus

At Osiandristae Papistae dicunt, illam adhibitionem iustitiae fieri non rationali quadam imputatione, sed reali infusione. Quod vero divi iustitiam obedientiae ac passionis esse causam materialem rectissime dictum esse censeo: est enim id quod ad nos certa ratione translatum, nos facit iustos, sicut color praeparatus albedinis aut albificationis parietis causa materialis est, aut cibus ac potus est causa materialis saturationis, autignis causa materialis calefactionis, vel aqua humectationis. Porro

simpliciter, odium peraccidens, si arceant liberos a vero cultu: tametsi ibi odium non tam animi affectum, quam solam externam illorum perversorum mandatorum neglectionem significet, ut in capite de Metonymia prolixius ostendi. 5 Nulla omnino usquam est vera contradictio Scripturarum, sicut Quintilianus de Legibus dicit: sed quae pugnare videntur, nostra culpa ac ignorantia talia esse existimantur: quia vel res vel sermonem non intelligimus, vel circumstantias non satis expendimus. Quae igitur in Scripturis inter se videntur esse contraria, non considerantibus causas, personas,

disserui, et forte adhuc de ea re proprium tractatum edam, adhaec multorum conciliatorii libelli extant: ideo nunc de hac materia nihil amplius adiiciam. DE LOQUUTIONIBUS ET VOCIBUS AD INGENIUM NATURAMQUE HOMINUM et LOCORUM ALLUDENTIBUS 1 Sicut in omnibus linguis ac gentibus, ita et in Sacris literis, saepe voces sumuntur a rebus aut moribus ibi notis aut usitatis. Sic et in Sacris literis fit saepe mentio vel aliquarum veterum consuetudinum illius gentis, vel historiarum, vel naturae locorum, vel animalium aut animantium, ac

producere: quam terribiliter leo regire, acuel in animalia vel etiam in homines saevire: quomodo ibi soleant sub vite aut ficu sua habitare: qualia sunt in Sacris innumera. 5 Quarto fit mentio artium, quarum aliquae aliter apud eos tractantur: ut in re rustica, illi bobus triturant, sicut et Vallachi et Crabatae. Illi oves multo mollius curant: nec fuit apud eos ignominiosum esse pastorem, sicut est nunc apud Germanos, et olim apud Aegyptios. 6 Alia ratio situsque locorum est: ibi sunt montes, valles, petrae, foveae, cavernae, magni aestus, inopia bonae aquae,

sub vite aut ficu sua habitare: qualia sunt in Sacris innumera. 5 Quarto fit mentio artium, quarum aliquae aliter apud eos tractantur: ut in re rustica, illi bobus triturant, sicut et Vallachi et Crabatae. Illi oves multo mollius curant: nec fuit apud eos ignominiosum esse pastorem, sicut est nunc apud Germanos, et olim apud Aegyptios. 6 Alia ratio situsque locorum est: ibi sunt montes, valles, petrae, foveae, cavernae, magni aestus, inopia bonae aquae, varii, vehementes ac noxii venti, et similia innumera, alibi inusitata. Vastitates ac deserta pleraque ob

Germanos, et olim apud Aegyptios. 6 Alia ratio situsque locorum est: ibi sunt montes, valles, petrae, foveae, cavernae, magni aestus, inopia bonae aquae, varii, vehementes ac noxii venti, et similia innumera, alibi inusitata. Vastitates ac deserta pleraque ob defectum humiditatis sunt, sicut contra in Septentrionalibus locis vastitates ac deserta ex humiditatis abundantia et caloris defectu sunt. Quare homini Septentrionali, ignaro conditionis illorum Meridionalium locorum, parum significantes ac pene ridiculae sunt illae similitudines, metaphorae ac parabolae, quod in solitudine

talibus enim rebus sunt plenissimae solitudines Septentrionales. Sic ridiculum pene videri aliquibus queat, quod commendetur haustus aquae frigidae cum Septentrionales et abundent aqua, et non urantur aestu, et raro aquam bibant. 7 Meteora sunt in illis calidis locis vehementiora: sicut et imbres, procellae, tonitrua, fulgura, ac grandines, item terraemotus, torrentes, et similia. Quare utile est, ista omnia cognosci diligentius ex libris et aliunde, ut perspecta locorum ac hominum illorum natura et ingenio, sermonem eorum tanto melius intelligere queamus. 8

de scriptio, aut etiam definitio: ut, Sic dicit Deus creans caelum ac terram, etc. Ego sum Deus Abraam, Isaac, et Iacob. Ego sum Deus qui eduxi vos de Aegypto. Forte autem haec est omnino propria linguae huius consuetudo, ut propriis nominibus simul circum scriptiones addat: sicut nunc reges ac principes titulos, propter praedictas causas: sicut et Paulus Rom. et Galatis scribens, et alias solet ad proprium nomen aliquam suae functionis ac vocationis descriptionem adiicere. 6 Observandum quoque est, quod nomen Iehova prae caeteris mysticum et sacrosanctum

caelum ac terram, etc. Ego sum Deus Abraam, Isaac, et Iacob. Ego sum Deus qui eduxi vos de Aegypto. Forte autem haec est omnino propria linguae huius consuetudo, ut propriis nominibus simul circum scriptiones addat: sicut nunc reges ac principes titulos, propter praedictas causas: sicut et Paulus Rom. et Galatis scribens, et alias solet ad proprium nomen aliquam suae functionis ac vocationis descriptionem adiicere. 6 Observandum quoque est, quod nomen Iehova prae caeteris mysticum et sacrosanctum habeatur: quodque plerunque ita usurpetur, ut nomen proprium veri

est, quod nomen Iehova prae caeteris mysticum et sacrosanctum habeatur: quodque plerunque ita usurpetur, ut nomen proprium veri Dei, reliqua vero ut appellativa. Quare plerunque in descriptionibus primo loco ponitur Iehova, postea alia: ut, Iehova Deus Abraam, Isaac et Iacob mihi conspectus est, sicut in nominibus Servatoris primum ponitur nome Iesus: ut, Iesus Christus, filius David. Dominus, etc. perinde plane ac praesenti more dicitur, Carolus Imperator Rom. et Rex Hispan. etc. Quam naturam illius nominis et descriptionum divinarum, obscurant versiones, dum pro

denique aliquis occasione dictorum de exinanitione, Christo divinitatem detrahat, ut Arrius olim. 26 Ex hac sub divisione dictorum, sequitur doctrina de communicatione idiomatum. Multa enim sic tribuuntur personae Christi, ut accuratius expensa revera tantum alteri naturae conveniant: sicut esse ante Abraamum, soli divinitati: certo vero tempore ex Maria nasci ac mori, soli humanitati convenit. Aliqua vero utrique naturae, ut mediatio ac redemptio. Potest autem non parum illustrari collatione hominis ex anima et corpore constantis, ubi itidem duae naturae unum tantum hominem,

Potest autem non parum illustrari collatione hominis ex anima et corpore constantis, ubi itidem duae naturae unum tantum hominem, unamque personam faciunt. Verum non est praesentis instituti, prolixius de hac re agere, quae ad ipsam rerum tractationem proprie referenda est. 27 Sicut summa est coniunctio inter Christum et Ecclesiam, ita saepe etiam dicta Scripturae ista coniungunt, aut etiam commiscent. Nam Ecclesia dicitur corpus Christi, et singuli pii membra eius, ipseque caput. Sic

dicitur corpus Christi, et singuli pii membra eius, ipseque caput. Sic dicit Christus Matth. 25, Nudus fui, esurivi, etc. Item, Saule Saule, cur me persequeris? Sic Piulus in quit, 1. Cor. 12. Sicut corpus unum est, membra autem multa: ita et Christus. ubi necessario Christus Ecclesiam, seu mysticum Christi corpus notat. Vicissim aliqua dicuntur de Christo, quae ad Ecclesiam referri est necesse. sic Psal. 69 proprie de Christo disserit: sed cum dicitur ibidem, Deus tu

etiam hoc tempore quidam mordicus retinent: ac sane aliquatenus illa ferri posset, praesertim si exitum aut praxim consideremus: quia tantum temporaria bona per legem contingunt: sed si ipsum ius consideremus, non possumus negare, Legem esse datam ad vitam: et quod, qui fecerit ea, vivet in eis, sicut Christus ait: Hoc fac, et vives. 14 Verior tamen et utilior distinctio est, quod Legis promissiones sint conditionales, flagitantes plenissimam obedientiam, praesertim ad obtinenda Spiritualia ac aeterna bona: Evangelicae vero sint sine conditione ac gratuitae, sicut Paulus eas

ea, vivet in eis, sicut Christus ait: Hoc fac, et vives. 14 Verior tamen et utilior distinctio est, quod Legis promissiones sint conditionales, flagitantes plenissimam obedientiam, praesertim ad obtinenda Spiritualia ac aeterna bona: Evangelicae vero sint sine conditione ac gratuitae, sicut Paulus eas confert, Rom. 10. 15 Plerisque promissionibus temporalibus adiunctae, aut quasi subintelligendae sunt etiam spirituales: quae nisi subintelligantur, non videntur omnino consistere promissiones: quia si exactius examinentur, non perfectissime in hac vita implentur. ut

Act. 2 dicit, locum Psal. 16, Non permittes sanctum tuum videre corruptionem, non posse de Davide exponi. Causa talis admixtionis spiritualium est, ut a terrenis ad caelestia abducamur. Sic Abraamus tandem cogitat, sibi promissionem terrae sanctae in altera vita completam iri, sicut epistola ad Hebraeos inquit, quod frustrati expectatione illias terrenae, meliorem expetierint, nempe caelestem patriam. 16 Utiliter hic illa admonitio ponetur, quod terrenae promissiones multo magis pertinuerunt ad veteris Testamenti populum, quam Novi: qui multo magis cruci

Nam primum alia quidem eorum opera singularis cuiusdam sunt dispensationis, alia vero ordinaria. Priora nihil ad nos pertinent, ut quod Iacobus mentiendo ac fallendo patrem, primo genituram fratri eripit: Abraamus filium vult sacrificare, Israelitae spoliant Aegyptios, Petrus occidit Ananiam: sicut praesentes veterum simiae dicunt, se velle 40 diebus ieiunare. Ordinaria quoque mandatorum Dei praecepta non raro ita sunt ad suas circumstantias accommodata, at nobis non facile sint sequenda. Vide Augustinum libro secundo, capite vigesimotertio, contra Gaulentii epistolam. 21

fuit prima pars propositae paulo antea divisionis. Nunc de Secunda, nempe de tractatione dicamus. 9 Tractationem igitur voco potissimum Methodum ipsam, aut seriem traditionis Sacrarum literarum. Solent vero scientiae potissimum triplici ordine tradi per Synthesin aut compositionem, sicut fiunt: per Analysin aut resolutionem, ut ad usum adhibentur: et denique per Definitionem ac divisionem, quomodo brevissime et citissime comprehendi queunt. Sacrae literae sane potissimum persynthesin sunt traditae: tametsi etiam resolutiva methodus passim, praesertim in Prophetis et in Novo

quasi uno intuitu cerni possint, quae tam multis aliqui voluminibus comprehenduntur, et tam longo tempore sibi sunt discenda. II. Secundo, illae dispositio, ordo atque connexio partium, etiam memoriam plurimum adiuvat, sive nobis ipsis retinere, sive aliis proponere res utiles debemus. Sicut contra, ei confusio vel maxime obest: quod citra meam admonitionem omnibus est notissimum. III. Tertio; haec concinna harmonia testatur de certitudine huius

eam diligenter observent et expendant: quam ista corporea, quae fugaci voluptate aures demulcet. Gaudebunt enim pii, hanc omnium scientiarum architectonicam aut rectricem, non minus quam alias scientias, certo decentique ordine constare. Cernent et ipsum rerum omnium creatorem Dominum, hic quoque sicut ubique, non confusionis, sed ordinis autorem effectoremque esse, qui omnia in numero, pondere ac mensura fecit, et ἀεὶ γεωμετρεῖ, ut Plato inquit. V. Denique tanto magis fugient sanae mentes fanaticorum dogmatum confusiones, quorum

observet. ¶ Tres sunt praecipuae methodi, aut ordinatae compendiariaeque viae, per quas artes traduntur: Synthesis, analysis, et Definitiva. Ideologiae per Synthesin commodissime traditur: sint et Grammatica, Dialectica, Geometria. Tametsi et per alias tradi queat, sicut nos eam in omnibus tribus ordinibus in hac tabella delineavimus. Posui vero syntheticam, tanquam huic materiae maxime propriam, primo loco: secundo Analyticam: tertio Definitivam. Prima Tabella progreditur, uti communis scriptio aut lectio, dextrorsum: Secunda retro, aut

nostrae conscientiae chirographo, seu lege naturae, tum lege vocali et scripta in nova patefactione: tum denique concione mirabilium prodigiorum ac calamitatum, quibus hominem flagellat, eum debiti ac irae suae admonens. Qua severa Dei exactione, minis et legis concione pars hominum induratur, et sicut satan Deum contemnit: pars convicta, iustam damnationem agnoscens ac deplorans, veluti in inferno confracta et contrita, obrutaque moerore ac desperatione iacet. Sexta compositio, Deus diligens mundum, donat ei suum filium, ut destructo regno ac capite serpentis, suum illud

erigit ac instaurat, destruendo nempe serpentis caput, ac regnum suumque ac patris verbo, Spiritu sancto et potenti efficacia promovens et absolvens, usque dum omnes suos adversarios plenissime sibi subiiciat, ipseque Ecclesiam et sese patri submittat ac offerat, ut ille sit omnia in omnibus, sicut mox initio in prima illa creatione fuit, et multo etiam gloriosius maiorique cum maiestate. Nec mirum est, Sacras literas historice tradi. nam et methodus utriusque est Synthetica, et pleraque sunt in eis historica, aut res gestae. ut, Creatio, lapsus, legislatio, promissionis

antecedentia ad prima initia aut fontes regreditur. Licet igitur Theologia commodissime per Synthesin tradatur, tamen et Analyticam methodum aliquo modo recipere posset, ut adiuncta Tabula testatur. Finis enim Theologiae, de quo nos miseri homines maxime angimur, est VITA aeterna: sicut ille ex Christo quaerit, Domine quid faciens VITAM aeternam possidebo? Hic quidem finis bonorum aut beatitudo nobis pene natura notus est: sed de causis, mediis, aut viis eo ducentibus praecipua est quaestio. Alius enim alias monstrat: alius agnum Dei, alius lupum satanae,

et quae de iustificatione ac salute Abrahami per fidem dicuntur, de omnibus intelligenda sunt: quia ille erat pater omnium salvandorum. 22 Paulus quoque egregie illas individuorum tractationes in genera extendit, Rom. 4. 15. et 1 Cor. 10, docens quod omnia propter nos scripta sint: sicut et Petrus primae primo docet, et Christus inquiens: Quae vobis dico, omnibus dico. Sunt tamen etiam quaedam plane singularia: ut, sacrificatio filii Abrahamo iniuncta, et depraedatio Aegyptiorum, ac caedes Cananaeorum Israelitis mandata: quae non est difficile ab universalibus distinguere.

eximiam utilitatem, et repraesentat ea ipsa genera: et denique in Sacris literis generales disputationes passim cum specialibus aut individuorum exemplis connexae sunt, quae optima docendi ratio est. 24 Observetur vero hic simul, quod Sacrum hoc ius, sicut et politicum, ex singularibus aut occasione singularium seu individuorum confectum est: et denuo ad individua, seu ad singulorum hominum et casuum praxin tendit, non in ipsa theorica seu speculatione in genere ociose haeret. 25 Secundo, unicus est author omnium Sacrorum librorum,

ut D. Paulus, et ipsa viva experientia omnium temporum evidentissime testata est. Verissime sane illis accidit, quod de seipso Simonides pronunciarat, quod quanto diutius ac diligentius de Deo cogitet, tanto minus sciat. Cicero Tusc. 1. dicit, nostram rationem hebescere contemplando mentem, sicut oculi solem. 31 Neque tamen carent Sacrae literae suis multo potioribus ac evidentioribus demonstrationibus, quam possint ab omnibus Philosophis excogitari. Nam si ullum principium, ullave certa noticia in rerum natura est, hoc certe praecipue deberet omni rationali creaturae esse

esse verum ac viventem Deum. Secuta sunt et postea innumera ac ingentia miracula, eodem spectantia. Vide in fine huius libri circiter 60. demonstrationes certitudinis Sacrarum literarum. 34 Sicut vero istud est certissimum ac immotum principium, Deum esse omniscium et veracissimum, et quicquid ille dicat, esse verissimum: ita Deus porro sub hoc principio substruxit aliam quoque sententiam aut principium, dum dedit quosdam ἐνθέους aut plenos

David est comprobatus, quod sit vir secundum cor Dei: sic et alii prophetae, sic Apostoli quoque agnoverunt, et Deus ipse caelitus testa tus est IESUM esse filium suum, et eum a Deo venisse, et nomine Dei fidelissime dicere quae ab ipso audisset. Sic ille porro edo cuit et misit Apostolos suos, sicut ipse a patre missus fuit, instructos certissimis ac evidentissimis miraculis, ita ut testarentur de eo verissime coram toto orbe terrarum, adeo ut non illi loquerentur, sed Spiritus patris caelestis per os eorum. De tali certitudine sui testimonii ac doctrinae, etiam Paulus gloriatur, dum

in Sacris literis contemnens literalem sensum, allegorias, aut somniorum potius figmenta pro libitu excogitavit, eumque esse verum ac genuinum loci sensum et Dei sententiam contendit. Quod nihil aliud fuit, quam pro Dei omnipotentis voce ac oraculis humanae vanitatis sensa sententiasque obtrudere. Sicut quidam non ignobilis pater scripsit: Origenes sui ingenii lusus pro Dei mysteriis venditat. 3 Secundo, secutis postea temporibus, et praesertim intra quadringentos annos, inolevit ac usu receptissimum fuit, ut quatuor sensus Scripturarum in plerisque confingerentur, ferme citra

propria genera locutionum, quae cum in aliam linguam transferuntur, absurda videntur. Et libro de Civitate Dei 17, capite 3. Tripartita, inquit, reperiuntur eloquia prophetarum. Si quidem ali qua sunt ad terrenam Hierusalem spectantia, aliqua ad caelestem, nonnulla ad utranque Et infra: Mihi autem sicut multum videntur errare, qui nullas res gestas in eo genere literarum, aliquid aliud, praeter id quod eo modo gestae sunt, significare arbitrantur: ita multum audere, qui prorsus ibi omnia significationibus allegoricis involuta esse contendunt. Ideo tripartita, non bipartita esse dixi. Hoc

in aeternum, secundum ordinem Melchisedech primum historiam aliquam quaerebant. Nec libet recitare, quam absurdas et intempestivas interdum historias affinxerint. Ut in hoc loco plane corrumpitur germana sententia, si quis fingat Danidem habuisse sacerdotium: hoc est, pacato regno perfecisse, sicut bonos principes decet, ut etiam sacerdotium recte constitueretur: doctrinam emendasse, et cultus ordinasse, Psalmos composuisse, distribuisse sacerdotum et Levitarum officia. Haec sunt in principe digna laude: sed interpretatio ad hunc Psalmum non quadrat. non enim proptea David

David est sacerdos. Et nominatur sacerdotium Melchisedech: ut significetur, novum ministenum. dissimile Levitico, futurum esse. Sed quamcunque historiam affinxissent, deinde addebant τροπολογίαν: quae transferebat historiam ad mores. Sicut David imitatus est Melchisedech: ita nos imitemur eius liberalitatem, iuvemus hospites, pauperes. Hanc translationem ad mores, vocabant τροπολογίαν, cum quidem in hac voce errarent. aliud enim significat

Evangelium, aliquid de Evangelio significabant. Quare in Evangelii sermone subsistere nos oportet, nec praeter Grammaticum sensum novam doctrinam quaerere. Itaque Allegoria sequitur literalem sententiam: ubi res similes ad literalem sensum, velut ad exemplum, aut imaginem comparare possumus. Sicut in Apologis enarrandis, mores tyrannorum ad luporum ingenia conferuntur, aut astuti ad vulpeculam. Semper autem versabitur Allegoria in Sacris literis, intra locos praecipuos doctrinae Christianae. Refertur enim ad Regnum Christi, ad poenitentiam, ad gratiam, ad fidem in Christum,

est, ne quid mala consequentia attexatur Scripturis: neve coniungamus membra ἀνακολουθα, et non necessario cohaerentia. Nam Iudaei et haeretici, dum sententias non necessario coharentes mala consequentia conglutinant, multas impias opiniones gignunt. Sicut Irenaeus inquit, Haereticos restim nectere de arena: quia male cohaerentia membra argumentando connectunt. Porro Allegoria magis locum habet in factis enarrandis. At hac ratione argumentandi utendum est in dictis explicandis, in Prophetiis ac promissionibus. Verum et

quaeque confidimus etiam aliquousque in rerum divinarum scientia progressis non iniucunda fore. Neque sane pollicemur absolutam de allegoriis commentationem, in qua nihil desiderari, nihil addi queat: sed qualem brevitas, qua in praesentiarum utitur, admittit. Sacram igitur scripturam, sicut fere quodcunque scripti genus, diversa ratione ac vario sensu exponi, alienum a veritate non est: sed quomodo et quam feliciter fieri id possit ac debeat, non omnes ex aequo considerant. Referam igitur quorundam de hoc negotio sententias. Solent plerique Scripturarum

Isa. 1, Cognovit bos possessorem suum, et asinus praesepe Domini sui: bos iuxta anagogen, inquit, refertur ad Israel, qui legis portavit iugum, et mundum animal est: asinus peccatorum onere praegravatus, gentium populus accipitur. Rursus super illis verbis prophetae, Derelinquetur silia Sion sicut umbraculum in vinea: iuxta anagogen, inquit, vinea Dei et pomorum paradisus homo appellari potest, cui si mens praefuerit, habet custodem mentis Deum: sin aurem vitia nos quasi quaedam bestiae fuerint depraedata, relinquimur a custode Deo, et omnia nostra redigentur ad solitudinem. Iterum

colligendarum ratio: denique quis earum usus, sive quousque sint admittendae. Allegoria generaliter definitur (ut habet Augustinus de Trinitate, libro decimoquinto, capite nono) tropus, ubi ex alio aliud intelligitur. ut in prima epistola ad Thessalonicenses 5. Itaque non dormiamus, sicut et caeteri: sed vigilemus, et sobrii simus. Nam qui dormiunt, nocte dormiunt: et qui inebriantur, nocte sunt ebrii At nos qui sumus diei, sobrii simus. Hieronymus in illud ad Galatas quinto, Haec per allegoriam dicta sunt: Allegoria, inquit, aliud praetendit in verbis, aliud significat in

ex ipsa allegoriarum artificiosa tractatione, qualis tum in sacris libris, tum insanctorum patrum commentariis conspicitur, addisci quae huc pertinent: quam ex nostris Annotatiunculis. Augustinus, ubi illi visum fuit allegorias adiungere, caeteris patribus visus est felicior, sicut etiam parcior. Recentiores non ita multum, et (ni fallor) ad evitanda apud imperitos offendicula, (nonnulli enim nostra aetate allegoriis mire abusi sunt) sese in his exercuerunt: etiamsi quidam excellentis ingenii homines egregium ac dignum imitatione praebuerunt specimen. Exemplorum lectio,

lumen ad ipsorum intellectum affert. Cum enim varia sint in toto volumine Sacro opuscul orum genera, (in aliis namque Historias, in aliis Prophetias, in aliis Psalmos, in aliis Sententias generales, disputationesque propemodum philosophicas, in aliis Epistolas videmus contineri) statuere oportet, sicut quaedam ad consuetudinem Scripturarum pertinentia habentur in libris universis, ita quaedam in quibusdam libris separatim obvenire, quasi iis propria, eademque maiori diligentia advertenda. Quo quidem pacto novimus inter Scriptores aliarum rerum, aliter historiographos, aliter poetas, aliter

attentione, quo res maiores difficilioresque aguntur, tum etiam timore Dei sacrae historiae legendae sunt: et non festinanter temere ac prophano animo, ut civiles historiae, percurrendae. 3 Expedit igitur, atque adeo extreme necessarium est, ad huius quoque partis sacrarum literarum, sicut et ad alias, habere aliquam summariam aut catechisticam cognitionem Dei et rerum sacrarum. 4 Utilis quoque est cognitio topographiae, ubi ea omnia quae narrantur, gesta sunt: ita ut non tantum situm loci, eius magnitudinem, speciemque probe noris, sed etiam totum ingenium,

circumstantiae personarum, locorum, temporum, causarum et consiliorum: praesertim vero ipse summus architectus aut nauclerus, moderatorve totius negotii diligentissime in omni historia observetur, quid ille ibi agat, aut non agat: et quo animo, num iratus aut misericors: quid probet, aut improbet: sicut et eius adversarius satan. Quid item et quo animo ipsi homines boni aut mali dicant, agant aut omittant, quamque ex Deo pendeant, eive adhaereant in illis ipsis rebus gestis, aut contra. 7 In historia sanctorum patrum diligenter distinguenda est doctrina ab eorum vita. Nam eorum

sed etiam mala, non ut imitemur, sed ut agnoscamus tum humanam pravitatem, quae in sanctis quoque adhuc militat, contra legem Dei: tum vicissim misericordiam Dei, et efficaciam passionis filii eius, qui non abiiciat eos, sed clementer regat ac condonet eis eorum peccata propter mediatorem: sicut et Paulus dicit, se in exemplum divinae misericordiae omnibus propositum esse. Contra Papisticae narrationes, ut quae aliam religionem aliudque regnum caelorum habent, suos sanctos prorsus sine peccato finxerunt. Quo facto, dum eos ultra modum glorificant, tum reliquias veteris Adami

excludant suas illas metas, a quibus incipiunt, aut in quas desinunt: ut ibi etiam exemplis temporis ostendi. Haec Regula plurimum in hoc genere valet. 4 Nonnunquam igitur incompletum tempus completis vocibus exprimitur: ut anni nominantur integri, cum eis plures menses deficiant: sicut etiam vicissim aliquando abundantes dies aut menses non nominat. Sic Dominus dicitur post triduum resurrexisse: cum tres dies in sepulchro non complesset, sed tantum attigisset. Sic 1. Reg. 15 legimus, Abiam regnasse annis 18, Ieroboam tribus annis: cum mox eius filius dicatur successisse

admonitio est, ut diligenter observemus, ubi prophetae ad priores Scripturas respiciunt, ad eas alludunt, aut alioqui sua diligenter cum illis conformant. Solent enim crebro ad praecedentes libros, et praesertim ad Mosen ipsum respicere, qui veluti pater quidam sacrorum scriptorum et librorum est, sicut quidam de Homero in gentilium literis pronunciare solent. 18 Multo vero utilior illa praeceptio est, ut lucernam nobis accensam a Christo et Apostolis semper nobiscum in Prophetarum adyta et abdita, eorum opes mysteriaque contemplaturi, inferamus.

eius alia. Marcus vero de immutatione vultus Christi mentionem non facit: sed satis esse putat, simpliciter dixisse, Christum in conspectu discipulorum transformatum. Caeterum cum Lucas non exprimat, quomodo mutata sit Christi facies: discendum id est ex Matthaeo, qui ait, Splenduit facies eius sicut sol. De vestimentis aut Christi, scribit idem: Vestimenta illius facta sunt candida sicut lumen. Marcus vero: Vestimenta illius facta sunt splendida, candida valde, veluti nix, quam candida non facere

cum Lucas non exprimat, quomodo mutata sit Christi facies: discendum id est ex Matthaeo, qui ait, Splenduit facies eius sicut sol. De vestimentis aut Christi, scribit idem: Vestimenta illius facta sunt candida sicut lumen. Marcus vero: Vestimenta illius facta sunt splendida, candida valde, veluti nix, quam candida non facere potest fullo super terram. Lucas denique comprehendit utrumque: Vestitus eius candidus, inquit, ac refulgens. 6 Porro unus quispiam Evangelistarum quandoque refert

Alias denique secundum versionem LXX, alias ad Hebraicam veritatem. In Graeca autem vel LXX versione citanda observandum est, Apostolos in novo Testamento non immerito aliquid dedisse imbecillati Christianorum, et communi consuetudini, quod non aliter aliquoties dicta Scripturae citaverint, quam sicut iam dudum apud vulgus ex illa versione innotuerant. Sic enim illi pusillis Christi lac praebentes, ac ad eorum captum sese accommodantes, loqui non sunt dedignati. Sic videmus etiam parentes aliquando cum infantibus balbutire. 16 Refert vero non parum, an Hebraica veritas

ad generalem quandam doctrinam trahuntur: nempe enim non omnibus eadem beneficia Christus miraculose largietur. Interdum quoque miracula Christi eius conciones secuta sunt, veluti sigilla quaedam. Aliquando contra, occasione factorum miraculorum factae sunt eius conciones ac disputationes, sicut pleraeque in Iohanne. 19 Denique et illud contemnendum non est, quod Augustinus Serm. 44 super Iohannem monet, beneficia Christi miraculose corporibus hominum praestita, spiritualiter quoque intelligenda esse de beneficiis animae praestitis: ut est illuminatio caecorum, mundatio

movet, atque animos nititur ad res maximas concitare, adeoque inflammare. Sed scire oportet, Paulum apostolum primum natura fuisse vehem entem, et valde serio ardenterque omnibus in negotiis agere solitum. quod sicut ex Actis Apostolorum, ita ex ipsius quoque scriptis licet cognoscere. Aliquando vero et genus negotii in quo versabatur, aliquam postulasse vehementiam, et concitationem. Hinc igitur fit, quod ubi tempestivum iudicabat, maximeque in disputationum confirmationibus et confutationibus, itemque

qui lapsi sunt, in viam redire, moresque emendare et possint, et debeant. Ad summam, doctrina et redargutio versantur in explicatione dogmatum: institutio sive admonitio atque correctio, de vita agunt, moribusque. Ad illas duas referuntur capita fidei, ad has vero referuntur officia charitatis: sicut ad consolationes proprie pertinent, quibus spes excitatur. Illae duae complectuntur theoriticen, atque accommodatae sunt erudiendo homini interno: hae duae praxin, erudiuntque hominem externum. Illae duae discernunt veram doctrinam a falsa, quando altera strenue confirmat verum, altera argute

3. locum illum, In semine tuo benedicentur omnes Gentes? Quas non eruit argumentationes instituto suo idoneas? Vide praeterea et investiga accurate in Epistola ad Hebraeos, elaboratam enarrationem versus de Psal. 95 Hodie si vocem eius audi veritis, ne obduretis corda vestra, sicut in exacerbatione. Item illorum paucorum verborum ex Psal. 109. Tu es sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melchisedek. Scio admiraberis. Nam ex singulis vocibus probationes longe gravissimas elicit. Quid in igitur et nos, in Scripturarum interpretatione eadem procedamus via?

sed in illis, et quae non credebas, cum inveneris, incunctanter crede: in istis autem, quod certum non habebas, nisi certum intellexeris, noli firmum tenere. Idem ad Vincentium victorem lib. 2. Can. 4. In tractatorum opusculis multa corrigenda inveniuntur. Negare non possum, nec debeo, sicut in ipsis maioribus, ita multa esse in tam multis opusculis meis, quae possunt iusto iudicio et nulla temeritate culpari. Idem ad Hieron. epist. 8. In scripturis canonicis mendacia non admittuntur. Can. 5. Ego solis eis scriptorum, qui iam Canonici appellantur, didici hunc timorem,

deviatum est. Idem in Epistola ad Vincentium: Ex dictis quorumlibet Episcoporum contra divina mandata calumniae non colligantur. Can. 9. Noli frater contra divina tam multa, tam praeclara, tam indubitata testimonia colligere velle calumnias, ex episcoporum scriptis, sive nostrorum, sicut Hilarii sive Cypriani et Agrippini, antequam pars Donati separetur: primoque hoc genus literarum ab autoritate Canonum distinguendum est. Non enim sic leguntur, tanquam ita ex eis testimonium proferatur, ut contra sentire non liceat, sicubi forte aliter sapuerint quam veritas postulat. In eo

suscepimus, et duabus aliis ad Scripturarum divinarum cognitionem habent opus: Hebraea scilicet, et Graeca: ut ad exemplaria praecedentia recurratur, si quam dubitationem attulerit Latinorum interpretum infinita varietas: quanquam et Hebraea verba non interpretata saepe inveniamus in libris, sicut Amen, Alleluia, et Racha, et Osanna, et si qua sunt alia. quorum partim propter sanctiorem autoritatem, quamvis interpretari potuissent, servata est antiquitas, sicut est Amen et Alleluia: partim vero in aliam linguam transferri non potuisse dicuntur, sicut alia duo quae posuimus. Sunt enim

attulerit Latinorum interpretum infinita varietas: quanquam et Hebraea verba non interpretata saepe inveniamus in libris, sicut Amen, Alleluia, et Racha, et Osanna, et si qua sunt alia. quorum partim propter sanctiorem autoritatem, quamvis interpretari potuissent, servata est antiquitas, sicut est Amen et Alleluia: partim vero in aliam linguam transferri non potuisse dicuntur, sicut alia duo quae posuimus. Sunt enim quaedam verba certarum linguarum, quae in usum alterius linguae per interpretationem transire non possunt. Et hoc maxime interiectionibus accidit, quae verba potius

interpretata saepe inveniamus in libris, sicut Amen, Alleluia, et Racha, et Osanna, et si qua sunt alia. quorum partim propter sanctiorem autoritatem, quamvis interpretari potuissent, servata est antiquitas, sicut est Amen et Alleluia: partim vero in aliam linguam transferri non potuisse dicuntur, sicut alia duo quae posuimus. Sunt enim quaedam verba certarum linguarum, quae in usum alterius linguae per interpretationem transire non possunt. Et hoc maxime interiectionibus accidit, quae verba potius motum animi significant, quam sententiae contextae ullam particulam. Nam et haec duo talia

CELEBRATUM, QUOD REFERTUR CLEMEN. 2. TIT. DE MAGISTRIS. Sollicite statuit authoritas Ecclesiastica de parandis trium linguarum doctoribus, quo melius Scriptura intelligi queat. CHRYSOST. IN CAPUT GENESEOS SECUNDUM, HOMILIA 13. Nam sicut thymiamata, quanto magis digitis atteruntur, tanto maiorem natura sua fragrantiam reddunt: ita et in scripturis usu evenit, quanto quis illis est familiarior, tanto magis videre potest latentem in ipsis thesaurum, pluresque percipere indicibilium divitiarum fructus. Idem paulo

interpretatur. Idem paulo post: Nam cum divina Scriptura tanta usa est diligentia, et non refugiunt quidam loquacitate sapientiaque peregrina inflati, adversa Scripturis loqui, et dicere, non esse super terram paradisum, multaque alia praeter ea quae dicta sunt introducentes, quod non sicut scripta sunt, sed alia ratione intelligenda, et quod ea quae de terra de his quae in caelis sunt dicta esse arbitrandum sit: nisi humilitate et congruenti nobis sermonum familiaritate beatus Moses usus foret, Spiritu sancto linguam eius movente, quo non excidissent? Quamvis sacra Scriptura,

de naturis caelestibus sermo est, illa ipsa quae sensu mentium continentur, usu communi et naturae et sermonis sunt eloquenda: non utique dignitati Dei congrua: sed ingenii nostri imbecillitati necessaria, rebus scilicet verbisque nostris ea quae et sentimus et intelligimus locuturi. Atque haec sicut primo libello testati sumus, nunc quoque idcirco a nobis commemorata sunt, ut cum aliquid ex humanis comparationibus proferimus, non secundum naturas corporales de Deo sentire credamur, nec passionibus nostris spiritualia comparare: sed potius rerum visibilium speciem ad intelligentiam

Idem Panormitanus cap. Significasti, de elect. Plus credendum vel simplici laico Scripturam producenti, quam toti simul concilio. ¶ Quandoquidem semel constitui, etiam Patrum regulas de ratione cognoscendi sacras Literas indicare: et Augustinus in hoc quoque genere, sicut et in aliis utilioribus theologiae materiis vel praecipue elaboravit: utile consultumque fuerit, non tantum eius hinc inde sparsas ex tot voluminibus de hac re sententias colligere, sed etiam quia de hac ipsa materia ex professo libris quatuor de doctrina Christiana egit, summam quandam

acceptum, nec ad fidem, nec ad charitatem referri queat, sed malum aliquid aut cum pietate pugnans praecipere videtur. Contra ad literam accipienda esse contraria. Porro et illud prodesse ait ad cognoscendum an sit tropica locutio, quod alia praecepta sint commutia, alia specialia: sicut et exempla. et quod non omnia exempla aut praecepta omnibus sint imitanda. Ubi autem plures sensus ex loco ambiguo haberi possunt, dicit ita eos tuto retineri posse, si ex aliis magis perspicuis probari queant: alio qui periculosos esse, et nihilominus id agendum conandumque esse, ut ad verum

quos Graeci Graeco nomine Tropos vocant: quos tropos qui ex Grammatica noverunt, ad intelligendum Scripturas plurimum adiuvantur. sed hic eos ignaris tradere non decet, ne artem grammaticam docere videamur. Istorum troporum non solum exempla, sed quorundam etiam nomina in divinis libris leguntur: sicut allegoria, aenigma, parabola, quamvis pene omnes hi tropi qui literali arte dicuntur cognosci, etiam in eorum reperiantur locutionibus, qui nullos grammaticos audierunt, contenti sermone quo vulgus utitur. Sunt aut Tropicae locutionis species: Ironia, antiphrasis, hyperbole, metaphora, et id

persona, cui tribuuntur nunc ea quae Christo ut capiti conveniunt, nunc ea quae corpori quod est Ecclesia competunt. Sed quandoque a capite transitur ad corpus, quandoque a corpore ad caput: et tamen Scriptura ab una eademque persona non videtur recedere. Una persona loquitur Isaiae sic dicens: Sicut sponso imposuit mihi mitram, et sicut sponsam ornavit me ornamento. Secundam regulam ponit de corpore Christi bipartito. Unde poterat regula ista sic appellari, ut diceretur de permixta Ecclesia Christi, cui tribuuntur nunc quae zizaniis, nunc quae aliis membris vivis competunt, quemadmodum

Christo ut capiti conveniunt, nunc ea quae corpori quod est Ecclesia competunt. Sed quandoque a capite transitur ad corpus, quandoque a corpore ad caput: et tamen Scriptura ab una eademque persona non videtur recedere. Una persona loquitur Isaiae sic dicens: Sicut sponso imposuit mihi mitram, et sicut sponsam ornavit me ornamento. Secundam regulam ponit de corpore Christi bipartito. Unde poterat regula ista sic appellari, ut diceretur de permixta Ecclesia Christi, cui tribuuntur nunc quae zizaniis, nunc quae aliis membris vivis competunt, quemadmodum ipsa Ecclesia in Canticis ait: Nigra

nec personam in eiusmodi accipere, aut aliud cuiquam largiri potest humana indulgentia, ubi intercedit et Legem tribuit divina praescriptio. Idem Homilia 1. ad Titum: Omnia Evangelium continet, praesentia et futura, honorem et pietatem: fidem simul omnia praedicationis verbo conclusit. Sicut enim praeco praesentibus omnibus in theatro praedicat: ita et nos publice praedicamus, ea ratione ut nihil addamus, sed ea tantum quae audivimus. Ea quippe virtus praeconis, veraciter quae sibi credita sunt omnia persequi: non aliquid addere, aut immutare, aut auferre.

nisi per gratiam tuam possit impleri: ut cum homines id implere per suas vires nequiverint, omne os obstruatur, et nemo sibi magnus videatur. Sint omnes parvuli, et reus fiat omnis coram Deo. Talia sunt innumera dicta Augustini, de vero usu Legis, non vivificante, sed tantum accusante ac damnante, sicut et Paulus de ea disserit. IOANNIS DAMASCENI ADHORTATIO AD LECTIONEM SACRAE SCRIPTURAE. Unus est Deus et a veteri et novo Testamento praedicatus, qui in trinitate hymnis celebratur et glorificatur, Domino dicente: Non veni solvere

Huius exemplum sit, quod adversarii in dicto Matthaei, Non exibis inde donec solvas ultimum quadrantem, ex vocula Donec volunt purgatorium probare, cum Hebraea consuetudine idem significet ac Nunquam: sicut Marcus eam sententiam expressit. Eadem vis est: Ioseph non cognovit Mariam, donec peperit Iesum. Sic in voce Fratres, impegerunt Helvidiuni, putantes tantum uterinos sic vocari. Sua sunt idiomata, hoc est linguae proprietates, sacrae Scripturae. Augustin. Quaestion. super Gen. 9.

hic intelligere cogamur, ut aeternum dictum sit ideo, quia hinc aeternum aliquid significat. An potius locutionis est Scripturarum, ut aeternum appellent, cuius rei finis non constituitur: aut non ita fit, ut deinceps non sit faciendum, quantum pertinet ad curam vel potestatem facientis, sicut ait Horatius: Serviet aeternum, qui parvo nescit uti. Non enim potest in aeternum servire, cuius ipsa vita, qua servit, aeterna esse non potest. Quod testimonium non adhiberem, nisi locutionis esset. Verborum quippe illi sunt nobis autores, non rerum, vel sententiarum. Sunt quaedam

Omne quod dicitur in sacris Literis, quadripartita potest qualitate distingui. Aut enim mala male, aut bona bene: aut mala bene, aut bona male dicuntur. Gregor. 23. Moral. cap. 3.

EXPLICATIO. Mala male dicuntur, cum res perversa suadetur: sicut scriptum est, Benedic Deo, et morere. Bonum bene dicitur, cum recta praedicantur: sicut Iohannes ait, poenitentiam agite, appropinquat enim regnum caelorum. Malum bene dicitur, quando per os docentis

Moral. cap. 3.

EXPLICATIO. Mala male dicuntur, cum res perversa suadetur: sicut scriptum est, Benedic Deo, et morere. Bonum bene dicitur, cum recta praedicantur: sicut Iohannes ait, poenitentiam agite, appropinquat enim regnum caelorum. Malum bene dicitur, quando per os docentis idcirco vitium exprimitur ut reprobetur: sicut Paulus ait, Feminae eorum immutaverunt naturalem usum in eum, qui est contra naturam. quo loco execranda quoque vitiorum facinora

morere. Bonum bene dicitur, cum recta praedicantur: sicut Iohannes ait, poenitentiam agite, appropinquat enim regnum caelorum. Malum bene dicitur, quando per os docentis idcirco vitium exprimitur ut reprobetur: sicut Paulus ait, Feminae eorum immutaverunt naturalem usum in eum, qui est contra naturam. quo loco execranda quoque vitiorum facinora subdidit: sed honeste inhonesta narravit, ut multos ad honestatis formam inhonesta narrando revocaret. Male autem bonum dicitur, cum rectum aliquid recto studio

ait, Feminae eorum immutaverunt naturalem usum in eum, qui est contra naturam. quo loco execranda quoque vitiorum facinora subdidit: sed honeste inhonesta narravit, ut multos ad honestatis formam inhonesta narrando revocaret. Male autem bonum dicitur, cum rectum aliquid recto studio non profertur: sicut illuminato caeco pharisaei dixisse perhibentur, Tu sis discipulus eius: quod maledictionis utique dixerunt studio, non orationis voto. vel sicut Caiphas ait, Expedit unum mori pro populo, ut non tota gens pereat. Bonum quippe, sed non bene locutus est: quia dum crudelitatem necis Christi

inhonesta narravit, ut multos ad honestatis formam inhonesta narrando revocaret. Male autem bonum dicitur, cum rectum aliquid recto studio non profertur: sicut illuminato caeco pharisaei dixisse perhibentur, Tu sis discipulus eius: quod maledictionis utique dixerunt studio, non orationis voto. vel sicut Caiphas ait, Expedit unum mori pro populo, ut non tota gens pereat. Bonum quippe, sed non bene locutus est: quia dum crudelitatem necis Christi appetiit, redemtionis gratiam insciens prophetavit. Modus dicendi divinae Scripturae omnibus patet, ipsa tamen non omnibus est

quatenus parvulorum animus rebus cognitis contritus, ad inquirenda surgat incognita: atque ab eo qui longe super ipsum est, quaedam iuxta se audiens quasi quibusdam ad illum passibus moveatur. Hactenus ille. Unde fit, ut per scripturam suam aliquando a corporibus hominum similitudines trahat, sicut de eo propheta ad Israel dicit: Qui terigerit vos, tangit pupillam oculi eius. Et sicut de eo speranti homini per prophetam dicitur: Scapulis suis obumbrabit tibi. Constat nimirum, quod in natura sua nec oculum Deus, nec scapulas habeat: sed quia nos per oculum cernimus, in scapulis vero

atque ab eo qui longe super ipsum est, quaedam iuxta se audiens quasi quibusdam ad illum passibus moveatur. Hactenus ille. Unde fit, ut per scripturam suam aliquando a corporibus hominum similitudines trahat, sicut de eo propheta ad Israel dicit: Qui terigerit vos, tangit pupillam oculi eius. Et sicut de eo speranti homini per prophetam dicitur: Scapulis suis obumbrabit tibi. Constat nimirum, quod in natura sua nec oculum Deus, nec scapulas habeat: sed quia nos per oculum cernimus, in scapulis vero onera sustinemus: Deus quod omnia videat, oculum habere perhibetur: quod vero nos tolerat,

nec oculum Deus, nec scapulas habeat: sed quia nos per oculum cernimus, in scapulis vero onera sustinemus: Deus quod omnia videat, oculum habere perhibetur: quod vero nos tolerat, atque eo ipso quo tolerat servat, obumbrare nobis in scapulis dicitur. A mentibus etiam humanis similitudines trahit, sicut per prophetam ad Israel dicit: Recordatus sum tui, mitans adolescentiam tuam. Et rursus per sponsae comparationem locutus, ait: Et si illa oblita fuerit, ego tam en non obliviscar tui. Quis enim nesciat, quia Dei memoria nec oblivione rumpitur, nec recordatione sarcitur? Sed dum aliqua

more mentium oblivisci dicitur: et cum post longum tempus, quae voluerit visitat, nostrae mutabilitatis consuetudine recordatus vocatur. Quo enim pacto divinitatis vim oblivio dissipat, cui ipsa quoque laudabilis memoria essentialiter concordat? Aliquando ab avibus in illum similitudo trahitur, sicut per Mosen dicitur: Expandit alas suas, et assumpsit eos. Et sicut propheta ait: Sub umbra alarum tuarum protege me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium

voluerit visitat, nostrae mutabilitatis consuetudine recordatus vocatur. Quo enim pacto divinitatis vim oblivio dissipat, cui ipsa quoque laudabilis memoria essentialiter concordat? Aliquando ab avibus in illum similitudo trahitur, sicut per Mosen dicitur: Expandit alas suas, et assumpsit eos. Et sicut propheta ait: Sub umbra alarum tuarum protege me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter

me. Quia enim nos parvulos, dum protegit, nutrit, et dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam dicitur: Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum onustum foeno. Quia enim foenum est vita carnalium, sicut scriptum est, Omnis caro foenum: in eo quod Dominus vitam carnalium patitur, more plaustri foenum se portare testatur. Cui sub foeni onere stridere, est

dum non gravi atque onerosa, sed leni et blanda protectione nos refovet, dum suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam dicitur: Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum onustum foeno. Quia enim foenum est vita carnalium, sicut scriptum est, Omnis caro foenum: in eo quod Dominus vitam carnalium patitur, more plaustri foenum se portare testatur. Cui sub foeni onere stridere, est pondera et iniquitates peccantium cum querela portare. Hactenus

suas in nos misericordias exerit, quasi more avium super nos alas tendit. Aliquando insensatis rebus propter infirmitatem nostram alta condescensione se comparat, sicut per prophetam dicitur: Ecce ego stridebo subter vos, sicut stridet plaustrum onustum foeno. Quia enim foenum est vita carnalium, sicut scriptum est, Omnis caro foenum: in eo quod Dominus vitam carnalium patitur, more plaustri foenum se portare testatur. Cui sub foeni onere stridere, est pondera et iniquitates peccantium cum querela portare. Hactenus ille. Verum de Antropopathia alibi disserui. Sacra scriptura

sacrae Scripturae eruitur, quod non plantssime dictum alibi reperiatur. August. 2 de Doctrina Christiana, cap. 6.

EXPLICATIO. Has duas regulas superiores Augustinus declarat unico Testamenti veteris loco, ex libro Canticorum: Dentes tui sicut grex tonsarum ascendens de lavacro, quae omnes geminos creant, et non est sterilis in eis. Augustinus: Num aliud homo discit, quam cum illud planissimis verbis sine similitudinis adminiculo audiret? Et tamen nescio, quo modo suavius intueor sanctos, cum eos quasi dentes Ecclesiae video

tamen, quod sequitur, figurate est accipiendum, sed historica narratione. Et Lucas Evangelista, cum diceret de illis duobus qui Emaus petebant, quod aperti sunt oculi eorum, et cognoverunt Dominum in fractione panis. Non enim per viam clausis oculis ambulabant, sed eum cognoscere non valentibus. Sicut ergo ibi, sic in Genesi narratio figurata est, ut apertos oculos intelligamus, qui ante patebent. Figurate qui omnia dici in sacris Literis credunt, falluntur. August. 8. de Gen. ad literam, c. 1.

EXPLICATIO. Liber qui Cantica canticorum

quod dictum esse narratur: dictum tamen esse, non debet putari figuratum. August. 11. de Gen. ad lit. cap. 39.

EXPLICATIO. A narratore rerum proprie gestarum exigendum est, ut ea narret facta esse, quae facta sunt: et dicta esse, quae dicta sunt. Sicut autem in factis quaeritur quid factum sit, et quid significet: ita in verbis, quid dictum sit, et quid significet. Dum dicitur serpenti, Super pectus tuum gradieris, etc. tota ista sententia figurata esse potest. Quod autem scriptum est, Et dixit Dominus serpenti: verba sola

in Evangellio: Petite, et dabitur vobis. Pete ἀπὸ τοῦ αἰτίου, id est, ab auctore quaere. Habes ὕλην, intelligibilia quibus quaetas. Pulsa, et aperit tibi Deus verbum. Quae petit, mens est, quae operatur sicut ignis intelligibilia, in quibus mentis ardor operatur, sicut ignis in lignis, aperit verbum tibi Deus. quod est ἀποτέλεσμα. Huiusmodi autem permulta habes in utriusque Testamenti libris. Rupertus abbas lib. 7. de Operibus Spiritas sancti, omnes

τοῦ αἰτίου, id est, ab auctore quaere. Habes ὕλην, intelligibilia quibus quaetas. Pulsa, et aperit tibi Deus verbum. Quae petit, mens est, quae operatur sicut ignis intelligibilia, in quibus mentis ardor operatur, sicut ignis in lignis, aperit verbum tibi Deus. quod est ἀποτέλεσμα. Huiusmodi autem permulta habes in utriusque Testamenti libris. Rupertus abbas lib. 7. de Operibus Spiritas sancti, omnes Rhetoricae orationis partes in Scriptura sacra plenissime

Hieronymus in pluribus locis.

EXPLICATIO. Hieronymus in illud Ezechielis cap. 30. Faciam iudicia in Alexandria: Pristinum, inquit, nomen, ubi postea ab Alexandro Philippi filio Alexandria est condita, habet No: quod Aquila, Symmachus et Theodotio, sicut in Hebraeo positum est, transtulerunt: pro quo nescio quid volentes, Septuaginta duere Diospolin, quae Aegypti parva urbs est. Nos autem pro No, Alexandriam posuimus, per anticipationem, quae Graece prolepsis appellatur: iuxta illud Virgilianum, Lavinaque venit littora: non quod eo tempore

intelligentiae. et Sain, nos Pelusium vertimus. Numeros in sacris Literis multa mysteria continere, Theologorum omnium sententia est.

EXPLICATIO. Multi patres nimium ociose in numeris philosophantur, quasi ingentia mysteria in eis contineantur: sicut et hoc tempore quidam extremam diem ex tam incerto fundamento praedicere voluit. Verum triplex de hac re discrimen haberi potest. Alias a numeris phrases aliquae sumuntur: ut, Septies in die cadit iustus: Septies dixi laudem Domino: Num si septies peccaverit in me frater, remittere ei debeo?

peccaverit in me frater, remittere ei debeo? tales locutiones et in aliis linguis sunt, et observari debent. Alias certum tempus indicatur: ut Semen tuum erit peregrinum annis 40. aut 70. hebdomadae sunt conclusae super tuum populum, usque ad Meschiam. aut occultius numeris indicatur aliquid: sicut Apoc. 13. numerus bestiae aut Antichristi dicitur esse 666. quod correspondentibus literis Irenaeus dicit significare Latinus, quasi ille mysticus numerus indicet Antichristum fore Latinum, aut in Latio seu Romae. Aliae numerorum observationes ociosae, curiosae, aut etiam superstitiosae

solvuntur. August. 3. de doctrina Christiana, cap. 35.

EXPLICATIO. Cum enim dicitur in Psalmo, Septies in die laudem dixi tibi: nil est aliud, quam, Semper laus eius in ore meo. Tantundem valent etiam, cum multiplicantur sive per denarium, sicut Septuaginta et Septingenti: unde possunt et septuaginta anni Hieremiae, pro universo tempore spiritualiter accipi, quo est apud alienos Ecclesia, sive per seipsos: sicut decem per decem centum sunt, et duodecim per duodecim centum quadraginta quatuor: quo numero significatur universitas

dixi tibi: nil est aliud, quam, Semper laus eius in ore meo. Tantundem valent etiam, cum multiplicantur sive per denarium, sicut Septuaginta et Septingenti: unde possunt et septuaginta anni Hieremiae, pro universo tempore spiritualiter accipi, quo est apud alienos Ecclesia, sive per seipsos: sicut decem per decem centum sunt, et duodecim per duodecim centum quadraginta quatuor: quo numero significatur universitas sanctorum in Apocalypsi. Unde apparet, non solas temporum quaestiones istis numeris solvendas, sed latius patere significationes eorum, et in multa proserpere. Neque enim

filium, ierit cum eo. Quod autem amplius non enartavit, quod mortuus est, posteaquam habitavit in Charris. Consuevit Scriptura aliquando totum pro parte, aut partem pro toto ponere. Gregor. 3. Moral. capite nono.

EXPLICATIO. Pro parte totum ponit, sicut ad monumentum Maria queritur dicens: Tulerunt Dominum meum, nescio ubi posuerunt eum. Solum quippe corpus Domini quaesitura venerat, et quasi totum simul Dominum sublatum deportat. Pro toto partem, ut sicut Iacob familiam describens ait: Intravit Iacob in Aegyptum cum anim abus septuaginta.

Moral. capite nono.

EXPLICATIO. Pro parte totum ponit, sicut ad monumentum Maria queritur dicens: Tulerunt Dominum meum, nescio ubi posuerunt eum. Solum quippe corpus Domini quaesitura venerat, et quasi totum simul Dominum sublatum deportat. Pro toto partem, ut sicut Iacob familiam describens ait: Intravit Iacob in Aegyptum cum anim abus septuaginta. Quae nimirum cum animas commemorat, constat quia [?: in-ntium ] et corpora comprehendat. Nominum mutatio, aut impositio, a Deo, aut in illis additio, spiritalis gratia indicium est. Ex

Literis, Psalmis praesertim, legimus, ut male de Deo meritis male imprecari videatur sacra Scriptura. Unde Iob: Attenuetur fame robur eius, et inedia invadat costas illius. Gregorius: Non malevolentiae voto dicitur in Psalmo, Effunde iram tuam, etc. quia prophetatio est, non optatio. Sicut de Iuda traditore, quae mala illi fuerunt pro suis meritis eventura, ita prophetata sunt in Psalmo, quasi optata sint. Quemadmodum enim propheta non imperat Christo, quamvis modo imperativo pronunciet, Accingere gladio tuo super femur tuum potentissime: ita non optat, sed prophetat, qui

atque compositum, longum est explanare. Porro analogia est, qua utriusque Testamenti congruentia perspicitur. Allegoria, cum figurate dicta intelliguntur. Ut Christus allegoria utitur ex veteri Testamento: Generatio, inquit, haec signum quaerit, et signum non dabiturei nisi signum Ionae prophetae. Sicut enim Ionas in ventre ceti tribus diebus et noctibus fuit, sic filius hominis tribus diebus et tribus noctibus erit in corde terrae. Et Apostolus ipsam Exodi historiam futurae Christianae plebis allegoriam fuisse significat, ad Corinthios Epistola prima: Nolo autem vos ignorare, fratres, quia

Omnis namque panis nutrimentum affert, ac salutem: aegris autem est saepe inutilis: sic et omnis Scriptura divina ex Deo est, atque ad modum fructuosa: nihilque per se immundum atque impurum retinet, aut praebet, nisi ei qui illud putaverit esse impurum. In veteri et novo Testamento, sicut praedicta sunt, quae postea facta sunt in Ecclesia: sic etiam credenda sunt futura, quae nondum sunt completa. Augustin. de catechizandis rudibus, cap. ult.

EXPLICATIO. Factum est aliquando diluvium per totam terram, ut peccatores delerentur:

iam Christi nomini subiugatos. Praedictum est etiam, quod schismata et haereses ex eius Ecclesia essent exiturae: et sub eius nomine per loca ubi essent, suam, non Christi gloriam quaesiturae: et ista completa sunt. Nonquid ergo illa quae restant, non sunt ventura? Manifestum est, quia sicut ista praedicta venerunt: sic etiam illa ventura sunt, quaecunque tribulationes iustorum adhuc restant: et dies iudicii, qui separabit omnes impios a iustis in resurrectione mortuorum: et non solum eos qui sunt extra Ecclesiam, sed etiam ipsius Ecclesiae paleas, quas oportet usque ad

mensuris farinae, donec fermentaretur totum. Huius igitur varietatis observatio duas habet formas. sic enim aliud atque aliud res quaeque significant, ut aut contraria, aut tantum modo diversa significent. Contraria scilicet, cum alias in bono, alias in malo res eadem per similitudinem ponitur: sicut hoc est quod de fermento supra diximus. Tale est etiam, quod Leo significat Christum, ubi dicitur: Vicit Leo de tribu Iuda. Significat et diabolum, ubi scriptum est: Adversarius vester diabolus circuit, quaerens quem devoret. Ita serpens in bono est: Astuti ut serpentes: in malo autem,

Sunt quaedam in Sanctis libris ita posita, ut ambiguum sit quonam referenda sint. Ut quod Christus ait: Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me. Nam et ex forma servi potest accipi, et ex forma Dei, in qua sic aequalis est patri, ut tamen de patre sit. In Dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud vita eius, sed ipsa vita filius est: ita non est aliud filius, aliud doctrina eius: sed ipsa doctrina filius est. Ac per hoc, sicut id quod dictum est, Dedit filio vitam, non aliud intelligitur, quam genuit filium, qui est vita: sic etiam cum dicitur, Dedit filio

misit me. Nam et ex forma servi potest accipi, et ex forma Dei, in qua sic aequalis est patri, ut tamen de patre sit. In Dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud vita eius, sed ipsa vita filius est: ita non est aliud filius, aliud doctrina eius: sed ipsa doctrina filius est. Ac per hoc, sicut id quod dictum est, Dedit filio vitam, non aliud intelligitur, quam genuit filium, qui est vita: sic etiam cum dicitur, Dedit filio doctrinam, bene intelligitur, genuit filium, qui est doctrina. Ut quod dictum est, Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me: sic intelligatur, ac si

Quod Ioannes Evangelista narrat, ingressum Dominum Iesum cum discipulis suis in hortum, non continuo factum est, cum eius illa finita esset oratio: de cuius verbis ait, Haec cum dixisset Iesus. Sed alia quaedam sunt interposita, quae a Ioanne praetermissa, apud alios Evangelistas leguntur: sicut apud hunc inveniuntur multa, quae alii similiter in sua oratione tacuerunt. Quomodo autem omnes conveniant, ne veritati quae per alium promitur, ab alio repugnetur, credas, antequam scias, sive id in hac vita possit, sive per aliqua impedimenta non possit, nihil ab aliquo Evangelista esse

alterius non minus veraci rationi possit esse contrarium. Sacra eloquia in exordiis narrationum qualitates exprimunt, terminosque causarum. Gregorius 2. Moral. cap. 2.

EXPLICATIO. Aliquando id ostendit sacra Scriptura a positione loci, sicut de Israel dicitur, quia verba Dei audire non potuit in monte, sed praecepta in campestribus accepit, subsequentem infirmitatem populi indicans, qui ascendere ad summa non valuit, sed semetipsum in infimis neglecte vivendo laxavit. Aliquando a positione corporis futura denunciat, sicut in

loci, sicut de Israel dicitur, quia verba Dei audire non potuit in monte, sed praecepta in campestribus accepit, subsequentem infirmitatem populi indicans, qui ascendere ad summa non valuit, sed semetipsum in infimis neglecte vivendo laxavit. Aliquando a positione corporis futura denunciat, sicut in Actibus Apostolorum, Stephanus Iesum, qui a dextris virtutis Dei sedet, stantem se vidisse manifestat. Stare quippe adiuvantis est, et recte stare cernitur, qui in bello certaminis opitulatur. Aliquando a qualitate aeris res subsequens demonstratur, sicut Evangelista, cum praedicante

a positione corporis futura denunciat, sicut in Actibus Apostolorum, Stephanus Iesum, qui a dextris virtutis Dei sedet, stantem se vidisse manifestat. Stare quippe adiuvantis est, et recte stare cernitur, qui in bello certaminis opitulatur. Aliquando a qualitate aeris res subsequens demonstratur, sicut Evangelista, cum praedicante Domino, nullos tunc ex Iudaeis credituros diceret, praemisit dicens: Hyems autem erat. Scriptum namque est: Quoniam abundavit iniquitas, refrigescet charitas multorum. Idcirco hyemis curavit tempus exprimere, ut inesse auditorum cordibus malitiae frigus indicaret.

iniquitas, refrigescet charitas multorum. Idcirco hyemis curavit tempus exprimere, ut inesse auditorum cordibus malitiae frigus indicaret. Hinc est, quod negaturo Petro praemittitur: Quia frigus erat, et stans ad prunas calefaciebat se. Aliquando a qualitate temporis finis exprimitur actionis, sicut non rediturus ad veniam, sed ad traditionis perfidiam, nocte Iudas exisse perhibetur: cum egrediente illo, ab Evangelista dicitur, Erat autem nox. Altquando res gesta in facto culpa est, in scripto autem prophetia virtutis: aut e contrario in

esse iudicavit, locutus, etiam scripturam condidit, quae Canonica nominatur, eminentissimae auctoritatis. Nam ea quae remota sunt a sensibus nostris, quae nostro testimonio scire non possumus, de his alios testes requirimus, eisque credimus, a quorum sensibus remota esse vel fuisse non credimus. Sicut ergo de visibilibus quae non vidimus, eis credimus, qui viderunt, atque ita de caeteris, quae ad suum quemque sensum corporis pertinent: ita de his quae animo ac mente sentiuntur: quia et ipse rectissime dicitur sensus, unde et sententia vocabulum accepit: hoc est, de invisibilibus, quae a

offenderunt. Symmachus in Apologetico contra Anastasium Imperatorem: Cuncti, inquit, qui ab initio dogmatis Christi Catholicam fidem diverso proposito persequi et affligere conati sunt, praevalendo defecerunt, et Catholica et orthodoxa veritas hoc praevaluit magis, quo putaretur oppressa. Quae sicut insectatoribus suis crevisse monstratur, sic obtrivisse cognoscitur insequentes. Gregorius: Etenim haereticis exerta est Catholica ecclesia, et ex his qui male sentiunt, probati sunt, qui bene sentiunt. Multa enim latebant in Scripturis, et cum praecisi essent haeretici, quaestionibus

ac pene divine, dum in eius laude dissimilibus utuntur signis, eamque invisibilem, infinitam, et incomprehensibilem praedicant, his eam appellantes nominibus, quibus non quid sit, sed quid non sit dicitur. Hoc enim verius, ut arbitror, in ipsa est, et de ipsa illa proprie magis asseritur. Nam sicut secretior illa sacerdotalisque traditio docuit, dum ipsam esse aliquid negamus, ex his quae sunt: verum profecto loquimur, etsi modum, quo illa infinita est, quippe quae supersubstantialis et incomprehensibilis atque ineffabilis est, prorsus ignoramus. Si ergo in divinis rebus negationes

esurientes et sitientes dixisse, Esurii et sitivi: et propter nudos et peregrinos et aegrotantes et in carcere positos, Nudus fui, et hospes fui, et in carcere fui, et infirmus fui. Secundum consequentiam similitudinis addamus et nos, Iniurias passus sum, caesus sum, et tentatus sum, et omnia. Et sicut in illis quae scripta sunt, verus est sermo Domini dicentis, Quodcunque uni ex nimis istis fecistis, mihi fecistis: sic cum iniuriam passus fuerit iustus, velut blasphematus, vel aliud tale passus, pone Christum in eos qui fecerunt, dicentem eis, Quando uni ex minimis istis fecistis iniuriam,

de anathemate tam diligenter scrutatus, tam severe vindicare conatus est, obediens Deo, qui hoc fieri prohibuerat: vel quod Pythones et ventriloquos de regno suo delevit. Aut quia laudabilis erat David, ideo peccata eius, quae Deus quoque arguit per prophetam, vel approbanda vel imitanda sunt. Sicut nec Pontio Pilato vituperandum est, qui adversus accusationes Iudaeorum innocentem Dominum iudicavit. Nec in Petro laudandum est, quod eundem Dominum ter negavit. vel unde ab ipso sathanas appellatus est, quod non sapiendo quae Dei sunt, eum voluit a passione, hoc est, a nostra salute

ut seculi finem praecedentia sentiremus. Unde et Apostolus dicit, Quaecunque enim ante scripta sunt, ut nos doceremur, scripta sunt, ut per patientiam et consolationem Scripturarum spem habeamus ad Deum. Quid autem opus erat, ut ipse Dominus Iesus non solum diceret, Tunc isti fulgebunt sicut sol in regno patris sui, quod post seculi finem futurum est: verum etiam exclamaret, Vae mundo a scandalis, nisi ut nobis non blandiremur venire nos posse ad sedes felicitatis aeternae, si temporalibus malis exercitati, non defecerimus. Mala nobis praenunciat Christus, ut venientibus illis,

quod praesentis mandati authoritas praecipit, dicens: Quod aut superfuerit, ex his manducabit Aaron et filii eius. Si quid superaverit et excesserit intellectum tuum vel memoriam tuam, serva Aaron: hoc est, reserva sacerdori. reserva doctori, ut ipse hoc manducet, ipse discutiat, exponat ipse. Sicut et alibi Moyses dicit, Interroga patres tuos, et annunciabunt tibi: presbyteros tuos et dicent tibi. Profunditas mysteriorum atque iudiciorum Dei non est per quirenda. Ambrosius de vocatione gentium lib. 1, cap. 4.

EXPLICATIO. Neque

magnorum mysteriorum ingressus arcanum, iis quae impossibile erat enarrare, succubuit. Cum enim dixisset, Nolo vos ignorare, fratres mysterium hoc, ut non sitis vobisipsis sapientes, quia caecitas ex parte in Israel contigit, donec plenitudo gentium intraret: et sic omnis Israel salvus fieret, sicut scriptum est, Veniet ex Sion, qui eruat et avertat impietates ab Iacob. Et hoc illis a me Testamentum, cum abstulero peccata eorum. Secundum Evangelium quidem inimici propteruos, secundum electionem vero dilecti propter patres. sine poenitentia enim sunt dona et vocatio Dei. Sicut enim

salvus fieret, sicut scriptum est, Veniet ex Sion, qui eruat et avertat impietates ab Iacob. Et hoc illis a me Testamentum, cum abstulero peccata eorum. Secundum Evangelium quidem inimici propteruos, secundum electionem vero dilecti propter patres. sine poenitentia enim sunt dona et vocatio Dei. Sicut enim aliquando et vos non credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecuti estis propter illorum incredulitates: ita et isti non crediderunt investra misericordia, ut et ipsi misericordiam consequantur. Conclusit enim Deus omnia in incredulitate, ut omnium misereatur. Cum ergo haec

iste psalmus: Et dedit aerugini fructus eorum. Illud etiam quod cum dixisset, Et tradidit grandini iumenta eorum, et possessionem eorum igni: de iumentis grandine occisis legitur in Exodo. Quod vero possessio eorum igne cremata sit, omnino non legimus, quamvis voces et grandines cum igne fierent, sicut tonitrua cum fulguribus: non tamen scriptum est, aliquid traditum igni, ut arderet. Denique mollia quae laedere grando non poterat, dicuntur non esse percussa, id est, duris ictibus laesa, quae postea comedit locusta. Item quod hic dicitur, Et moros eorum in pruina, non est in exodo: multum

est enim (inquit Scriptura) iumentes insipientibus, et similis factus est illis. Interdum leones et pardos vocat, ob rapacitatem, et habendiaviditatem. Aliquando aspides, ob fraudulentiam. Venenum, inquit, aspidum sub labiis eorum. Nonnunquam serpentes et viperas, ob latens venenum et malitiam, sicut beatus Ioannes clamat dicens: Serpentes, progenies viperarum, quis vobis demonstravit fugere a ventura ira? Insuper et alia affectionibrespondentia nomina imponit, ut sic vel tarde confusi, ad suam

quae suis divinas leges praeferant, quibus sese delinquendo permiserunt. Res ipsa unde trahitur similitudo in sacris Literis, non laudatur, sed tantum similitudinem de illa trahi ostenditur. Augustin. in Psal. 157.

EXPLICATIO. Sicut aspidis, inquit Propheta, surdae et obturantis aures suas, quae non exaudit vocem incantantiam et venefici incantantis sapienter. Non igitur confugiendum est ad incantationem, quia similtudo aspidis adducta est, quae incantantem Marsum non audit. Non laudavit Dominus iniquum iudicem, qui

nihil aliud agitur, nisi ut fructus ab integumentis purgentur, quae necessaria erant, ut nascerentur, et crescerent, atque ad maturitatem vel messis vel vindemiae pervenirent. His ergo vel integumentis vel sustentaculis, id est, paleis in area, frumento et vinaceis, in torcularibus vina exuuntur: sicut in Ecclesia a multitudine secularium hominum, quae simul cum bonis congregatur, quibus ut nascerentur, et apti fierent verbo divino, necessaria erat illa multitudo. Id agitur, ut spirituali amore per operationem ministrorum Dei separentur. Agitur enim nunc, ut non loco, sed affectu interim

Cum ea quae non accidunt Deo, tanquam illi accidant, loquimur, eum facere agnoscimus, ut vobis accidant ea duntaxat, quae laudabilia sunt. Et hoc quantum Scripturarum usus admitut. August. 4, de Genes. ad literam, cap. 9.

EXPLICATIO. Sicut recte dicitur Deus facere, quicquid ipso in nobis operante, fecerimus: ita recte dicitur requiescere, cum eius munere requiescimus. Hoc quidem recte intelligimus, quia et verum est, et non magna intentione indiget, ut videamur ita dicere, requiescere Deum, cum nos requiescere facit: sicut

Sicut recte dicitur Deus facere, quicquid ipso in nobis operante, fecerimus: ita recte dicitur requiescere, cum eius munere requiescimus. Hoc quidem recte intelligimus, quia et verum est, et non magna intentione indiget, ut videamur ita dicere, requiescere Deum, cum nos requiescere facit: sicut dicitur cognoscere, cum efficit, ut cognoscamus. Neque enim Deus tempora liter cognoscit, quod antea non noverat, et tamen dicit ad Abraham: Nunc cognovi, quoniam times Deum. Ubi quid aliud accipimus, nisi, nunc feci, ut cognosceretur? Et hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab Apostolo:

quisic agunt, ut eorum factis contristentur: sancti non ob aliud, nisi quia Spiritum sanctum habent. Deus in sacra Scriptura aliquando nuncupative, aliquando essentialiter dicitur. Gregor. super Ezech. Homil. 8.

EXPLICATIO. Nuncupative enim dicitur, sicut scriptum est: Ecce constituite Deum Pharaonis. Et sicut Moyses ait: Siquis hoc vel illud fecerit, applica illum ad Deos, videlicet ad sacerdotes. Qui rursum dicit: Diis non detrahes, id est sacerdotibus. Et sicut Psalmista ait: Deus stetit in synagoga Deorum, in medio autem Deos discernit.

ob aliud, nisi quia Spiritum sanctum habent. Deus in sacra Scriptura aliquando nuncupative, aliquando essentialiter dicitur. Gregor. super Ezech. Homil. 8.

EXPLICATIO. Nuncupative enim dicitur, sicut scriptum est: Ecce constituite Deum Pharaonis. Et sicut Moyses ait: Siquis hoc vel illud fecerit, applica illum ad Deos, videlicet ad sacerdotes. Qui rursum dicit: Diis non detrahes, id est sacerdotibus. Et sicut Psalmista ait: Deus stetit in synagoga Deorum, in medio autem Deos discernit. Essentialiter autem Deus dicitur, sicut ad Moysen dicitur:

Homil. 8.

EXPLICATIO. Nuncupative enim dicitur, sicut scriptum est: Ecce constituite Deum Pharaonis. Et sicut Moyses ait: Siquis hoc vel illud fecerit, applica illum ad Deos, videlicet ad sacerdotes. Qui rursum dicit: Diis non detrahes, id est sacerdotibus. Et sicut Psalmista ait: Deus stetit in synagoga Deorum, in medio autem Deos discernit. Essentialiter autem Deus dicitur, sicut ad Moysen dicitur: Ego sum Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob. unde Paulus Apostolus volens nuncupativum Dei nomen ab

Deum Pharaonis. Et sicut Moyses ait: Siquis hoc vel illud fecerit, applica illum ad Deos, videlicet ad sacerdotes. Qui rursum dicit: Diis non detrahes, id est sacerdotibus. Et sicut Psalmista ait: Deus stetit in synagoga Deorum, in medio autem Deos discernit. Essentialiter autem Deus dicitur, sicut ad Moysen dicitur: Ego sum Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob. unde Paulus Apostolus volens nuncupativum Dei nomen ab essentiali discernere, de redemptore nostro locutus est, dicens:

Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in secula. Qui enim nuncupative dicitur, Deus inter omnia: qui vero essentialiter, Deus super omnia. Ut ergo ostenderet Christum naturaliter Deum, non hunc Deum tantummodo, sed Deum super omnia esse memoravit: quia et electus quisque sicut praemisimus, vel in exemplo iustitiae praerogando positus, dici Deus potest, sed inter omnia: quoniam nuncupative Deus. Christus autem Deus super omnia, quia naturaliter Deus. Non est consuetudo Scripturarum sanctarum, ut mulierum in generationibus ordo texatur. Hieron. in Matth

Augustin. contra Iulianum Pelagianum libro 6, cap. 12.

EXPLICATIO. Dominus ad Abraham loquitur: Patrem multarum gentium posui te. Est autem sanus intellectus, ideo sic locutam Scripturam, quia possunt esse aliqua omnia, quae non sunt multa. Sicut omnia dicimus Evangelia, et tamen brevi numero, id est, quaternario continentur. Et rursus possunt aliqua esse multa, non tamen omnia: sicut multos dicimus credere in Christum, non tamen omnes credunt: quia non omnium est fides, ait Apostolus. Quod autem dictum est: In semine tuo benedicentur

loquitur: Patrem multarum gentium posui te. Est autem sanus intellectus, ideo sic locutam Scripturam, quia possunt esse aliqua omnia, quae non sunt multa. Sicut omnia dicimus Evangelia, et tamen brevi numero, id est, quaternario continentur. Et rursus possunt aliqua esse multa, non tamen omnia: sicut multos dicimus credere in Christum, non tamen omnes credunt: quia non omnium est fides, ait Apostolus. Quod autem dictum est: In semine tuo benedicentur omnes gentes: et, Patrem multarum gentium posui te: easdem omnes multas, et easdem multas omnes, monstratum est. Ita etiam quod dictum est,

peccatum: et postea, per unius inobedientiam peccatures constitutos multos: ipsi sunt multi, qui et omnes. Similiter cum dictum est: Per unius obedientiam iusti constituuntur multi: non aliquibus exceptis, sed eosdem multos omnes oportet intelligi: non quia omnes homines iustificantur in Christo. Sicut possumus dicere in aliquam domum intrare omnes per ianuam, non quia omnes homines intrant in eandem domum, sed quia nemo intrat nisi per illam. Hieron. in 5 Comment. in Esaiam. Idioma est sacrae Scripturae, ut omnem terram illius significet provinciae, de qua sermo est. Quod quidam non

Sponsi in sacris Literis dicuntur viri, et sponsae uxores, etiamsi non concubuerint. Hieronym in Matth. capite primo.

EXPLICATIO. Nullum movere debet, quod apud Matthaeum legitur, Ne timeas accipere Mariam uxorem tuam. Exurgens autem Ioseph a somno, fecit sicut praecepit ei angelus Domini, et accepit uxorem suam: quasi ex eo quod uxor est appellata, sponsa esse desierit, cum hanc esse Scripturae divinae consuetudinem noverimus, ut sponsas appellet uxores: sicut in sequentibus Deuteronomii testimoniis approbatur. Si quis, inquit, invenerit virginem

Matthaeum legitur, Ne timeas accipere Mariam uxorem tuam. Exurgens autem Ioseph a somno, fecit sicut praecepit ei angelus Domini, et accepit uxorem suam: quasi ex eo quod uxor est appellata, sponsa esse desierit, cum hanc esse Scripturae divinae consuetudinem noverimus, ut sponsas appellet uxores: sicut in sequentibus Deuteronomii testimoniis approbatur. Si quis, inquit, invenerit virginem desponsatam viro in campo, et vim faciens dormierit cum ea, morte moriatur: quia humiliavit uxorem proximi sui. Et in alio loco: Si autem fuerit adolescentula sponsata viro, et invenerit homo eam in

sola ipsa signa in spiritu per rerum corporalium imagines videt: et magis propheta est, qui solo earum intellectu praeditus est: sed et maxime propheta est, qui utroque praecellit: ut et videat in spiritu corporalium rerum significativas similitudines, et eas vivacitate mentis intelligat: sicut Danielis excellentia tentata et probata, qui regi et somnium quod viderat, dixit, et quid significaret, aperuit. Et ipsae quippe imagines corporales, in spiritu eius expressae sunt, et earum intellectus revelatus in mente. Unde et Apostolus: Orabo spiritu, orabo et mente: ut et signa rerum

Prophetarum, inquit, nomen secundum regulam Scripturarum bonis malisque commune sit, in eo differunt, quod boni Prophetae esse dicuntur sapientes: mali autem stulti et insipientes. Vide Regulam 185. Inter caetera prophetiae mir acula hoc quoque mir andum habent libri Prophetarum, quod sicut eis verbis res, ita nonnunquam verba rebus exponuntur: ut eorum non solum dicta, sed etiam res gestae prophetia sit. Gregor. 25 Mor al. cap. 21. et super Ezech. Homil. 11.

EXPLICATIO. Intelligendum de eo est, quod Prophetae suas prophetias

prophetia dicitur, non quia dicit ventura, sed quia prodit occulta. Prophetae figura praeteriti temporis, ea quae ventura erant, saepe cecinerunt: quod et Apostoli etiam faciunt. Augustinus de Serm. Domini in monte, lib. 1. Epist. 80.

EXPLICATIO. Sicut est illud: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? cum ea non quasi transacta meminisset, sed ventura prospiceret. Tale etiam illud est: Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem. et hic non dixit, Divident sibi vestimenta mea, et super vestem meam

orbis terrae verba eorum. Spiritus prophetiae nec semper, nec eodem modo prophetae animum tangit. Gregorius Homil. I. super Ezechielem.

EXPLICATIO. Ex praesenti prophetiae spiritus prophetantis animum aliquando tangit, atque ex futuro non tangit. sicut Iohannes Baptista venientem Dominum videns, ait: Ecce agnus Dei, Ecce qui tollit peccata mundi. Sed cum iam moriturus esset, missis discipulis requirebat, dicens: Tu es qui venturus es, an alium expectamus? Aliquando vero prophetiae spiritus animum prophetantis ex futuro tangit, atque

venientem Dominum videns, ait: Ecce agnus Dei, Ecce qui tollit peccata mundi. Sed cum iam moriturus esset, missis discipulis requirebat, dicens: Tu es qui venturus es, an alium expectamus? Aliquando vero prophetiae spiritus animum prophetantis ex futuro tangit, atque expraesenti non tangit: sicut aperte libri Geneseos historia testatur, cum Isaac Esau filium suum ad venandum misit: cum minorem filium Rebecca ad benedicendum supposuit. Qui haedinis pellibus indutus, paterno palpatui corpus fraternum finxit. Cui ille minori filio, tanquam maiori, benedictionem dedit, quaeque essent

repente docet, neque in incertum aurem cordis adducit: sed ita certum reddit, ita quod videt pro constanti habet, ut non dubitet dicere: Quia verbum factum, inquam, quia certissimum futurum est, immutabiliter adimplendum est, et impossibile ut non fiat, quod futurum esse denunciat. Sicut in populo Iudaeorum multi olim prophetaverunt falso spiritu, quorum neque prophetiae nec scripta recepta sunt, ita et in Christianorum populo Evangelia plurimi scripserunt, quae ab Ecclesia non recepta. Luc. in praefatione sui Evangelii. Et Ambros. ibidem. EXPLANATIO.

non recepta. Luc. in praefatione sui Evangelii. Et Ambros. ibidem. EXPLANATIO. Pleraque nostrorum, quemadmodum veterum Iudaeorum, paribus et generibus formantur et causis, atque exemplorum similium pari usu exituque conveniunt, principioque rerum et fine concordant. Nam sicut multi in illo populo divino infusi spiritu prophetarunt, alii autem prophetare se pollicebantur, et professionem destituebant mendacio, (Erant enim pseudoprophetae potius, quam prophetae: sicut Ananias filius Azur) erat autem populi gratia discernere spiritus, ut cognosceret quos referre

atque exemplorum similium pari usu exituque conveniunt, principioque rerum et fine concordant. Nam sicut multi in illo populo divino infusi spiritu prophetarunt, alii autem prophetare se pollicebantur, et professionem destituebant mendacio, (Erant enim pseudoprophetae potius, quam prophetae: sicut Ananias filius Azur) erat autem populi gratia discernere spiritus, ut cognosceret quos referre deberet numerum prophetarum: quos autem quasi bonus nummularius improbaret, in quibus materia magis corrupta sorderet, quam veri splendor luminis resultaret: sic et nunc in novo Testamento multi

fuerunt in gentibus divulgata. Hieroǹ. in quaest. in Genes. In Epistolarum conscriptionibus ad Ecclesias, sancti viri principaliter proferunt servos se esse Domini nostri Iesu Christi. Didymus in Epistolam Iacobi, cap. 1.

EXPLICATIO. Sicut mortalem gloriam homines appetentes, in suis conscriptionibus dignitates quas putantur habere, praeponunt: ita sancti viri appellationem servorum Dei supra regna totius mundi existimant. Omnes epistolae Pauli, in salutationis principio non prius pacem habent, et sic gratiam: sed

a Domino per prophetam: Ex Aegypto vocavi filium meum, Hoc nostri codices non habent, sed in Osee iuxta Hebraicam veritatem scribitur: Quia puer Israel est, et dilexi eum, et ex Aegypto vocavi filium meum. Scribit Paulus ad Corinthios: Si enim cognovissent Dominum gloriae, non crucifixissent. Sed sicut scriptum est: Quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus diligentibus se. Solent in hoc loco Apocryphorum quidam deliramenta sectari, et dicere, quod de Apocalypsi Heliae testimonium sumptum sit, cum in Esaia iuxta Hebraicum ita legatur: A

speciem scriptorum Biblicorum esse dicamus, quae vocetur Precatoria. Inseruntur vero prophetiae tractationi etiam aliae, sed non sunt principales, solummodo illustrationis cuiusdam gratia, aut etiam ob alias causas, praesertim historica et etiam simplex doctrina aliquando adhibentur: sicut in Esaiae prophetia quaedam de regno ac rebus Achaz et Ezechiae narrantur, quae necessario cohaerent cum prophetiis, earumque causas occasionesque monstrant: sic cum tetra, vilia, aut etiam idololatrias Iudaeorum describit. Videtur alioqui etiam simpliciter docere: ut cum veri ieiunii formam

vel hypotyposin, ut est in Evangelio: Homo quidam descendebat ab Hierusalem in Hiericho. et rursus, Parabola vineae atque agricolarum. ordo enim eorum quae gerebantur a Christo, velut imagine personae et negotii alterius refertur impletus. Aut secundum Comparationem vel similitudinem, sicut dicit: Simile est regnum caelorum grano sinapis, etc. non enim narratio, sicut in superiore exemplo, contexitur, sed causarum solummodo comparantur effectus. Aut secundum Proverbialem modum, ut est: Bibe aquam de tuis vasis, et de cisterna tua, et de puteis tuis. cum velit

Hiericho. et rursus, Parabola vineae atque agricolarum. ordo enim eorum quae gerebantur a Christo, velut imagine personae et negotii alterius refertur impletus. Aut secundum Comparationem vel similitudinem, sicut dicit: Simile est regnum caelorum grano sinapis, etc. non enim narratio, sicut in superiore exemplo, contexitur, sed causarum solummodo comparantur effectus. Aut secundum Proverbialem modum, ut est: Bibe aquam de tuis vasis, et de cisterna tua, et de puteis tuis. cum velit scriptura innuere, carnalem concupiscentiam intra licentiam coniugii. refrenandam.

enim estis Spiritus sancti. Consequenter vero, et gratia quam ipse largitur, quae et ipsa similiter Sanctus spiritus dicitur, ut est: Spiritus sanctus superveniet in te. et: Accipite Spiritum sanctum. Similiter et ex his quibus divina significatur essentia, vel operatio, vel ad creaturas collatio, sicut et de Filio diximus. Sed et Patris Filiique persona Spiritum sanctum significat consequenter: quia quicquid horum dicamus, etiam personam Sancti spiritus aut cooperatricem, aut consubstantialem intelligimus consequenter. Quid habeant commune vel proprium personae

voluntas. Unde et omnia nomina operationis eius, licet inter se definitionibus differant: apud ipsum tamen nulla differentia vel diversitas invenitur. Itaque et essentia, vel natura facit, quia ei nihil accidens est: et tamen etiam voluntate, quia nihil necessitate efficit, aut coactus. Non enim sicut ignis naturali necessitate urit, aut apes naturali necessitate fabricant ceras, vel telas araneae, ita etiam Deus operatur: sed Deus ideo natura vel essentia facere dicitur, ne voluntas in eo quasi aliud quid demonstretur. Et ideo voluntate, quia nihil operari compellitur, sed essentialiter

quod quaedam simul et velut subito creata emerserunt: ut ea quae primis diobus diximus facta, id est herbas, luminaria, natantia et volatilia, necnon terrena animalia, et quadrupedia. Quaedam vero non simul, sed velut cum quadam mora: ut mare, terra, homo. et ipse enim paulatim factus scribitur, sicut et caetera. Quinta creaturarum differentia est: quod quaedam earum ratione caeteris praesunt, ut rationalia: quaedam vero usui habentur, ut caelestia luminaria: quaedam naturae necessitati obsequuntur, ut aves, et quadrupedes, et similia. Sexta differentia est: quod ea

professione: Laudate Dominum de terra, dracones, et omnes abyssi: ignis, grando, nix, glacies, spiritus procellarum. de quibus ante dixerat: Quoniam ipse dixit, et facta sunt. Et rursus: Benedicire omnia opera Domini Domino. et subiunxit: Benedicite ignis et aestus Domino. Virum vero ex nihilo, sicut et alia, factus sit, an ex aliquo, dubitatur. Plures enim volunt caelestium luminarium esse particulam: quippe etiam nunc frequenter videmus homines certo modo ignem ex solis radiis mutuari. Quod si ita est, primo die factus est. Sed sapientius hoc Scriptura lumen quam ignem vocavit, ut ex

vocavit, ut ex meliore usu nomen acciperet. Septima creaturarum differentia est: quod omnia quae ex aliquo facta sunt, vel ex quibus aliqua facta sunt, corporea sunt. Incorporea autem, neque ipsa ex aliquo, neque ex ipsis facta sunt aliqua. Haec vero incorporea accipienda sunt, non sicut Deus incorporeus dicitur: eius enim comparatione nihil incorporeum est, sicut nec et immortale, nec invisibile. Alius enim modus est, quo haec verba soli divinitati conveniunt: alius, quo de creaturis loquimur, sicut animabus vel angelis. Quomodo sex diebus Deus dicitur operatus

differentia est: quod omnia quae ex aliquo facta sunt, vel ex quibus aliqua facta sunt, corporea sunt. Incorporea autem, neque ipsa ex aliquo, neque ex ipsis facta sunt aliqua. Haec vero incorporea accipienda sunt, non sicut Deus incorporeus dicitur: eius enim comparatione nihil incorporeum est, sicut nec et immortale, nec invisibile. Alius enim modus est, quo haec verba soli divinitati conveniunt: alius, quo de creaturis loquimur, sicut animabus vel angelis. Quomodo sex diebus Deus dicitur operatus esse, et septimo die requievisse? Si nec faciens aliquid laborat, ut necessaria

neque ex ipsis facta sunt aliqua. Haec vero incorporea accipienda sunt, non sicut Deus incorporeus dicitur: eius enim comparatione nihil incorporeum est, sicut nec et immortale, nec invisibile. Alius enim modus est, quo haec verba soli divinitati conveniunt: alius, quo de creaturis loquimur, sicut animabus vel angelis. Quomodo sex diebus Deus dicitur operatus esse, et septimo die requievisse? Si nec faciens aliquid laborat, ut necessaria ei requies credatur: nec aliquando cessat, Domino in Evangelio dicente: Pater meus usque modo operatur, et ego operor? Septimo

et benedixit ea. Quod et beatus David ostendit, dicens: Ipse dixit, et facta sunt: ipse mandavit, et creata sunt: statuit ea in aeternum, et in seculum seculi: praeceptum posuit, et non praeteribit. Specialis gubernatio est, per quam singula, et maxime rationabilia gubernantur a Deo, sicut praeceptum in Paradiso de ligno. Sicut enim omnes creaturas divina continet virtus, ut maneant: ita etiam rationales diversis occasionibus erudit, ut proficiant. Quot modis fiat generalis gubernatio. Cap. XIII. Generalis gubernatio in duas

ostendit, dicens: Ipse dixit, et facta sunt: ipse mandavit, et creata sunt: statuit ea in aeternum, et in seculum seculi: praeceptum posuit, et non praeteribit. Specialis gubernatio est, per quam singula, et maxime rationabilia gubernantur a Deo, sicut praeceptum in Paradiso de ligno. Sicut enim omnes creaturas divina continet virtus, ut maneant: ita etiam rationales diversis occasionibus erudit, ut proficiant. Quot modis fiat generalis gubernatio. Cap. XIII. Generalis gubernatio in duas species dividitur. Aut enim

Haec gubernatio in scripturis legitur facta, nonnunquam per Deum ipsum: ut Adae praecepit, ne tangeret lignum: nonnunquam per angelos, testante Apostolo; Quia si per angelos locutus, sermo factus est firmus. Et rursum primogenita Aegypti angeli manu dicuntur extincta. Aut per homines, sicut prophetas: aut per bestias, sicut per serpentes in eremo, atque similia. Et per haec enim, velut quandam substantialem ac materialem legem, a malis prohibet, propter quae ingeruntur, et ad bona, propter quorum retributionem oratur, impellit. De Lege per verba.

legitur facta, nonnunquam per Deum ipsum: ut Adae praecepit, ne tangeret lignum: nonnunquam per angelos, testante Apostolo; Quia si per angelos locutus, sermo factus est firmus. Et rursum primogenita Aegypti angeli manu dicuntur extincta. Aut per homines, sicut prophetas: aut per bestias, sicut per serpentes in eremo, atque similia. Et per haec enim, velut quandam substantialem ac materialem legem, a malis prohibet, propter quae ingeruntur, et ad bona, propter quorum retributionem oratur, impellit. De Lege per verba. Cap. XVII.

Quinta differentia est: quod quaedam sunt veteris Testamenti specialiter praecepta, ut de Iubilaeo, quaedam specialiter novi: ut, sic orabitis, Pater noster qui es in caelis. quaedam utriusque communia: ut, Diliges Dominum Deum tuum. Sexta differentia est: quod aliqua praecepta, sicut sonant, intelliguntur: ut est, Non moechaberis. Aliqua autem non ut sonant: sicut est, Cum feceris eleemosynam, nesciat sinistra quid faciat dextra tua. Septima differentia est: quod aliquorum transgressio praeceptorum poena punitur: ut est, oculum pro oculo, dentem pro dente.

ut de Iubilaeo, quaedam specialiter novi: ut, sic orabitis, Pater noster qui es in caelis. quaedam utriusque communia: ut, Diliges Dominum Deum tuum. Sexta differentia est: quod aliqua praecepta, sicut sonant, intelliguntur: ut est, Non moechaberis. Aliqua autem non ut sonant: sicut est, Cum feceris eleemosynam, nesciat sinistra quid faciat dextra tua. Septima differentia est: quod aliquorum transgressio praeceptorum poena punitur: ut est, oculum pro oculo, dentem pro dente. Aliquorum poena non habetur: ut panem sacerdotalem comedere, ab eo qui sacerdos non

fit tribus modis. Aut enim pro Republica quis hominum satagit, ut rex: aut pro domo, ut paterfamilias: aut pro seipso, ut quilibet monachus vel egenus. Omnibus quidem aliis creaturis gubernatio convenit. Cunctis enim secundum suam naturam, velut prudentiam quandam creator indulsit: sicut legitur, Volui colligere filios tuos, sicut gallina pullos suos, et similia. Sed neque intentio Scripturae est de irrationabilibus subtiliter edocere: neque in ea proficientium est desiderium in his quaerendis tempus atterere. De accidentibus naturae.

quis hominum satagit, ut rex: aut pro domo, ut paterfamilias: aut pro seipso, ut quilibet monachus vel egenus. Omnibus quidem aliis creaturis gubernatio convenit. Cunctis enim secundum suam naturam, velut prudentiam quandam creator indulsit: sicut legitur, Volui colligere filios tuos, sicut gallina pullos suos, et similia. Sed neque intentio Scripturae est de irrationabilibus subtiliter edocere: neque in ea proficientium est desiderium in his quaerendis tempus atterere. De accidentibus naturae. Cap. XX. De gubernatione mundi

series ad futurum seculum pertinere ex ipsa intentione colligitur. Haec autem omnia etiam novi et veteris Testamenti testimoniis facile comprobantur, cum ubique dispersa sint. De Typis. Cap. XXV. Typum, nos figura dicimus, sive formam, sicut dicit Apostolus: Omnia enim in figura contingebant illis. et iterum: Adam qui est forma futuri. Nec enim ab re est, unum aliquid multis significari vocabulis Est ergo typus sive figura

2 Aut moesta moestis. 3 Aut grata moestis: 4 Aut gratis moesta. Exempla per singulos modos. 1 Grata quidem gratis significantur: ut Domini nostri secundum carnem resurrectio, et in caelis habitatio, formae nostrae resurrectionis, et futurae iustis in caelo habitationis indicium. sicut dicit Apostolus: Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo. 2 Moesta vero moestis praefigurantur: ut diaboli angelorumque eius deiectio, et futurae poenae repromissio, figura est eorum, qui pro similitudine operum poenis similibus detrudentur. sicut et beatus Petrus

habitationis indicium. sicut dicit Apostolus: Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo. 2 Moesta vero moestis praefigurantur: ut diaboli angelorumque eius deiectio, et futurae poenae repromissio, figura est eorum, qui pro similitudine operum poenis similibus detrudentur. sicut et beatus Petrus eadem forma ad deterrendos utitur peccatores, dicens de Deo: Quia et angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis tradidit eos. 3 Tertius modus est, cum moestis grata significantur: ut Adae transgressio, typus fuit iustitiae Salvatoris nostri: sicut beatus

detrudentur. sicut et beatus Petrus eadem forma ad deterrendos utitur peccatores, dicens de Deo: Quia et angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis tradidit eos. 3 Tertius modus est, cum moestis grata significantur: ut Adae transgressio, typus fuit iustitiae Salvatoris nostri: sicut beatus Apostolus docet: Quia sicut per inobedientiam unius hominis, peccatores constituti sunt multi: sic etiam per obedientiam unius hominis, iusti constituentur multi. Regnavit enim mors ab Adam usque ad Mosen, etiam in eos qui non peccaverunt, in similitudinem transgressionis Adae, qui est

eadem forma ad deterrendos utitur peccatores, dicens de Deo: Quia et angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis tradidit eos. 3 Tertius modus est, cum moestis grata significantur: ut Adae transgressio, typus fuit iustitiae Salvatoris nostri: sicut beatus Apostolus docet: Quia sicut per inobedientiam unius hominis, peccatores constituti sunt multi: sic etiam per obedientiam unius hominis, iusti constituentur multi. Regnavit enim mors ab Adam usque ad Mosen, etiam in eos qui non peccaverunt, in similitudinem transgressionis Adae, qui est forma futuri, id est typus. In

id est typus. In Graeco enim typus specialiter legitur. Secundi ergo Adam, id est Christi, gratia, forma vel typus fuit transgressionis Adae, per contrarium scilicet figurata. 4 Quartus modus est, cum gratis moesta figurantur: ut Baptisma. Etenim figura est mortis Domini nostri Iesu Christi, sicut dicit Apostolus: Quotquot enim baptizati estis, in morte Iesu Christi baptizati estis. Quid enim aut Baptismate gratius, ubi a peccato purgamur, et quo filii Dei efficimur: aut morte moestius, ad quam ipse quoque, qui eam fuerat sponte sumpturus, tamen moestus accessit. Typis

auxilium: ut est, Ecce ego tecum sum, custodiens te in omni via. 12 Aut sacerdotii vel doctrinae electio: ut est, Dividam eos in Iacob, et dispergam eos in Israel. 13 Aut fortitudo et haereditatis immutabilitas: ut est, Catulus leonis Iuda, ex radice filii mei ascendisti: recumbens dormisti sicut leo, et sicut catulus leonis, quis excitavit eum? 14 Aut propositum vitae: ut, Zabulon peregrinus inhabitavit, et ipse portus navium. et, Sciens requiem, quia bona est, et caetera. 15 Aut transgressio: ut dicit, Scio enim, quia in fine trasitus mei iniquitatem agetis, et declinabitis a via,

ut est, Ecce ego tecum sum, custodiens te in omni via. 12 Aut sacerdotii vel doctrinae electio: ut est, Dividam eos in Iacob, et dispergam eos in Israel. 13 Aut fortitudo et haereditatis immutabilitas: ut est, Catulus leonis Iuda, ex radice filii mei ascendisti: recumbens dormisti sicut leo, et sicut catulus leonis, quis excitavit eum? 14 Aut propositum vitae: ut, Zabulon peregrinus inhabitavit, et ipse portus navium. et, Sciens requiem, quia bona est, et caetera. 15 Aut transgressio: ut dicit, Scio enim, quia in fine trasitus mei iniquitatem agetis, et declinabitis a via, quam mandavi

nec dabis sanctum tuum videre corruptionem. 25 Aut vocationem filii secundum assumptam humanitatem: ut est. Ex Aegypto vocavi filium meum. 26 Aut divinitatis eius generationem ante principium: ut est, Ex utero ante luciferum genuite. 27 Aut secundum eius adventum: ut, Ecce super nubes caeli sicut filius hominis. Omnes praedictiones de solo Salvatore, duobus modis solemus accipere. 1 Quaedam enim ita in ipsius personam praedicta sunt, ut aliis convenire non possint: sicut legitur, Non deficiet princeps ex Iuds,

ut est, Ex utero ante luciferum genuite. 27 Aut secundum eius adventum: ut, Ecce super nubes caeli sicut filius hominis. Omnes praedictiones de solo Salvatore, duobus modis solemus accipere. 1 Quaedam enim ita in ipsius personam praedicta sunt, ut aliis convenire non possint: sicut legitur, Non deficiet princeps ex Iuds, neque dux ex foemore eius, donec veniat cui reposita sunt. 2 Quaedam vero sub alterius personae occasione dicuntur ad Christum, tamen intellectum respiciunt: ut, In

Baptistae, praedicitur, ad patrem eius Zachariam. Omnis locutio illa per Angelum, et prophetiam ipsius Zachariae. 2 Aut Salvatoris conceptus, nativitasque mirabilis: ut est praedictio, quam ad sanctam Mariam Angelus dixit, et Magorum revelatio. 3 Aut Iudaeorum incredulitas atque conversio: sicut dicitur, Ecce iste positus est in ruinam et resurrectionem multorum in Israel, et signum contradictionis. 4 Aut praemium regni caelestis: sicut est, Poenitentiam agite, appropinquavit, et reliqua. 5 Aut gentium vocatio: sicut dicitur, Multi ab Oriente et Occidente venient, et recumbent cum

nativitasque mirabilis: ut est praedictio, quam ad sanctam Mariam Angelus dixit, et Magorum revelatio. 3 Aut Iudaeorum incredulitas atque conversio: sicut dicitur, Ecce iste positus est in ruinam et resurrectionem multorum in Israel, et signum contradictionis. 4 Aut praemium regni caelestis: sicut est, Poenitentiam agite, appropinquavit, et reliqua. 5 Aut gentium vocatio: sicut dicitur, Multi ab Oriente et Occidente venient, et recumbent cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum. 6 Aut Hebraeorum exclusio: ut est quod sequitur, Filii autem regni huius excludentur in tenebras

et Magorum revelatio. 3 Aut Iudaeorum incredulitas atque conversio: sicut dicitur, Ecce iste positus est in ruinam et resurrectionem multorum in Israel, et signum contradictionis. 4 Aut praemium regni caelestis: sicut est, Poenitentiam agite, appropinquavit, et reliqua. 5 Aut gentium vocatio: sicut dicitur, Multi ab Oriente et Occidente venient, et recumbent cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum. 6 Aut Hebraeorum exclusio: ut est quod sequitur, Filii autem regni huius excludentur in tenebras exteriores. 7 Aut salvatio per Apostolorum praedicationem: ut cum dicitur, Venite post

ut cum dicitur, Et ibunt isti in poenam aeternam: iusti vero in vitam aeternam. 13 Aut Spiritus sancti praesentia Apostolis data: ut est, Ego rogabo patrem meum, et alterum paracletum mittet vobis, ut maneat vobiscum in aeternum, spiritum veritatis. 14 Aut Ecclesiastica praenunciatur authoritas: sicut dicitur, Et dabo tibi claves regni caelorum: et quodcunque ligaveris in terra, erit ligatum et in caelo. 15 Aut mors, passio ac resurrectio Salvatoris: sicut dicitur, Ex illo coepit Iesus ostendere discipulis suis, quia oportet eum in Hierosolymam ire, et multa sustinere a pres byteris et

meum, et alterum paracletum mittet vobis, ut maneat vobiscum in aeternum, spiritum veritatis. 14 Aut Ecclesiastica praenunciatur authoritas: sicut dicitur, Et dabo tibi claves regni caelorum: et quodcunque ligaveris in terra, erit ligatum et in caelo. 15 Aut mors, passio ac resurrectio Salvatoris: sicut dicitur, Ex illo coepit Iesus ostendere discipulis suis, quia oportet eum in Hierosolymam ire, et multa sustinere a pres byteris et principibus sacerdotum, et mori, et tertia die resurgere. 16 Aut generalis resurrectio: ut cum dicit Apostoles, Sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo

15 Aut mors, passio ac resurrectio Salvatoris: sicut dicitur, Ex illo coepit Iesus ostendere discipulis suis, quia oportet eum in Hierosolymam ire, et multa sustinere a pres byteris et principibus sacerdotum, et mori, et tertia die resurgere. 16 Aut generalis resurrectio: ut cum dicit Apostoles, Sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur. 17 Aut simul Christi et nostra resurrectio: sicut dicitur, Cum ego exaltatus fuero a terra, omnes traham ad me. 18 Aut Iudae proditio: sicut dicit Christus, Nonne ego vos elegi duodecim, et unus ex vobis diabolus est? 19 Aut

oportet eum in Hierosolymam ire, et multa sustinere a pres byteris et principibus sacerdotum, et mori, et tertia die resurgere. 16 Aut generalis resurrectio: ut cum dicit Apostoles, Sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur. 17 Aut simul Christi et nostra resurrectio: sicut dicitur, Cum ego exaltatus fuero a terra, omnes traham ad me. 18 Aut Iudae proditio: sicut dicit Christus, Nonne ego vos elegi duodecim, et unus ex vobis diabolus est? 19 Aut modus tentationis et mortis aliquorum discipulorum: sicut Petro Dominus et negationem futuram praedixit, et speciem

et mori, et tertia die resurgere. 16 Aut generalis resurrectio: ut cum dicit Apostoles, Sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur. 17 Aut simul Christi et nostra resurrectio: sicut dicitur, Cum ego exaltatus fuero a terra, omnes traham ad me. 18 Aut Iudae proditio: sicut dicit Christus, Nonne ego vos elegi duodecim, et unus ex vobis diabolus est? 19 Aut modus tentationis et mortis aliquorum discipulorum: sicut Petro Dominus et negationem futuram praedixit, et speciem passionis, dicens: Antequam gallus cantet, ter me negabis. et, Cum senex fueris, excendes

omnes vivificabuntur. 17 Aut simul Christi et nostra resurrectio: sicut dicitur, Cum ego exaltatus fuero a terra, omnes traham ad me. 18 Aut Iudae proditio: sicut dicit Christus, Nonne ego vos elegi duodecim, et unus ex vobis diabolus est? 19 Aut modus tentationis et mortis aliquorum discipulorum: sicut Petro Dominus et negationem futuram praedixit, et speciem passionis, dicens: Antequam gallus cantet, ter me negabis. et, Cum senex fueris, excendes manus tuas, et alius te cinget, et ducet quo tu non vis. 20 Aut praesentia detentorum Christi, cum dicit: Surgite, eamus, ecce appropinquavit qui

praedixit, et speciem passionis, dicens: Antequam gallus cantet, ter me negabis. et, Cum senex fueris, excendes manus tuas, et alius te cinget, et ducet quo tu non vis. 20 Aut praesentia detentorum Christi, cum dicit: Surgite, eamus, ecce appropinquavit qui me tradet. 21 Aut dispersio Apostolorum: sicut est, Percutiam pastorem, et dispergentur oves gregis. 22 Aut pulli asinae repertio, quem Dominus in Evangelio praedixit ad discipulos adducendum. 23 Aut Antichristi presentia, cum dicitur: Nemo vos seducat

primum, et revelatus fuerit homo peccati, filius perditionis, qui contradicit, etc. 24 Aut Heliae praesentia, cum dicitur: Helias veniet primum. 25 Aut conscientiae electorum: ut de Paulo, Vas electionis mihi est iste. 26 Aut aliqui non immutari, sed gustaturi mottem praedicuntur: sicut Apostolus, Ecce mysterium dico vobis, omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. 27 Aut futurae pestis: sicut Agabi prophetia. 28 Aut haeresum contrarietas: sicut dicitur, Istud autem agnosce, quia in ultimis diebus exurgent tempora maligna. et rursus: Quando sanae doctrinae non

cum dicitur: Helias veniet primum. 25 Aut conscientiae electorum: ut de Paulo, Vas electionis mihi est iste. 26 Aut aliqui non immutari, sed gustaturi mottem praedicuntur: sicut Apostolus, Ecce mysterium dico vobis, omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. 27 Aut futurae pestis: sicut Agabi prophetia. 28 Aut haeresum contrarietas: sicut dicitur, Istud autem agnosce, quia in ultimis diebus exurgent tempora maligna. et rursus: Quando sanae doctrinae non acquiescent, sed secundum sua desideria quaerent sibi doctores. 29 Aut Baptismatis gratia: ut est, Ipse vos baptizabit in

electorum: ut de Paulo, Vas electionis mihi est iste. 26 Aut aliqui non immutari, sed gustaturi mottem praedicuntur: sicut Apostolus, Ecce mysterium dico vobis, omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur. 27 Aut futurae pestis: sicut Agabi prophetia. 28 Aut haeresum contrarietas: sicut dicitur, Istud autem agnosce, quia in ultimis diebus exurgent tempora maligna. et rursus: Quando sanae doctrinae non acquiescent, sed secundum sua desideria quaerent sibi doctores. 29 Aut Baptismatis gratia: ut est, Ipse vos baptizabit in Spiritu sancto et igne. 30 Aut consumptio Hierusalem

autem agnosce, quia in ultimis diebus exurgent tempora maligna. et rursus: Quando sanae doctrinae non acquiescent, sed secundum sua desideria quaerent sibi doctores. 29 Aut Baptismatis gratia: ut est, Ipse vos baptizabit in Spiritu sancto et igne. 30 Aut consumptio Hierusalem ac templi Iudaici: sicut est, Orate, ne fiat fuga vestra hyeme vel sabbato. et: Ecce relinquetur vobis domus vestra deserta. 31 Aut Evangelii praedicatio: sicut dicitur, Et praedicabitur Evangelium regni in omni orbe terrarum, in testimonium omnium gentium, et sic erit finis. 32 Aut mala finis ipsius una cum ipsa

quaerent sibi doctores. 29 Aut Baptismatis gratia: ut est, Ipse vos baptizabit in Spiritu sancto et igne. 30 Aut consumptio Hierusalem ac templi Iudaici: sicut est, Orate, ne fiat fuga vestra hyeme vel sabbato. et: Ecce relinquetur vobis domus vestra deserta. 31 Aut Evangelii praedicatio: sicut dicitur, Et praedicabitur Evangelium regni in omni orbe terrarum, in testimonium omnium gentium, et sic erit finis. 32 Aut mala finis ipsius una cum ipsa fine: ut cum dicitur, Statim post tribulationem dierum illorum, sol occaecabitur. Has praedictiones ad futurum seculum dicimus

Evangelium regni in omni orbe terrarum, in testimonium omnium gentium, et sic erit finis. 32 Aut mala finis ipsius una cum ipsa fine: ut cum dicitur, Statim post tribulationem dierum illorum, sol occaecabitur. Has praedictiones ad futurum seculum dicimus pertinere eodem modo, sicut de acceptationibus diximus: quia ea quae praedicta sunt ante legem, intentio eorum fuit ad tempora legis aut gratiae. Rursus, quae in lege praedicta sunt, gratiam figurabant; et quae in gratia, causam et praemium regni caelestis habuerunt. Ita colligitur, praedictionum omnis intentio ad

glorificarent donatorem, qui pios in hoc seculo iuvat: et ut vincerent, et victoribus aterna praemia concederet. De doctrina rationalium in hoc seculo. Caput XXXVI. Duobus modis in hoc seculo rationalium doctrina peragitur. Aut intelligentia rerum factarum, sicut dicit Apostolus: Quia invisibilia eius a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur. Necesse est enim, ut qui mundum atque omnia in eo posita considerat; modis ordinibusque distincta, intelligat esse Deum, qui haec et fecerit et gubernet. Aut ex divinis Scripturis: quae,

ipsae quasi quietae, ac per se sine tempore motuque considerare: aut earum quidam motus, seu actiones et passiones, simul etiam tempus illorum motuum indicantes. Res quidem ipsae nominibus plerunque exprimuntur, sine omni ratione temporis: motus vero illi, actiones aut passiones verbis. Sicut porro in rebus duplices sunt res: aliae per sese subsistentes, quae et substantiae partim vere, partim improprie dici possunt: aliae, quae illis quasi adhaerent, quae accidentia recte nominari solent: ita etiam sunt duplicia nomina, substantiva substantiis convenientia: et adiectiva,

motum in tempore simul indicantia. Porro, pronomina sunt quasi quidam vicarii nominum: res enim et ipsa notant. Sed hoc forte dicet aliquis alienum esse a nostro instituto. Quare ad ipsas iam partes orationis accedamus. DE NOMINE. Solent Hebraei, sicut et Graeci, et veteres Germani, propria nomina significantis, attribuere personis et etiam locis, quae vel aliquem singularem ipsorum casum, aut statum rerum, qui circa eorum nativitatem accidit, vel aliquam eorum proprietatem simul notent: vel salutarem admonitionem vitae agendae contineant:

Simom, Petrus, Cephas, Bar-Iona: Ozias et Azarias: Helen, Heldai et Hem apud Zachariam: Iacobus et Israel: Salomon et Iedidias: quod ad conciliationem Scripturae, praesertim in genealogia Christi, scitu pernecessarium est. contra etiam unum nomen proprium pluribus locis aut personis tribuitur: sicut Christus duos Iudas Apostolos habuit, sed hoc est aliis linguis usitatum. 3 In nomine saepe quasi totam historiam aut doctrinam personae complectuntur: ut in Abraam, Emanuel, Iehova, Ierusalem, Melchisedek, Ioannes, Iesus Haec. n. si explicueris, totam ferme Doctrinam de eorum

in Abraam, Emanuel, Iehova, Ierusalem, Melchisedek, Ioannes, Iesus Haec. n. si explicueris, totam ferme Doctrinam de eorum vita complecteris. 4 Cognomen solent Hebraei plerunque addito nomine patris, aut etiam aut exprimere. Aliquando tamen etiam loci, aut tribus, aut familiae addunt, sicut et Graeci: ut David filius Isai Bethlehemitae, aut Ephratei, de tribu Iuda. Sic et Graeci personas circumscribunt. 5 Multa sunt in Sacris literis nomina Dei, sed pleraque omnia et ad homines perspicientia, seu declarantia, qualem se Deus agnosci haberique ab hominibus velit. Sic

aut Ephratei, de tribu Iuda. Sic et Graeci personas circumscribunt. 5 Multa sunt in Sacris literis nomina Dei, sed pleraque omnia et ad homines perspicientia, seu declarantia, qualem se Deus agnosci haberique ab hominibus velit. Sic dicitur El robustus, Sadai sufficientia, aut (sicut ipsemet declarat Abraamo) merces copiosa valde, Adonai Dominus, Nezah victor ac triumphator, Iehova erit scilicet fiet homo, et Meschias, ac similia. Verum de nominibus Dei dictum est supra in voce Deus. 6 Nomen aliquando alicui homini aut rei imponi tale dicitur, cum indicatur

posito saepe necessario subintelligendum est substantivum ei conveniens: quod quale esse debeat, non difficulter ex contextu intelligi potest. Psal, 27. Unum petii a Domino, scilicet petitionem. 2. Sam. 21, Ipse autem erat accinctus novo, scilicet ense. Ierem. 15, Factus es mihi sicut mendax, scilicet fons. Nehem. 9, Dabo fidele, scilicet foedus. Apoc. 3, Incedunt mecum in candidis, scilicet vestibus, quia digni sunt. 3 Sic vicissim non raro posito substantivo subintelligitur adiectivum. Psal. 34, Quis vir ille qui vult vitam, et diligit

Esa. 1, Terra vestra desolatio, id est, desolata est. 6 Nomen pro infinitivo aut gerundio interdum ponitur. Gen. 8, Egressus est egrediendo, donec siccatio aquas: id est, Usque ad siccari aquas. Accidit autem talis Hebraismus plerunque, cum nomini praeponuntur literae Bachiam: sicut contra Latini infinitivum pro nomine ponunt. Sic Deuteron. 1. Beschineati propter odium nos: id est, propter odisse eduxit nos Deus. Deuteron. 7, Propter amorem vos Dominus: id est, Propter amari vos a Domino mea che vach. Esaiae 29, Fuit timor eorum me: id est, ipsorum timere me.

in novo Testamento: potestas, pro potestate praeditis, dominatio, potentatus. Rom. 13, ἀρχὴ βουλή. Rom. 5. illustre exemplum est, ubi donum pro iustitia donata ponitur aliquoties. 13 Contra etiam nomen adiectivum ponitur pro substantivo, sicut initio dixi: ut arida pro terra, etc. 14 Nomina appellativa, praesertim aliquorum operum, aut etiam actionum, effectuum, in praedicato posita, necesse est in verbalia resolvere. Psalmo 3, Dominus est gloria mea, id est, glorificator meus.

etiam appositiones et periphrases amplecti, sed nos tantum ea nunc vocabimus Epitheta, quae vel sunt adiectiva, vel in adiectiva facile resolvi possunt. Sumuntur vero in Sacris pene poetica quadam licentia, non tantum a causa efficiente aut finali, a materia aut forma, sed etiam ab effectibus: sicut poetae dicunt, Pallidam mortem, caligantes fenestras, caecam et silentem lunam, et lucos silentes. et omnino ab omnigenis circumstantiis. Rapina alicuius dicitur active et passive, quae ei abrepta est, vel quam ipse abripuit, Iud. 8, Det mihi quisque in aurem praedae suae. Isa 3, Rapina

sive in bonam, sive etiam in malam partem, nempe punitionem ac exitium sontium, aut etiam liberationem bonorum. Sic cum gloria in excelsis Deo celebratur, intelligitur cognitio, fiducia, invocatio, et omnis generis celebratio. Vide in Metonymia. 40 Nomina in hac quoque lingua, sicut et in aliis omnibus, valde varie ab aliis rebus ad alias transferri, nihil monere opus est: dicetur tamen in titulo Metaphorae, et aliis tropis. Possunt autem huius generis innumera exempla dari. Sic adeps pro potentia, opulentia ac vigore: quia opulentia ac potentia brutorum, in eorum

actione. Sic dentes peccatorum, pro eorum potentia, quia in miseros grassantur. Sic et manus ac digiti: Si est iniquitas in manibus meis, Psal. 7, id est in actionibus et operibus. Sic digitus Dei, brachium, pes, oculus, os, lingua, et similia. Possunt haec ad Metonymiam referri: sicut et cum signum pro signato, materia pro materiato, et etiam causa pro effectu, aut contra ponitur: de quibus prolixe in Metonnymia. Locus pro locato, continens pro contento: ut, Hierosolyma pro civibus, Iudaea pro Iudaeis, Philistaea pro Philistaeis. de quo in Synecdocha. 44

49 Nec solum ponuntur pro singulari numero, sed etiam pro uno aliquo certo incerte indicato: ut Matth. 12, In illo tempore profectus est IESUS per segetes sabbatis, discipuli autem eius esurientes coeperunt vellere spicas, id est quodam sabbato. Psal. 1. Erit sicut arbor plantata ad rivos aquarum, id est iuxta aliquem rivum. Iud. 12, Sepultus est in urbibus Giled, id est in una quadam ex illis. Zachar. 9, Sedens super asinum et pullum filium asinarum, id est unius alicuius asinae. Gen. 37, Et iugulavit hoedum caprarum. Matth. 2, Mortui sunt, qui

de violentia, pro iniuste et violenter partis: Amos 3. Thesaurizant iniuriam et violentiam in aedibus suis, [in] opes iniustas. Rom. 1, Veritatem commutaverunt in mendacium, id est veram religionem aut cultum in falsum. 59 Nomen speciei, ut prius dixi, pro tota specie ponitur, sicut et apud Latinos homo. Exod. 8, Venit musca gravissima, id est muscae. Num. 21. Ora Dominum, ut auferat a nobis serpentem, id est serpentes. Sic Psal. 9, Perdidisti impium, et nomen eorum delevisti, id est impios. Sic homo, pro homines, Psal. 9. Mulier

facta est haec, et est mirabilis in oculis nostris: pro, Factum est hoc aut istud. quod scilicet antea narratum est. Tale forte est illud Genes. 15, Et imputavit ei illam ad iustitiam. Ubi illud He femininum adfixum in fine verbi Imputavit, videtur per hunc Hebraismum referre Illud credere, ac sicut si Latine diceremus, Reputavit ei illud, scilicet credere, ad iustitiam. Hinc est, quod etsi Paulus primum neutraliter illud dictum citet, tamen postea urget, fidem ei esse reputatam ad iustitiam: explicans nimirum textum, quod illud pronomen adfixum in se vocem fidei contineat, seu referat

laudem dixi, id est, saepius. Proverb. 24, Septies in die cadit iustus. Esaiae 4, Septem mulieres apprehendent virum unum, id est multae. Sic aliqui aliquando exponunt. Tria et quatuor peccata, Amos. Sic Matth. 18, Septuagies septies, pro infinities. Forie hic numerus aliquid naturale habet, sicut Aristoteles scribit, quasdam gentes tantum usque ad septem nu+, merare. Numerum minorem plerunque maiori praeponunt: sicut aliquatenus et Germani. Ponitur et denarius numerus pro multo et incerto. Gen. 31, Mutavit mercedem meam decem vicibus. Ecclesiast. 7, Sapientia roborat sapientem

id est multae. Sic aliqui aliquando exponunt. Tria et quatuor peccata, Amos. Sic Matth. 18, Septuagies septies, pro infinities. Forie hic numerus aliquid naturale habet, sicut Aristoteles scribit, quasdam gentes tantum usque ad septem nu+, merare. Numerum minorem plerunque maiori praeponunt: sicut aliquatenus et Germani. Ponitur et denarius numerus pro multo et incerto. Gen. 31, Mutavit mercedem meam decem vicibus. Ecclesiast. 7, Sapientia roborat sapientem plus quam decem potentes principes, qui sunt in urbe. Sic Agamemnon sibi decem Nestoras optat. 66 In numeratione

pro multo et incerto. Gen. 31, Mutavit mercedem meam decem vicibus. Ecclesiast. 7, Sapientia roborat sapientem plus quam decem potentes principes, qui sunt in urbe. Sic Agamemnon sibi decem Nestoras optat. 66 In numeratione rerum aut personarum aliquando tantum praecipuos numerant, sicut plerunque excludunt mulieres, et pueros, ac servos: iuxta illud iuridicum: Accessoria sequuntur naturam principalium. Sic Matth. 14, dicuntur saturata esse quinque millia, exceptis mulieribus et pueris Exod. 12, tantum viri numerantur 600000. Sic Dan. 11, tantum quatuor reges Persarum

universalibus, indefinitis, aut particularibus, dictum est in singularum vocum explicatione, ut hic nihil restet dicendum de eis. Hoc igitur tantum breviter, ac in genere observetur, quod apud Hebraeos adverbium negativum signo universali rei praepositum, vel postpositum, non faciat particularem, sicut apud Latinos: ut Psal. 143, Non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens. Rom. 3, Ex operibus Legis non iustificabitur omnis caro in conspectu eius, id est, nullus, aut nemo. Observandum igitur est, quod Hebraei, cum careant universali negativo signo, hisce

eis nos ratione Hebraismorum monere possimus: alioqui in Grammatica tractatione linguae Hebraeae multa de eis dicenda sunt: plurimum enim a Latinae Graecaeque linguae consuetudine variant. Hoc solum igitur hic observetur, quod pronomina, praesertim demonstrativa, saepe includant in se verbum Sum, sicut etiam multa adverbia, praesertim affirmativa et negativa. Hebr. 9, Hic sanguis foederis, quod mandavit Deus erga vos: subintellige, est. Sic Luc. 22, Hoc poculum novum Testamentum in meo sanguine: subintellige, est. DE VERBO. 1 Verba

et negativa. Hebr. 9, Hic sanguis foederis, quod mandavit Deus erga vos: subintellige, est. Sic Luc. 22, Hoc poculum novum Testamentum in meo sanguine: subintellige, est. DE VERBO. 1 Verba eadem Hebraei per varias coniugationes ducunt, sicut Graeci per varia genera activum, medium, et passivum: eaque ratione plures significationes ac genera efficiunt, ac crebro fit, ut quod in prima est neutrum, in secunda fiat activum ac transitivum. Hinc porro etiam in novum Testamentum et versiones,

Gen. 48, Invocetur nomen meum super pueros istos: cum debuisset per simplex vocetur vertere. Adoptat enim eos Iosephi filos Iacob sibi, et vult eos de suo nomine cognominari seu vocari: Ephraim filius Iacob, Manasse filius Iacob. Nam sic Hebraei solent cognomina filiorum adiectivo patris nomine, sicut et Graeci, formare, ut supra dixi. Sic et Esa. 4, Panem nostrum comedemus, et veste nostra vestiemur, tantummodo invocetur nomen tuum super nos: vertere debuerat, Vocetur, id est, dicamur tuae uxores, cognominemur de tuo nomine, ut solent mulieres a maritis cognominari. At sophistae

id est, perfecta existit, 1. Iohan. 2. Sic in hoc positi sunt, 1. Pet. 2, id est, In quem pessimum conatum, finemque toti intenti sunt. Sic γίνεσθαι fieri, pro esse, saepe usurpatur in novo Testamento. 6 Sicut autem supra dixi de nominibus, quod saepe non tantum eam rem notent, cui proprie attributa sunt, sed etiam antecedentia, sequentia, et quoquo modo coniuncta: ita et de verbis verissime pronunciatur. Sic omnia verba noticiae, ac etiam sensuum, crebro sequentes motus animi, et etiam externas

videtur pro imperativo accipi. Psal. 22, Salva me ab ore leonis, et a cornibus unicornium exaudisti me: pro, exaudi me. Psal. 25, Propter nomen tuum propitius fuisti iniquitati meae: pro, sis propitius. 23 Futuro indicativi utuntur Hebraei pro imperativo, sicut et aliquae aliae linguae. Quare plerunque prohibitiones per futurum indicativi efferunt: Non assumes nomen Dei invanum, Non occides, Non furaberis, Non moechaberis, etc. 24 Futuro utuntur pro praesenti. 1, Sam. 24, Ut quid audies verba, pro, audis? Gen. 2, Inde

gregem suppleverit, aureus esto: pro, eris. 33 Imperativus pro futuro coniunctivi, Etiamsi, etc. Devorabit te tanquam bruchus: Multiplica te ut bruchus, Multiplica te ut locusta, Nahum 3, pro, etiamsi multiplicaveris te. 34 Per imperativum multum haec lingua, sicut et aliae omnes, orant aut petunt: ita ut ferme non minus orativus aut petitivus dici possit quam imperativus. Quare merito dicit Aristoteles, Protagoram iniuste accusare Homerum, qui initio Iliados usus sit imperativo pro optativo: Iram pande Dea Achillis, etc. 35 Per

eorum super ossa ipsoram, Ezech. 32. pro, Et erunt iniquitates. hoc est, Ossa eorum ferent poenam iniquitatibus ipsorum debitam. Et custoditum fuit praecepta Omri, Mich. 6. pro, singula praecepta Omri custodistis, id est imitati estis impietates Omri. 51 Verbum repetendum. Sicut ros Hermon, qui descendit super montem Sion, Psal. 133. pro, Sicut ros qui descendit super Hermon, et qui descendit super montem Sion. 52 Verbum subauditum, Transi Iardem ad terram, etc. Ios. 1. pro, ut pergas ad terram, etc.

Ossa eorum ferent poenam iniquitatibus ipsorum debitam. Et custoditum fuit praecepta Omri, Mich. 6. pro, singula praecepta Omri custodistis, id est imitati estis impietates Omri. 51 Verbum repetendum. Sicut ros Hermon, qui descendit super montem Sion, Psal. 133. pro, Sicut ros qui descendit super Hermon, et qui descendit super montem Sion. 52 Verbum subauditum, Transi Iardem ad terram, etc. Ios. 1. pro, ut pergas ad terram, etc. Postulaverunt a nobis verba cantici, Psal. 137. pro, ut cantaremus verba

mutationes. 1. Cor. 10, primum dicit, Non esse nos cupidos: mox, Ne sitis: Paulo post, Neque scortemur: et denique, Non murmurate. Latini haec omnia uno modo, tempore ac persona protulissent. 57 In colloquiis persona loquens multum tertia persona utitur: ut, Filius hominis vadit, sicut de eo scriptum est, etc. Sic et Caesar in Commentariis suis, de se in tertia persona loquitur. De secunda quoque persona in tertia aliquado agitur. Sic Abrahamus dicit ad Deum, Gen. 18, Ne quaeso irascatur Dominus meus. Sic etiam nunc qui volunt civiles videri in Germanico

circumscriptione praedicati aut accidentis. Nondum erat spiritus, scilicet datus. Ubi erat David, Iohan, 7. scilicet natus et educatus. 59 Repetitur subiectum pro verbo Sum. Genes. 31, Filiae filiae meae, et filii filii mei, et oves oves meae: subaudi, sunt. 60 Verba, sicut et nomina, facile intelligibilia crebro omittuntur: ut, Filii hominum, usque quo gloria mea in ignominiam? scilicet vertetur: sic Philip. 3. 1: Quorum finis in exitium Deus venter, et gloria in ignominia eorum: scilicet est, ac peribit, aut vertetur.

Iac. 5, Comdemnastis et interfecistis iustum, non resistit vobis, id est, qui non resistit vobis. 1. Pet. 4, Spiritus Dei super vos requiescit: quod ad illos quidem attinet, blasphematur: quod ad vos autem, glorificatur: pro, qui quod ad illos. 1. Iohan. 3, Ut diligamus nos invicem, non sicut Cain ex malo erat: pro, qui ex malo erat, etc. 3 Praesens participium aliquando pro futuro ponitur, Psal. 39, In vanum tumultuabuntur, coacervabitur, nescit quis auferens ea, pro, auferet. Ego non dans, Exod. 5, pro, non sum daturus. Vos transeuntes

4. pro, Viderunt, et adhaesistis. Ego pluens, id est pluam, Gen. 7. 4 Participium passivum, id est pro activo, et contra invenitur: ut Iud. 8. 11, Per viam, שכוני Schechuni, habitantium in tabernaculis, Psal. 102. 11, Dies mei sicut umbra נתוי natui, declinans. Cant. 3. 8, Omnes ipsi tenentes gladios. Ester 3. 15, Cursores egressi sunt festinantes. 1. Reg. 22. 34, Et rex erat מעמד maemad, constitutus in curru. Dan. 10. 11, Steti

maemad, constitutus in curru. Dan. 10. 11, Steti מרעיד mare id trepidus. Isaiae 27. 6, Nunquid secundum plagam מכהן machen, Percussi eius, pro, percussit eum. 5 Participia saepe ponuntur pro nominibus, sicut et apud Latinos. Mar. 7, Dixit Herodes, Iohannes baptizans surrexit, id est Baptista. Sic Mar. 4. et 1. Thess. 3, Satan vocatur πειράζων tentans, id est tentator. Et Gal. 2. de Petro dicitur,

nomen principium pro adverbio, et ὅτι suo more transponitur: sensus est, Id sum quod inde ab initio dixi vobis. 2 Adverbia temporis definiti saepe indefinite ponuntur. Sic Hodie pro toto praesenti tempore ponitur: Heri pro quovis praeterito, sicut et nudiustertius: Cras indefinite pro quovis futuro. Hodie aliqui exponunt in Psal. 2, Hodie genui te, de omni aeternitate. Castalio accipit pro adverbio affirmativo: quia illa videntur esse certiora ac magis rata, quae hodierna die esse aut fieri affirmantur, ut sic Deus

seculum erit in oblivionem pauper, patientia pauperum peribit in seculum. Idem non raro et in declinabilibus partibus servandum est. 5 De negatione praeposita aut postposita signo universali dictum est alibi, quod variet a consuetudine Latina. 6 Adverbia metas indicantia, sicut et integrae sententiae, alias includunt, alias excludunt illas metas: de quo Hebraismo dixi in adverbio Post prolixius, et dicam etiam in proprio Capite postea. Hic tn etiam quaedam monebimus de adverbio Donec. Multi adnotarunt non excludere id suam finalem metam seu ita usque ad eam

et postea. 1. Sam. 15, Samuel non vidit Saulem usque ad mortem. Esai. 46 Usque ad senectam et canos ego portabo, id est interea et postea. Vide Donec, et Usque. 7 Quod utraque collationum aut similitudinum particula, tum ea quae incipit collationem, tum ea quae applicat, nempe Sicut et Sic interdum desint, ac subintelligendae sint, in tractatione de Similitudinibus dictum est. 8 De adverbiorum geminatione generalis monitio est vera, nempe quod vel emphasin vel distributionem notet. Levit. 6, Struet sacerdos ligna mane mane, id est, quolibet matutino

2 Praepositio aliquando contra suam naturam voci suae postponitur. Gen. 2, Formavit Deus hominem pulverem de terra, pro, de pulvere terrae: nisi quis velit pulverem per appositionem praecedentibus adnectere. Praepositio aliquando non suae debitae voci adiungitur. 3 Sicut, saepe non suo loco positum reperitur. Proverb. 20, Fremitus sicut leonis, ira regis: pro, sicut fremitus leonis. 1 Thess. 5, Ipsi enim plane scitis, quod dies ille Domini, ut fur

postponitur. Gen. 2, Formavit Deus hominem pulverem de terra, pro, de pulvere terrae: nisi quis velit pulverem per appositionem praecedentibus adnectere. Praepositio aliquando non suae debitae voci adiungitur. 3 Sicut, saepe non suo loco positum reperitur. Proverb. 20, Fremitus sicut leonis, ira regis: pro, sicut fremitus leonis. 1 Thess. 5, Ipsi enim plane scitis, quod dies ille Domini, ut fur in nocte, ita venturus sit: pro: quod ita ille dies Domini venturus

Deus hominem pulverem de terra, pro, de pulvere terrae: nisi quis velit pulverem per appositionem praecedentibus adnectere. Praepositio aliquando non suae debitae voci adiungitur. 3 Sicut, saepe non suo loco positum reperitur. Proverb. 20, Fremitus sicut leonis, ira regis: pro, sicut fremitus leonis. 1 Thess. 5, Ipsi enim plane scitis, quod dies ille Domini, ut fur in nocte, ita venturus sit: pro: quod ita ille dies Domini venturus sit, sicut fur. Ita, aut Sic,

leonis, ira regis: pro, sicut fremitus leonis. 1 Thess. 5, Ipsi enim plane scitis, quod dies ille Domini, ut fur in nocte, ita venturus sit: pro: quod ita ille dies Domini venturus sit, sicut fur. Ita, aut Sic, applicativa diei praeponenda essent, ita illa dies Domini sit ventura. Sic Psal. 90, Quis novit magnitudinem irae tuae, et sicut timor tuus ira tua: id est, quis timet te, (ponitur enim nomen pro verbo) secundum iram tuam? Vocula Sicut cum ira, non cum timore

5, Ipsi enim plane scitis, quod dies ille Domini, ut fur in nocte, ita venturus sit: pro: quod ita ille dies Domini venturus sit, sicut fur. Ita, aut Sic, applicativa diei praeponenda essent, ita illa dies Domini sit ventura. Sic Psal. 90, Quis novit magnitudinem irae tuae, et sicut timor tuus ira tua: id est, quis timet te, (ponitur enim nomen pro verbo) secundum iram tuam? Vocula Sicut cum ira, non cum timore coniungi debebat. 4 Quod, coniunctio non suo loco posita aliquando reperitur: ut Gal. 1, Significo Evangelium meum, quod aut quia non est secundum

dies Domini venturus sit, sicut fur. Ita, aut Sic, applicativa diei praeponenda essent, ita illa dies Domini sit ventura. Sic Psal. 90, Quis novit magnitudinem irae tuae, et sicut timor tuus ira tua: id est, quis timet te, (ponitur enim nomen pro verbo) secundum iram tuam? Vocula Sicut cum ira, non cum timore coniungi debebat. 4 Quod, coniunctio non suo loco posita aliquando reperitur: ut Gal. 1, Significo Evangelium meum, quod aut quia non est secundum hominem: pro, significo, quia Evangelium meum non sit ab homine. Rom. 6, Gratia Deo, quod fuistis servi

saepe extra suum locum erat: ut Rom. 7, Cum cognovissent Deum, non ut Deum honoraverunt: pro, ut Deum non honoraverunt. posset enim aliquis putare, quod aliter eum nihilominus honoraverint. Adverbium ergo Non, determinare debet aut negare verbum Honorare, et non adverbium similitudinis Ut, aut Sicut. sic Iohan. 6, Non Moyses vobis dedit panem de caelo: pro, Moyses non dedit panem de caelo. Lis enim ibi est, non quis Manna dederit, Moyses aut Deus? sed quod tunc datum fuerit, an verus caelestis panis, aut alius corporalis tantum. Negatio ergo Non determinat non personam dantem, aut

vel ἐν ὧ γὰρ τὸ ἀδυνατον. Quandoquidem enim impotentia legis imbecilla erat per carnem, etc. 16 Multa exempla possent ex capite Confusionum huc transferri: ut illud Ezechielis 14, Sicut est iniquitas quaerentis, sic prophetae erit: pro, Sicut est iniquitas pseudoprophetae, sic etiam consulentis eum erit, quae ibi legi et expendi poterunt. 17 Non raro Syncategoremata aut consignificativae particulae plane desunt, vel in unico membro, vel etiam in duobus

ὧ γὰρ τὸ ἀδυνατον. Quandoquidem enim impotentia legis imbecilla erat per carnem, etc. 16 Multa exempla possent ex capite Confusionum huc transferri: ut illud Ezechielis 14, Sicut est iniquitas quaerentis, sic prophetae erit: pro, Sicut est iniquitas pseudoprophetae, sic etiam consulentis eum erit, quae ibi legi et expendi poterunt. 17 Non raro Syncategoremata aut consignificativae particulae plane desunt, vel in unico membro, vel etiam in duobus coniungendis. Cuius Hebraismi explicandi gratia, quandam

aut vinculum ex porta, aut coniungendis rebus tolleres) orationem tanquam scopas dissolutas resolvunt, et prorsus obscurum sensum relinquunt. Exempla perspicuitatis gratia proponam. Ubi similitudinis adverbia desint, exempla sunt passim innumera in Proverbiis: ut 21, Rivi aquarum cor regis: pro, Sicut rivi aut fluenta. Marc. 9, Omnis homo igne salietur, et omnis victima sale salietur: pro, sicut victima debet sale saliri, sic pii cruce et variis tentationibus condiuntur, ne ignavia et securitate computrescant. 18 Deest vero alias adverbium inchoans similitudinem, alias contra

et prorsus obscurum sensum relinquunt. Exempla perspicuitatis gratia proponam. Ubi similitudinis adverbia desint, exempla sunt passim innumera in Proverbiis: ut 21, Rivi aquarum cor regis: pro, Sicut rivi aut fluenta. Marc. 9, Omnis homo igne salietur, et omnis victima sale salietur: pro, sicut victima debet sale saliri, sic pii cruce et variis tentationibus condiuntur, ne ignavia et securitate computrescant. 18 Deest vero alias adverbium inchoans similitudinem, alias contra applicans. Exod. 19. Portavi vos supra alas aquilarum: pro, sicut aquilae solent suos pullos

omnis victima sale salietur: pro, sicut victima debet sale saliri, sic pii cruce et variis tentationibus condiuntur, ne ignavia et securitate computrescant. 18 Deest vero alias adverbium inchoans similitudinem, alias contra applicans. Exod. 19. Portavi vos supra alas aquilarum: pro, sicut aquilae solent suos pullos supra alas gestare. Ioel. 1, Dentes eius dentes leonis: pro, sicut leonis. Inchoans deest, Gal. 4, Dico autem quanto tempore haeres est sub tutoribus: pro, Dico autem, quod sicut, vel quod quemadmodum haeres. Psal. 125, Circa Ierusalem sunt

condiuntur, ne ignavia et securitate computrescant. 18 Deest vero alias adverbium inchoans similitudinem, alias contra applicans. Exod. 19. Portavi vos supra alas aquilarum: pro, sicut aquilae solent suos pullos supra alas gestare. Ioel. 1, Dentes eius dentes leonis: pro, sicut leonis. Inchoans deest, Gal. 4, Dico autem quanto tempore haeres est sub tutoribus: pro, Dico autem, quod sicut, vel quod quemadmodum haeres. Psal. 125, Circa Ierusalem sunt montes, et Dominus in circuitu populi sui. Pulchra hypotyposis est: pro, sicut circumcirca Ierusalem

alias contra applicans. Exod. 19. Portavi vos supra alas aquilarum: pro, sicut aquilae solent suos pullos supra alas gestare. Ioel. 1, Dentes eius dentes leonis: pro, sicut leonis. Inchoans deest, Gal. 4, Dico autem quanto tempore haeres est sub tutoribus: pro, Dico autem, quod sicut, vel quod quemadmodum haeres. Psal. 125, Circa Ierusalem sunt montes, et Dominus in circuitu populi sui. Pulchra hypotyposis est: pro, sicut circumcirca Ierusalem stant montes, sic et Dominus castrametatur circa suos. 19 Alias deest applicativum adverbium. Sic

eius dentes leonis: pro, sicut leonis. Inchoans deest, Gal. 4, Dico autem quanto tempore haeres est sub tutoribus: pro, Dico autem, quod sicut, vel quod quemadmodum haeres. Psal. 125, Circa Ierusalem sunt montes, et Dominus in circuitu populi sui. Pulchra hypotyposis est: pro, sicut circumcirca Ierusalem stant montes, sic et Dominus castrametatur circa suos. 19 Alias deest applicativum adverbium. Sic Iosu. 1, Ut sciant, quod quemadmodum fui cum Mose, ero tecum: pro, Sic ero tecum. Alias utrunque adverbium deest. Perdix colligit quae non peperit, qui facit

stant montes, sic et Dominus castrametatur circa suos. 19 Alias deest applicativum adverbium. Sic Iosu. 1, Ut sciant, quod quemadmodum fui cum Mose, ero tecum: pro, Sic ero tecum. Alias utrunque adverbium deest. Perdix colligit quae non peperit, qui facit divitias sine iudicio. pro sicut perdix, etc. sic qui facit divitias sine iudicio. Ibidem: Solum gloriae altitudo. 1. Thessal. 2, Accepistis non sermonem hominum, sed ut vere est, sermonem Dei: pro, Accepistis non ut sermonem hominum, sed ut sermonem Dei, verum de natura et particulis Similitudinum suo loco

est, si faciet. Matth. 18, Quoties peccabit in me frater meus, et remittam ei? pro, Quoties si peccabit, remittere debeo? Tale forte et illud est: Solvite templum hoc, et post triduum reaedificabo illud: pro, si solvetis. Psal. 4. Irascimini, et nolite peccare: pro, Si irascimini, sicut in moribus humanis id vitari non potest, saltem cavete, ne ira vestra erumpat in aliquod foedum facinus, eaedem, aut alia. Quod facis, fac cito: pro, Si omnino vis facere, ac me prodere, et stat indurata sententia ac voluntas, frustra me tibi concionante, saltem matura, quando quidem hora mea

maxillam, obverte ei et alteram. Quisquis te angariaverit ad miliare unum: pro, Si quis te percusserit. Vicinum est huic, quod hypothetica copulativa pro conditionali ponitur, Hoc fac et vives: pro, Si hoc feceris, vives. Sic Et coniun-ctio copulativa aliquando deest. Psal. 133, Sicut ros Hermon, qui descendit in montem Syon: pro, Et qui descendit in montem Syon. ne quis putet eundem rorem in Hermon cadere, et inde porro in Syon defluere. 22 Adversativa At, per antithesin posita deest. Isa. 1, Cognovit bos possessorem suum, et asinus praesepedomini sui,

88, Aut mortui resurgent, celebrabunt te: id est, ut celebrent. Surges, misereberis: id est, Surges ut miserearis. Pharao induravit se admittendum nos: pro, ut non dimitteret nos aliquis posset putare esse contrarium sensum. 27 Coniunctiones causales non semper veram causam, sicut etiam finales particulae aliquando non verum finem, sed id quod aliquo modo sequitur, secutumve est, annectunt. Christus passus est, ut filios Dei congreget. Ioan. 11, Imo ille erat passus ut omnes salvaret: sed tamen hoc est secutum ob aliorum incredulitatem. Ioan. 12, dici videtur causa

aliorum incredulitatem. Ioan. 12, dici videtur causa incredulitatis excae catio Dei, et finis impletio Scripturae. 28 Sic et adverbium loci abundat. Ezech. 34, Ad locum in quo habitabo ibi. et 46, Sicut domus so, quentium, in quibus coquent ibi. In utroque loco vocula Ibi abundat. Consignificativae particulae, sicut et aliae voces, vehementiae causa geminantur. Ezech. 13, Propterea, propterea, quod fecerunt errare populum meum. Sic et adverbium, Amen, amen, mane, mane. 29

28 Sic et adverbium loci abundat. Ezech. 34, Ad locum in quo habitabo ibi. et 46, Sicut domus so, quentium, in quibus coquent ibi. In utroque loco vocula Ibi abundat. Consignificativae particulae, sicut et aliae voces, vehementiae causa geminantur. Ezech. 13, Propterea, propterea, quod fecerunt errare populum meum. Sic et adverbium, Amen, amen, mane, mane. 29 Coniunctiones igitur, adverbia, et alia connectentia multum omittunt Hebraei, eoque oratio ipsorum saepe obscura est:

pluribus membris repetendae sunt: ut Genes. 19, Et nescivit cum iaceret et surgeret: id est, neque cum iaceret, neque cum surgeret. Proverb. 25, Comedere multum mellis, non est bonum. Sic et scrutari gloriam gloria, scilicet non est gloriosum. Hic simul deest particula inchoans similitudinem, Sicut. Psal. 1. Ideo non resurgent impii in iudicio, et peccatores in congregatione iustorum: pro, Neque peccatores. Et 9, Non in seculum in oblivionem erit pauper, patientia pauperum peribit in aeternum. i. non peribit. 34 Idem non raro et in declinabilibus fit.

amatis vanum, quaeritis mendacia? Sic 10. Psal. Quousque Domine stabis procul, etc. 36 Aliquando contra abundant ociose, non tamen sine incommodo: ut cum similitudinis particulae non similitudinem, sed ipsam rei veritatem notant. quod Iudaei dicunt caf vel sicut veritatis. Quare aut abundant, aut vim adserendi habent, aut (ut ita loquar) identitatem notant: ut Deut. 9, In illis autem recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset nos audire cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9,

notant. quod Iudaei dicunt caf vel sicut veritatis. Quare aut abundant, aut vim adserendi habent, aut (ut ita loquar) identitatem notant: ut Deut. 9, In illis autem recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus, id est, illa ipsa omnia intrant. Iud. 13, Non fecisset nos audire cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Corint. 4. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et oeconomos. Luc. 22, Erat sudor ipsius tanquam guttae

rem ipsam indicat. Omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Corint. 4. Sic nos existimet homo, ut ministros Christi, et oeconomos. Luc. 22, Erat sudor ipsius tanquam guttae sanguinis: id est, erant guttae sanguinis. Eodem modo etiam καθὼς sicut, usurpatur. 2 Corinth. 1. Quemadmodum et cognovistis. Graeca scholia habent δι ὦν. sed multo magis is sensus est 1 Corinth. 1, Quemadmodum testimonium Christi confirmatum est in vobis. Iohann. 1, Sicut unigenitus a patre: id est, utpote vere

καθὼς sicut, usurpatur. 2 Corinth. 1. Quemadmodum et cognovistis. Graeca scholia habent δι ὦν. sed multo magis is sensus est 1 Corinth. 1, Quemadmodum testimonium Christi confirmatum est in vobis. Iohann. 1, Sicut unigenitus a patre: id est, utpote vere unigenitus a patre. 2 Cor. 3, Transformamur in eandem imaginem, tanquam a spiritu Domini. 37 Saepe uno aut altero solum verbo alluditur ad similitudinem, ut sit medium quid inter Metaphoram et similitudinem. Alas aquilarum. 38

non raro ea, quae in speciem essentialiter dicta videntur, ita accipienda sunt, tanquam particulam similitudinis habeant praepositam: ut Psal. 39, Ecce palmae spatium. Item Exod. 19, Super alas aquilarum gestavi te: i. veluti super alas? Ioel. 1, Dentes eorum dentes leonum: i. sicut dentes leonum. 39 Praepositiones aliquando iterantur sine aliqua necessitate, ut in constructione Nominis dixi. Psal. 110, Ex utero, ex aurora: pro, ex utero aurorae. Iohan. 1, Ex Bethschaida, ex civitate Andreae. et mox sequenti: In paschate in festo.

40 Quod et Quoniam, nonnunquam ferme abundant: ut 1 Reg. 1, Tu dixisti Domine mi rex, quod Salomon filius tuus regnabit post me: poterat simpliciter dici. Tu domine mi rex dixisti, Salomon filius meus regnabit post me. Iohan. 1, Et dixit quod non sum ego Christus. 41 Sicut. non quantitatem, sed tantum qualitatem, crebro denotat: ut, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Tanta sanctitate quanta Dei est, nemo praeditus esse potest, sed imitari naturam illius sanctitatis pii debent. Estote benefici, sicut et pater vester caelestis, qui patitur lucere solem suum

Domine mi rex, quod Salomon filius tuus regnabit post me: poterat simpliciter dici. Tu domine mi rex dixisti, Salomon filius meus regnabit post me. Iohan. 1, Et dixit quod non sum ego Christus. 41 Sicut. non quantitatem, sed tantum qualitatem, crebro denotat: ut, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Tanta sanctitate quanta Dei est, nemo praeditus esse potest, sed imitari naturam illius sanctitatis pii debent. Estote benefici, sicut et pater vester caelestis, qui patitur lucere solem suum super bonos et malos. Tale est et illud: Sicut et nos remittimus debita. De

Iohan. 1, Et dixit quod non sum ego Christus. 41 Sicut. non quantitatem, sed tantum qualitatem, crebro denotat: ut, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Tanta sanctitate quanta Dei est, nemo praeditus esse potest, sed imitari naturam illius sanctitatis pii debent. Estote benefici, sicut et pater vester caelestis, qui patitur lucere solem suum super bonos et malos. Tale est et illud: Sicut et nos remittimus debita. De significationibus abusivis quarundam Coniunctionum, dixi in capite De non causa, ut causa, DE CONSTRUCTIONE

crebro denotat: ut, Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Tanta sanctitate quanta Dei est, nemo praeditus esse potest, sed imitari naturam illius sanctitatis pii debent. Estote benefici, sicut et pater vester caelestis, qui patitur lucere solem suum super bonos et malos. Tale est et illud: Sicut et nos remittimus debita. De significationibus abusivis quarundam Coniunctionum, dixi in capite De non causa, ut causa, DE CONSTRUCTIONE NOMINIS. 1 In parte tantum simplicis orationis, ut vel in subiecto, vel in praedicato (ubi una tantum

ita, ut alterum (loquor iam propter rudiores, respiciendo ad Latinum sermonem) in genitivo ponant, alterum vero in eo casu, quem aliqua adiuncta vox (ut verbum vel praepositio) postulat. Mammona iniquitatis, Luc. 16, Rex benignitatis, 1. Reg. 20. 7 Ponunt autem in genitivo plerunque, sicut et Latini, nomen quod accidens significat: ut, Dies laetitiae, Scutum Achillis. 1. Sam. 7, Agnus lactis, id est lactens. Marc. 13. Abominatio desolationis, id est, abominatio desolans. Col. 1, Filius dilectionis: id est dilectus. Et 3 cap. Vinculum integritatis, id est,

concutientur. Ephes. 2, Interstitium maceriae, id est, interstantem maceriam. Rom. 9, Israel sectans legem iustitiae, ad legem iustitiae non pervenit, id est, iustitiam legis seu legalem. Deut. 12. Electio votorum, pro electis votis. Isaiae 3, Congregabuntur collectione captivi, id est, sicut captivi collecti. Isa. 24, Auferet fulcrum panis, et fulcrum aquae. Psal. 30, Confitemini memoriae sanctitati eius: pro, memorabili sanctitati. Rom. 1, Patefit ira Dei de caelo super omnem impietatem et iniustitiam hominum: id est, super impios et iniustos homines. 1. Cor.

et volatilium. Apocalyp. 18, Fructus desiderii animae tuae abierunt a te: id est, fructus, quos anima tua expetit, quosve tu ex animo expetis. 11 Aliquando plures tales constructiones connectunt, sicut Latini. Psal. 77, Armatorum iaculantium arcus. Aliquando in tali constructione deest nomen regens: Dan. 9, Desideriorum, subintellige, Vir desideriorum. Psal. 108, Et ego orationis, scilicet Vir. Aliquando contra nomen rectum deest. Isai. 51, Ebria non vini.

in singulari, sed et in plurali hoc Hebraismo utuntur: ut, Auribus percipe lachrymas meas, pro, lachrymabilem vel lugubrem supplicationem. Item Psal. 39, Misericordiae Domini, pro misericorditer factis. Sic paces, pro pacificis. Psal. 55. 59, Omnes iustitiae nostrae sicut pannus menstruatae, pro iuste factis. Psal. 49, Os meum loquetur sapientias, et cor meum intelligentias, pro, sapienter et intelligenter dicta. Talis Hebraismus plerunque est significantior: ut cum Latini scelus, pro scelerato homine dicunt: sterquilinium, pro turpi: mastigia,

etc. subintellige nuncios, 2 Reg. 13. Sic etiam Adiectivum non semper suo substantivo tribuitur, ut Medium in penetralibus hostem, pro mediis in penetralibus. 35 Atque his modis Hebraei non tantum ea nomina construunt, quae quasi possessoris personam exprimunt, sicut Latini faciunt, qui in genitivo possessorem ponunt: sed etiam ea ad quae quis aptus, inclinatus addictusve significatur: ut Exod. 4, Vir verborum, id est aptus ad verba seu sermones, eloquens. Et Gen. 9, Noah coepit esse vir terrae: id est, addictus fuit agriculturae. Exod. 15, Dominus

37 Ex tali ambiguitate ortum est etiam certamen Osiandri, qui iustitiam Dei, qua iustificemur, passive intellexit de illa substantiali iustitia, qua Deus ipse iustus est: contra nostrae Ecclesiae intellexerunt active, iustitiam Dei esse meritum Christi, quod nobis Deus largiatur ac imputet. Sicut et Augustinus testatur, iustitiam Dei vocari non eam, qua ipse iustus sit, sed qua nos iustificet. Dicitur igitur obedientia Christi nobis imputata Dei iustitia, ob quinque causas. 1 Quia sola coram Deo valet, ut Lutherus vertit, aut pro vera iustitia a Deo censetur. 2 Quia nobis a Deo per

ut Lutherus vertit, aut pro vera iustitia a Deo censetur. 2 Quia nobis a Deo per imputationem donatur. 3 Quis ipse filius qui eam praestitit, est verus Deus. 4 Quia eam Deus mirabili consilio ac mysterio excogitavit, et proposuit generi humano, ut omnes per eam, et per nullam aliam serventur: quia sicut Paulus huc respiciens inquit Rom. 10, Dum propriam iustitiam statuere volunt, iustitiae Dei subiecti non sunt. 5 Et denique quia est instauratio, vel instaurat imaginem iustitiae divinae, nobis initio inditae. 38 Quod autem talis locutio Scripturae usitata sit, ut id alicuius

Exod. 27, Facies cornua eius, pro, illi. Dabo gentes haereditatem tuam, Psal. 2. Posses dicere pronomina, quae vocant affixa, propterea quod paragogice vocibus Hebraicis adglutinantur, aliquando non simpliciter pertinere ad vocem cui adiuncta sunt, sed ad aliquam aliam ibi positam: sicut paulo ante in constructione Nominis monui. ut si affixum [?: ] Cha, haereditati adnexum, verbo esset adiunctum nenathathicha, etc. Dabo tibi gentes haereditatem, vel in haereditatem.

eam. 2 Sam. 6, Michol autem, filiae Saul, non fuit proles ei usque ad mortem eius. Gen. 3, De arbore quae est in medio horti, dixit Deus, ne comedatis de ea. Rom. in fine: Potenti vos confirmare, soli sapienti Deo, per Christum Iesum, cui gloria in secula, Amen. Ubi Cui relativum abundat, sicut prius de ea re dixi, qui levis nodus multis textum obscuravit. Huius Hebraismi multa sunt exempla in novo Testamento. Matth. 21, Malos male perdet eos, et vineam suam elocabic aliis. 12 Non raro cum nomen aliquod deberet poni in obliquo casu, ponitur in nominativo, et relativum

pro multis in remissionem peccatorum. Vocula igitur γὰρ, Enim, omnino plurimum facit ad perspiciendum verum illius loci sensum. DE CONSTRUCTIONE VERBI. 1 Constructio Verborum in hac quoque lingua, sicut et in aliis, partim propria, partim figurata est. Est vero perdifficile de ea exactius differere: quia non ita exacte possumus in hac lingua casus habere ut in aliis, cum nulla terminatione voces inter flectendum per casus varientur, sed tantum differat numeras singularis a duali et plurali.

voces inter flectendum per casus varientur, sed tantum differat numeras singularis a duali et plurali. Praeterea licet habeat articulos, tamen illi non ita certo per casus distingui possunt: saepe unus articulus in pluribus casibus reperitur. 2 Multa possunt de constructione quoque, sicut et de reliquis Grammatices partibus, in hoc sermone ex Latina lingua iudicari. omnes enim linguae aliquousque conveniunt. Ea hic prolixius inculcare, superfluum esset. Monebo igitur tantum quaedam de figuratis locutionibus, idque minus notis Latinis auribus. 3 Requirit sane haec

de reliquis Grammatices partibus, in hoc sermone ex Latina lingua iudicari. omnes enim linguae aliquousque conveniunt. Ea hic prolixius inculcare, superfluum esset. Monebo igitur tantum quaedam de figuratis locutionibus, idque minus notis Latinis auribus. 3 Requirit sane haec lingua, sicut aliae, ut verbis personalibus praeponatur nominativus eiusdem numeri ac personae: sed contra mira est licentia subito mutandi numeros ac personas: ut eadem vel persona, vel eius motus aut actio, iam in prima, iam in secunda aut tertia persona, iam in singulari, iam in plurali proponantur.

sed eius sensum, ut in relativo dixi. 24 In similitudinibus aut alias, vox non raro alio respicit constructione, plerunque autem ad proxima, alio significatione: ut Isa. 17, Tumultus populorum, sicut a quae tumultuabuntur. Verbum hoc construitur cum aquis: sensus autem referendus est ad tumultus, nisi quis velit supplere, Vox populorum erit, etc. 25 Sermo saepe sese ad praecedentia aut sequentia potius accommodat, quam ad nativam significationem rerum, eo loco

alicuius vocis. Rom. 15, Charitas Dei effusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum datum nobis: id est, Spiritus sanctus est effusus in corda nostra, qui et testatur de charitate Dei erga nos, et ob eam est nobis datus. 33 Hebraei verba et participia verbis ita iungunt, sicut adverbia iungi solent, vel potius verba pro adverbiis ponunt. Gen. 8. Et addidit mittere columbam, i. iterum misit. Ibidem: Et non addidit columba reverti, i. Non est amplius reversa. Ibidem: Non addam maledicere terrae, non addam percutere terram. Gen. 31. Abscondisti te ad fugiendum,

bibentes, pro, bibunt. Ero mors tua, 1. Corinth. 15, id est, perdam te. Tu es spes mea, id est, facis me sperare, aut das rem speratam. Ruina Iudaeorum est, reconciliatio Ethnicorum, id est, reconciliat, aut dat occasionem. Vide infra in Tropis. Idem verbum etiam alias obscuras constructiones, sicut et in omnibus linguis. Esse in spiritu immundo, Marc. 1 et 5. Item esse in fluxu, pro habere aut pati fluxum, et spiritum immundum. 36 Participium solet αἰτιολογικῶς in sacris Literis poni. Matth. 1, Ioseph autem maritus eius

est, coniunctae eius noticiae proprietates cohaerentes expendendae, quae sese invicem mirifice illustrant. de qua re alibi dictum est. Videndum autem iterum atque iterum est, ne quis sibi in sacris Literis fingat res, quales ei libet, et postea violenter verba ad suum sensum torqueat: sicut semper haeretici, et etiam omnes male eas intelligentes fecerunt, clamitantes, verba ad res, non contra inflectenda esse. Hoc sane modo etiam Papistae sibi finxerunt iustitiam fidei, gratiam et fidem iustificantem esse meras qualitates: postea vim Paulino textui intulerunt, ut in Praefatione

et operari iram, Rom. 4 et 7, scilicet per accidens, nostroque vitio. Sic negat Deus Ierem. 7, Isa. 1, se mandasse Israelitis de sacrificiis, scilicet talibus, qualia illi per accidens iam suis erroribus finxerant: nempe quae valerent ex opere operato, sine vera fide et Meschia ac poenitentia, sicut et initio Isaiae reiiciuntur. Sicut res ipsae dicuntur esse, cum tamen aliae quidem actu, aliae tantum potentia existant: ita etiam verborum significationes, alias de sola earum potentia, alias de actu accipiuntur: quemadmodum etiam nulgo alias dicimus aliquem edere caseum, qui

nostroque vitio. Sic negat Deus Ierem. 7, Isa. 1, se mandasse Israelitis de sacrificiis, scilicet talibus, qualia illi per accidens iam suis erroribus finxerant: nempe quae valerent ex opere operato, sine vera fide et Meschia ac poenitentia, sicut et initio Isaiae reiiciuntur. Sicut res ipsae dicuntur esse, cum tamen aliae quidem actu, aliae tantum potentia existant: ita etiam verborum significationes, alias de sola earum potentia, alias de actu accipiuntur: quemadmodum etiam nulgo alias dicimus aliquem edere caseum, qui iam ipso opere et actu edit, alias qui solet aut

sancti: nempe suo gradu sanctitatis. Sic in Psalmis modo hic, modo ille, ob haec aut alia bona beatus esse praedicatur: ut Psal. 32 is dicitur beatus, cui remissa sunt peccata. Ps. 127 is dicitur beatus, qui habet maturae aetatis liberos. 1 Cor, 5. Expurgate vetus fermentum, sicut estis azymi: videtur textus secum pugnare: sed erant quidam azymi imputative et inchoative, non autem integra perfectione. multum enim adhuc pravi fermenti erat, quod eos iubet expurgare. 27 Nomina praesertim adiectiva, aliquando relativa sunt, et ratione aut respectu sui generis

colores. Tale est quod Hebraeis ערב ereb, commixtio aut confusio vocatur vespertinum tempus, quia res quasi commisceat aut confundat: non quidem per se, sed tantum nostris oculis, ne eas discernere queamus. De quo Hebraismo propria Regula prolixius agetur, sicut et de contrario, quod interdum verba noticiae aut sermonis pro ipsa existentia rerum ponuntur: ut 1 Cor. 5, Talis scortatio inter vos auditur, quae nec inter Ethnicos quidem nominatur. Audiri et nominari ibi rem quampiam, pro existere ponitur. Verum de hoc, coniunctis Hebraismis alibi.

nec ad dilectionem, aut ad ullam omnino aedificationem accommodari potest. Sane verum est omnia Scripturae dicta necessario ad aliquam aedificationem referri posse ac debere: sed interdum id alicui videri potest aedificare aut non aedificare, verumque aut falsum esse, quod revera aliter se habet. Sicut in controversia de corpore Christi videtur Papistis id cum primis ad aedificationem facere, si panis ille transsubstantietur, adoretur, invocetur, et veluti praesentissimus quidam Deus nobiscum adservetur, et apud nos habitet. Contra, aliis videtur omnis externa praesentia aut exhibitio in

nolentem sentire ac dicere cogere velimus: cuiusmodi tota Pharisaica ac Papistica theologia est. Hoc enim nihil aliud est, quam ludibrio Deum et Scripturam habere, eumque docere velle, cum discere ab eo debeas. Secunda: Habet scriptura omnium suarum materiarum praecipuas quasdam sedes, sicut et alii autores, ubi ex professo res aliquas tractat ac explicat. Singulae igitur materiae aut res ex suis locis, aut quasi promptuariis petendae sunt, ubi eas ipsemet Spiritus sanctus collocavit explicuitue: non ex alienis, ubi

Dei, substituat. Nam qui nostram falsam opinionem de aliqua re vult tollere, debet suam veram pro ea substituere, veramque ac certam esse demonstrare. Non enim profecto id agendum est, ut Scripturae dicta ac sensus incerti aut nulli sint: sed ut pro male intellectis recte accepti substituantur. Sicut qui malam alicuius loci nocisque versionem vituperat, debet veram idoneamque vocem pro ea, non sine probatione, substituere. Boni et enim medici est, non tantum urere ac secare, ubi opus est, sed etiam usta illa sectave loca sanare. Septimo: Idem tenetur suam illam novam nocem aut

proprium pro virtute, scelere aut vitio ipsi valde proprio ponitur: ut Cain, pro parricida, David, pro musico, Samson, pro forti. Sic Elias ponitur pro praestantis zeli propheta. Sexto, cum nomen gentis pro aliqua sua insigni proprietate: ut, Aethiops aut Emorrheus, vel etiam Sodomita, pro impio: sicut Deus dicit, suum populum esse Emorrheos, et esse ex Sodoma. Huc omnino referri possunt locutiones, cum definitio aut descriptio pro definito ponitur: ut filius hominis, pro Iesu aut Ezechiele. Sic sathan dicitur princeps mundi, adversarius, tentator, inimicus homo: et Christus dicitur rex

bene digesta crapula excitatum, ac in hostes suos crudeliter ruentem depingit. Tale est quod Ioannes inquit, Vidimus gloriam eius, tanquam unigeniti, plenum gratia et veritate: et quod Paulus et Apocalypsis Ecclesiam sub specie elegantissimae et ornatissimae sponsae obviam Christo sponso producit: sicut et Psalmus 45 facit. Sic Matth. 22 pii in Angelicae vitae specie in altera vita collocantur. Emphasis est magna quaedam vis vocis, cum multo significantior est, quam prima specie videtur: quod in sacris fit primum inde, quia vocabula ipsarum sunt valde emphatica et ponderosa:

creatum: quia creaturae non sint a Deo genitae, sed creatae. Interim aut observetur, quod vox quoquo modo respondeat rei, cum Christus non sit proprie respectu creaturarum primogenitus, sed potius Antegenitus, quia ante omnem creationem est genitus. Possis vero dicere etiam esse Metaphoram: quod sicut primogenitus omnibus fratribus imperet, ita et filius Dei dicatur toti rerum naturae praeesse: ut statim haec ipsa sententia declarari videtur. Sic etiam paulo post vocatur primogenitus ex mortuis, id est, resuscitatus ante omnes alios mortuos, itidem non propriissime accepta hac voce. Non

accipiuntur, sed ut plerunque ac maxime usitate. Hoc vero idem est quod retinere Hebraismum, ut saepissime vaf Hebraeum per καὶ Graecum, et porro per Latinum Et vertant. Sicut in caelo et in terra, Pro, Sic in terra. Tales ac similes Hebraismi istius ipsius particulae et aliarum, innumeri sunt in Bibliorum versionibus. Saepe etiam novi Testamenti Scriptores aliquas Hebraeas πολυσήμους, seu plurium

ani, utrunque significat. Coloss, 3, Charitas est vinculum perfectionis, id est integritatis: nempe vinculum continens Ecclesiae corpus integrum et indiscissum: verbum שלם schalam et תמים thamim, sicut et Graecum τελεῖον, utrumque significat, scilicet perfectum et integrum esse. Sic Verbum pro sermone, doctrina: quia Hebraei Dabar maxime obvia significatio est verbum, cum tamen quandoque alia significet. Sic Aeich, Quomodo, pro Cur: sic

quadam ad praesentem actionem et verba dicit Christus Matth: 26, Non bibam amplius de fructu vitis, donec illum bibam novum in regno caelorum, id est, donec fruar caelesti gloria: id est simpliciter, Non bibam amplius corporalem potum, sed fruar spirituali caelestique felicitate: id est, sicut Lutherus exponit, Hic potus erit ultimum valete huius temporariae vitae. Sic allusione quadam ad illam ultimam coenam dicit ibi Dominus Apostolis, Dispono vobis, ut bibatis et edatis in regno patris mei. Sic forte alludit Christus ad verba et cogitationes Pharisaeorum, dicentium

EPIZEUXIN, praecedentibus similimam figuram, dicunt esse, cum in contextu orationis eadem vox emphaseos gratia iteratur. Consolamini, consolamini popule meus, dicit Dominus vester: Isa. 40 et 55. Ibidem: Elevare, elevare, consurge Ierusalem. Item Isa. 38. Vivens, vivens ipse confitebitur tibi, sicut ego hodie. Talis figura est Schesis habitus nominum, aut etiam Synonymia, vel coacervatio quaedam nocum idem significantium. Isa. 1, Vae genti peccatrici, populo gravi iniquitate, semini nequam, filiis sceleratis. Psal. 106, Peccavimus cum patribus nostris, inique egimus, et

aut Dialyses, seu resolutiones orationis varias plane habent Hebraei. Quaedam namque non bene eximi ex contextu possunt: oratio enim imperfecta, mancaque relinqueretur. Quaedam etiam digressionibus viciniores sunt, ut ex iis quae de repetitione et sententiarum ordine dicta sunt, intelligi potest. Sicut vero apud Latinos et Graecos post insertam, praesertim longiorem Parenthesin, aliquando orationis initium resumi per Epanalepsin solet: ita et in sacris Literis, ut in repetitione dixi. Fit vero ea resumptio alias iisdem verbis, quae initio orationis posita fuere, alias diversis, sed tamen

aeterni Dei, in obedientiam fidei, apud quasvis gentes declaratum: soli sapienti Deo, cui gloria per IESUM Christum, in secula, Amen. et primo capite: Nolo autem vos ignorare fratres, quod saepe proposui venire ad vos, sed prohibitus sum usque adhuc: ut fructum aliquem haberem inter vos quoque, sicut et inter reliquas gentes. ANACOLUTHON et Anantapodoton etiam inter figuras constructionis merito referri possent: sed dixi de eis in Tractatu de ordine sententiarum. HYSTEROLOGIA est, cum verba praeponenda postponuntur. HYSTERONPROTERON, cum res sensusve

in remoto Publicani, indicatur eius contritus animus, contrarius affectus aut mens in Pharisaeo pingitur. Sic mulierum Iudaicarum superbia indicatur per extensum collum, et elatam faciem, et plausum pedum. Sic saepe in Psalmis ingens desiderium opis divinae indicatur per intentum aspectum Dei. Sicut oculi ancillae ad manus dominae suae, sic oculi nostri ad te ante matutinum tempus: et, Sicut ablactatus ad matrem suam: item, Defecerunt oculi mei ob expectationem. Metastasin aliqui dicunt esse translationem causae, cum causa, aut etiam culpa ab alia re in aliud transfertur: ut

pingitur. Sic mulierum Iudaicarum superbia indicatur per extensum collum, et elatam faciem, et plausum pedum. Sic saepe in Psalmis ingens desiderium opis divinae indicatur per intentum aspectum Dei. Sicut oculi ancillae ad manus dominae suae, sic oculi nostri ad te ante matutinum tempus: et, Sicut ablactatus ad matrem suam: item, Defecerunt oculi mei ob expectationem. Metastasin aliqui dicunt esse translationem causae, cum causa, aut etiam culpa ab alia re in aliud transfertur: ut cum Paulus Rom. 7 dixisset, legem augere peccatum: postea ostendit, id vitio nostrae

aliud genus Climatis aut scalae in sacris, cum occasione ultimarum vocum explicatione indigentium, subinde alia et alia sententia attexitur, habens et ipsa (ut ita dicam) caudam, nova explicatione indigentem: sicut alicubi reginae, aut aliarum principissarum caudam vestis sublevant aliquae nobiles aut magnatum filiae, et illarum vicissim aliae. Tali sane quadam specie interdum subserviunt, et (ut ita loquar) pedissequantur aliae sententiae aliis in Sacris literis, de qua sententiarum connexione alibi

et in omnium aedificationem aut dubia dissolvenda intentum, eoque suum stylum et rationes dirigentem, de quibus longum esset disserere, et alibi aliquid dicetur. SERMOCINATIO, διαλογισμὸς, cum personis congruis sermo tribuitur. Sicut Isa. 14 tribuitur sermo regibus, et satrapis, et inferno, occurrentibus regi Assyrio: Videntes te intente aspicient te, ac ex animo spectabunt, dicentes, Nunquid est iste ille vir, qui contremefecit terram, et concussit regna? Posuit orbem quasi desertum, et civitates eius diruit, nec

Isa. 1, initio incipit accusare Propheta Iudaeos in tertia persona: paulo post eos veluti coram existentes in secunda obiurgat: Per quid percutiemini ultra, cum adiicietis praevaricationem? In qua Apostrophe manet ali quandiu. Aliquanto post redit ad tertiam personam, et mox ad primam regreditur: Sicut Sodoma fuissemus. Sed haec personarum subitanea variatio mire frequens in Sacris literis est. Facit vero hoc schema plurimum ad evidentiam, aut repraesentationem, et simul efficaciam sermonis. nam et res coram quasi ob oculos exhibet, et affectum dicentis ostendit. Sic Christus

iniusti concedimus alicui, non quidem ex nostro iudicio aut voluntate, sed eius obstinatae malitiae et quasi furori id dantes: ut, Qui iniuste agit, iniuste agat adhuc: qui sordet, sordescat adhuc, etc. Apoc. 22, non est quidem vera permissio, sed est quasi quidam modus loquendi. Sicut solent irati patres perditis filiis dicere: Video te tuis sceleribus perire, aut omnia tua perdere velle: age, perge, et propera sane ad exitium. Sic Christus dicit Iudae: Quod facis, fac cito. Destruite templum hoc. Matth. 23. Vos quoque implete mensuram patrum vestrorum. Sic Christus

Huc pertinent etiam Sacramenta et variae picturae vel visae, vel alioqui expressae Prophetarum: ut sunt etiam in Apocalypsi. PROSOPOGRAPHIA, est personae descriptio, vel a moribus ac animo, vel ab externa specie. A moribus: ut cum Moyses dicitur fuisse omnium mansuetissimus, sicut et Iacob ac Abel: contra autem Ismael ac Esau ferus et austerus. A corpore: ut cum Esau pingitur pilosus, aut Goliath prodigiosae et terribilis staturae: David contra parvulus, et formosulus, et subrufus: Saul elegantis ac procerae staturae. In hoc genere in primis poetae sibi plurimum

illam terribilem et horribilem descriptionem adventus exercitus Babylonii, Ioel. 2. cum inquit: Clangite tuba in Zion, et vociferamini in monte sancto meo, contremiscant omnes habitatores terrae: quoniam venit dies Domini, quia prope est. Dies tenebrarum et caliginis, dies nubis et obscuritatis. Sicut lux matutina expansa super montes, populus multus et fortis, cui similis non est factus a saeculo, nec adiiciet (fieri) post eum usque in annos generationis et generationis. Ante illum devorat ignis, et

non est factus a saeculo, nec adiiciet (fieri) post eum usque in annos generationis et generationis. Ante illum devorat ignis, et post eum exardescet flamma: quasi hortus Eden fuit terra ante eum, et post eum similis erit deserto squalido, ut nulla reliquiarum salvatio sit ei. Aspectus eius sicut aspectus equorum, et ut equites sic current. Sicut vox quadrigarum in cacuminibus montium saltabunt, et sicut vox flammae ignis devorantis stipulam, et sicut populus horridus, qui paratus est ad bellum. A facie eius dolebunt populi, ut omnes facies concilient nigredinem. Sicut fortes current,

post eum usque in annos generationis et generationis. Ante illum devorat ignis, et post eum exardescet flamma: quasi hortus Eden fuit terra ante eum, et post eum similis erit deserto squalido, ut nulla reliquiarum salvatio sit ei. Aspectus eius sicut aspectus equorum, et ut equites sic current. Sicut vox quadrigarum in cacuminibus montium saltabunt, et sicut vox flammae ignis devorantis stipulam, et sicut populus horridus, qui paratus est ad bellum. A facie eius dolebunt populi, ut omnes facies concilient nigredinem. Sicut fortes current, et sicut viri bellicosi conscendent murum, et

illum devorat ignis, et post eum exardescet flamma: quasi hortus Eden fuit terra ante eum, et post eum similis erit deserto squalido, ut nulla reliquiarum salvatio sit ei. Aspectus eius sicut aspectus equorum, et ut equites sic current. Sicut vox quadrigarum in cacuminibus montium saltabunt, et sicut vox flammae ignis devorantis stipulam, et sicut populus horridus, qui paratus est ad bellum. A facie eius dolebunt populi, ut omnes facies concilient nigredinem. Sicut fortes current, et sicut viri bellicosi conscendent murum, et singuli per vias suas gradientur, nec tardi erunt in semitis

quasi hortus Eden fuit terra ante eum, et post eum similis erit deserto squalido, ut nulla reliquiarum salvatio sit ei. Aspectus eius sicut aspectus equorum, et ut equites sic current. Sicut vox quadrigarum in cacuminibus montium saltabunt, et sicut vox flammae ignis devorantis stipulam, et sicut populus horridus, qui paratus est ad bellum. A facie eius dolebunt populi, ut omnes facies concilient nigredinem. Sicut fortes current, et sicut viri bellicosi conscendent murum, et singuli per vias suas gradientur, nec tardi erunt in semitis suis. Nullus coarctabit fratrem suum, sed vir

ei. Aspectus eius sicut aspectus equorum, et ut equites sic current. Sicut vox quadrigarum in cacuminibus montium saltabunt, et sicut vox flammae ignis devorantis stipulam, et sicut populus horridus, qui paratus est ad bellum. A facie eius dolebunt populi, ut omnes facies concilient nigredinem. Sicut fortes current, et sicut viri bellicosi conscendent murum, et singuli per vias suas gradientur, nec tardi erunt in semitis suis. Nullus coarctabit fratrem suum, sed vir incedet per semitam suam, et cum in gladium ceciderint, non vulnerabuntur. Per civitatem ambulabunt, et super murum current:

aspectus equorum, et ut equites sic current. Sicut vox quadrigarum in cacuminibus montium saltabunt, et sicut vox flammae ignis devorantis stipulam, et sicut populus horridus, qui paratus est ad bellum. A facie eius dolebunt populi, ut omnes facies concilient nigredinem. Sicut fortes current, et sicut viri bellicosi conscendent murum, et singuli per vias suas gradientur, nec tardi erunt in semitis suis. Nullus coarctabit fratrem suum, sed vir incedet per semitam suam, et cum in gladium ceciderint, non vulnerabuntur. Per civitatem ambulabunt, et super murum current: atque in domos

figuris dicetur aliquid in Capite de evidentia styli, aut de eo quod est ante oculos rem facere. IMAGO est, cum illustri quadam ac gloriosa pictura aut specie, persona quaepiam aut res producitur: ut cum Christus dicitur ita a patre omnibus donis largissime ornatus aut ditatus venisse, sicut solent patres unigenitos pro dignitate condecorare. Ioan. 1, Vidimus gloriam eius, ut gloriam unigeniti, plenum gratia et veritate. Sic cum Christus sub typo Solis in Ecclesiam producitur, Psal. 19. Sic cum Deus puniens atrociter impios per imaginem ebrii gigantis, subitoque

Vos mortuos in peccatis vivificavit, ac deleto quod adversus nos erat chirographo, sustulit illud e medio, affigens illud cruci, et expoliatos principatus ac potestates propalam traduxit, triumphans de eis. Hic videmus Apostolum studio in una praeclara re diu commorari, varia de eo commemorando: sicut Musici aliquando in una valde pathetica voce diu immorantur, vel producendo vocem tempusque, vel etiam repetendo eam. Epimone est et in illis verbis Pauli 1. Cor. 7, Quod si quid indecorum virgini suo putat, si praetereat nubendi tempus, et sic oportet fieri, quod vult faciat, non peccat,

decrevit in corde suo, ut servet suam virginem, bene facit. Permanet urgendo eandem rem vicinis sententiolis, Putat se indecore agere contra filiam senescentem, Sic oportet fieri, Faciat quod vult, Nubant, Non peccat, etc. Alii volunt esse repetitionem aliquorum dictorum, sicut intercalares versus repetuntur: ut Psal. 118, aliquoties repetitur, Quoniam in seculum misericordia eius. et Psal. 115 aliquoties repetitur, Adiutor totum, et protector eorum est. Sic in aliis quibusdam Psalmis sunt intercalares versus. EPEXERGASIA,

quod mox clarius exponit, inquiens, Si quis dixerit verbum, etc. Sic ibidem. Quomodo potestis bona loqui, cum mali sitis: exponit per sequentia. Ex abundantia cordis os loquitur. Bonus ex bono thesauro, malus ex malo, etc. sic ibidem, Dabitur eis signum Ionae: exponit, Sicut fuit Ionas, etc. Sic Matth. 22, quater paululum variatis verbis eadem sententia repetitur: Praeceptor scimus te veracem esse, et viam Dei in veritate docere, nec quenquam curare: non enim respicis in faciem hominum. Vide infra in lapsu styli. APODIOXIS, reiectio aut

Sed redeamus ad Regulam supra positam, pluraque eius exempla adscribamus. Sic enim etiam verbum, Placere, Gal. 1. Rom. 12. 1 Cor. 9. et 1 Thess. 2. de studio et conatu placendi exponendum est. Sic Act. 10, Quae Deus mundavit, tune prophanes? pro, ne dixeris esse prophana, sicut ipsemet Petrus exponit. Verum hoc exemplum pertinet ad Regulam, Factum pro dicto, de qua postea. Sic non nulli illud Christi Matth. 24 exponunt: Amen dico vobis, non transibit generatio haec, donec omnia ista fiant. id est, donec fieri incipiant. Mihi autem potius in

Factum pro dicto, de qua postea. Sic non nulli illud Christi Matth. 24 exponunt: Amen dico vobis, non transibit generatio haec, donec omnia ista fiant. id est, donec fieri incipiant. Mihi autem potius in Generationis voce nodus ac dubium inesse videtur, magisque probatur: ut, sicut in vocabulo Generatio prolixius exposui, intelligatur ibi vox Generationis, non pro una aliqua aetate aut seculo, sed pro gente Iudaica: quodque dicat Dominus, gentem aut nationem Iudaicam non prorsus delendam esse, usque ad extremum diem, quin potius eandem omnium illorum malorum, quae ante

Contra etiam crebro inchoativa vocabula et dicta pro completivis, seu conatus pro facto, causa pro suo effectu ponitur. Quomodo saepe dicitur eos curare, θεραπεύειν, morbos, pro sanare penitus aut perfecte. Sic ira pro poena saepissime legitur: sicut et iudicium pro castigatione: odi pro negligo, et contra amo pro benefacio. quae exempla cum similibus mox prolixius exponam. Sic et verba noticiae plerunque pro sequentibus animi motibus, aliquando etiam pro externis actionibus ponuntur: ut copiosius in prima parte libelli De fide, ostendi,

earum cura aut ratio sit habenda: ut cum Iulius dicit, Ego sum Respublica, et aut cum Iulius et Caesar sunt consules obscurato Bibulo, ut est apud Suetonium. Vicinum huic est quod interdum omnis pro multis ponitur, ut in vocabulo Omnis, et signis, ac sententiis universalibus annotavi: sicut et contra multi pro omnibus ponuntur, ut in voce Multi dixi. Sic ponitur conspicua aliqua species pro toto genere: ut non cadit passer, non cadit folium, id est, Deus omnium rerum curam gerit. Si quis vos percusserit in unam maxillam, id est, quamcunque iniuriam intulerit. Sic

et intellexerint, et postea pauciora ignoraverint. Sic dicitur is nihil habere, qui parum habet, aut non satis firmiter habet, sed ociosum detinet, eoque illi auferendum esse id quod videtur habere. Sic ergo parva pars pro nulla, et magna pro toto aut integro habetur in hoc sermone. Sicut porro parva initia aut partes saepe pro nihilo habentur, et per voces (ut ita dicam) nullitatis aut negantes exprimuntur: ita contra res prorsus nullae per vocabula parvitatis aut exilitatis denotantur. ut, Minimus erit in regno caelorum: pro, nullus. Sic non raro oligopistia, pro nulla fide.

in sequentibus exemplis. Isa. 36, Loquere quaeso ad servos tuos Syriace: nam nos audimus. Ierem. 5, Cuius linguam ignorabis, et non audies quid loquatur. Ut non audiat vir labium proximi sui, id est, non intelligat. Probare, amplecti et obedire significat in hisce exemplis. Ios. 1, Per omnia sicut audivimus Mosen, ita auscultabimus tibi. Iud. 2, Et voluistis audire vocem meam. Ibidem. Sed nec iudices audire voluerunt. Ibidem, Et vocem meam audire contempsit. Matth. 17, Ipsum audite, id est, amplectimini eius doctrinam, et obedite ei. Luc. 2, Beati qui audiunt verbum Dei, et

est, Haec est causa damnationis. Pro liberare in his exemplis sumitur. 1 Sam. 18, bis dicitur, Iudicavit Dominus Davidem ab hostibus suis. Psalm. 72, Iudicabit afflictos populi, et liberabit filios pauperum. Isa. 42, Iudicium gentibus proferet, id est, liberationem spiritualem, sicut statim in sequentibus textus explicat. Psal. 35, Iudica me domine secundum iustitiam tuam, id est, vindica. Rom. 6, Qui mortuus est iustificatus est a peccato, id est, liberatus, non amplius cogitur peccare. Poenas et castigationem sontium in sequentibus exemplis

5, האשימם. Haaschimem, condemna eos Domine, decidant a conatibus suis, secundum scelera ipsorum propelle eos, id est, perde. Quod verbum et Rom. 8, videtur a Paulo expressum his verbis: De peccato condemnavit peccatum, id est, perdidit, abolevit: sicut et Petrus dicit, Christum nostra peccata in suo corpore in crucem sustulisse, perinde nimirum, ac si carnifex furem in suos humeros sublatum in patibulum portasset, ut ibi eum suspenderet. Proverb. 19, Parata sunt derisoribus iudicia, id est, castigationes. Ezech. 30, Faciam iudicia in

veram religionem tradidi potius quam Aedomitis, et denique quod cum ac eius posteros servituti Iacob addixi: non quod eum ex animo oderit, ac propterea in aeternum condemnaverit, quandoquidem Esau, Gen. 33, clara fraternae dilectionis ac pietatis signa ostendit, unde Lutherus servatum probat: sicut et plurimi ex eius posteris servati sunt. Ponitur ergo verbum affectus Odi, pro aliquibus eius operibus: sicut modo de verbo Dilectionis et Doloris dixi. Huc etiam referre possis, cum anini affectus aut etiam quaecunque rei veritas pro sola eius specie aut etiam iudicio ponitur.

non quod eum ex animo oderit, ac propterea in aeternum condemnaverit, quandoquidem Esau, Gen. 33, clara fraternae dilectionis ac pietatis signa ostendit, unde Lutherus servatum probat: sicut et plurimi ex eius posteris servati sunt. Ponitur ergo verbum affectus Odi, pro aliquibus eius operibus: sicut modo de verbo Dilectionis et Doloris dixi. Huc etiam referre possis, cum anini affectus aut etiam quaecunque rei veritas pro sola eius specie aut etiam iudicio ponitur. Sic forte Marci 10 dicitur Christus dilexisse illum divitem iuvenem, qui quae rebat ex Christo quid faciendo

ἐθέλοντα δὲ πέμπειν. id est, amice tractare cum adest, sed non detinere invitum. Ponitur ergo vox affectus, pro suo opere aut effectu. ἀγαπαν quoque verbum pro contentum esse, et uti placido animo aliqua re ponitur, sicut et Cato inquit: — parvo gaudere memento. Sic credo etiam vocem affectus contristationis Matth. 14, et Mar. 6, Contristatus est Herodes, accipiendam esse, non de ipso vero animi affectu ac dolore, sed de eius externis operibus ac indiciis, quod Herodes magnum dolorem prae se

in peccando, aut etiam quaedam quasi naturalis inclinatio ac luxus male agendi indicatur. Sic et in adiuncto dicto, Qui iustitiam facit, id est, qui sponte et libenter, ac serio conatur facere. Sic qui ex Deo est, verbum Dei audit, sponte, libenter, cupide, et quasi quodam naturali instinctu: sicut ipse Ioannes dicit. Semem Dei manet in eo. Tale quid est, quod alibi monuimus, verbis Hebraeis nonnunquam addenda aut subintelligenda esse adverbia intendendi, aut similia. Hisce exemplis conveniret et illa Regula, quod verba Hebraeis saepe magis habitum quam actionem certo

officio videlicet in hoc praesenti opere servandi generis humani, ubi ego tantum legatus aut minister sum. Posset videri hac ratione Christus poni nonnunquam pro Ecclesia, sicut herus pro familia. sed fit illud ob singulare mysterium coniunctionis Christi et Ecclesiae, ut Ecclesia sit quasi alterum corpus Christi, aut sit caro et os Christi, sicut in coniugio. Matth. 13 habetur, Seminatus in via, in persona, spineto, aut solo bono, pro, cuius verbum, fides ac

humani, ubi ego tantum legatus aut minister sum. Posset videri hac ratione Christus poni nonnunquam pro Ecclesia, sicut herus pro familia. sed fit illud ob singulare mysterium coniunctionis Christi et Ecclesiae, ut Ecclesia sit quasi alterum corpus Christi, aut sit caro et os Christi, sicut in coniugio. Matth. 13 habetur, Seminatus in via, in persona, spineto, aut solo bono, pro, cuius verbum, fides ac pietas in talis cordis solo cecidit. Ioan. 7, Quaeretis me, et non invenietis: id est, hanc gratiam et verum Meschiam desiderabitis et optabitis, praesertim accedente tristi

solo cecidit. Ioan. 7, Quaeretis me, et non invenietis: id est, hanc gratiam et verum Meschiam desiderabitis et optabitis, praesertim accedente tristi calamitate. 2 Cor. 11, Sustinetis si quis vox exedit: id est, res vestras absumit. Sic et Latini loquuntur posito possessore pro re familiari: sicut illa sunt, Hunc tibi comedendum propino, id est, opes eius. Horat. De sene gustarit: id est, de pecunia senis. Sic inquit Ovid. Viscera nostra tuae dilacerantur opes. Sic etiam in constructione aliquando aliae voces copulantur cum substantia, cum deberent copulari cum accidente:

(nosse) cum substantia (uos) cum pertineat ad accidens, nempe habere aut non habere charitatem. Sic Terentius in Andria, Observes filium quid agat, id est, observa eius actiones, 2 Reg. 17, Induraverunt cervicem suam, iuxta cervicem patrum suorum, pro, iuxta indurationem cervicis illorum, vel sicut illi indurarunt. Propter David servum tuum ne avertas faciem Meschiae tui: mox exponit de promissione facta Davidi: non enim certe propter merita Davidis Deus est Christo propitius. Ponitur igitur David pro promissionibus ei factis. Sic 2 Par. 6, Domine ne avertas faciem uncti tui,

quia in sudore vultus iubentur comedere panem, et operari manibus suis, etc. Sed non sic curant, ut ibi prohibetur, nempe cum quadam desperatione et anxietate, diffidentia Dei, nimiaque aviditate et spiritualium neglectione. Sic exponere possis, quod Psalm. 1 dicitur, Impii erunt sicut pulvis: id est, exitus aut interitus eorum erit similis interitui pulveris, Talis Hebraismus est valde creber in Similitudinibus. Sic Christus Ioan. 6 dicitur verus panis, non ratione essentiae, quia ipsa eius substantia sit vera panis substantia: sed ratione effectus, quia ipse demum vere

ratione effectus, quia ipse demum vere vivificet, non panis, ex quo si quis comedat, denuo esuriet, et tandem etiam morietur. Sic ratione effectus est vera vitis: effectus horum, non substantiae conferuntur, et tamen sermo videtur de substantia sonare. Talia exempla sunt et illa Pauli 1 Cor. 12, Sicut multa sunt membra in uno homine, sed unicum corpus: sic et Christus: id est, sic et Ecclesia, quae Christi corpus est. Item 1 Cor. 15, Sic erit et resurrectio, id est, homines in resurrectione ita diversa gloria resurgent. Ad hoc genus tropi aut locutionis referri posset et illud Paulinum

exponit lib. 4, ca. 17, 19. Contra etiam non raro accidentia aut adiuncta pro subiecto ponuntur. Aeneas socios moestique metum solatur Iuli. i, Iulum moerentem et metuentem. Medium in penetralibus hostem, id est, in mediis penetralibus. Ut Isa. 1, Si peccata vestra erunt sicut coccinum, sicut nix albescent: id est, si vos ob peccata rubebitis, aut maculati eritis, lavabimini et dealbabimini a me sanguine Meschiae supra nivem. Tribuitur id accidenti, quod convenit subiecto seu substantiae: homo enim rubet aut maculatur peccatis, et vicissim ab eis abluitur: non ipsa

lib. 4, ca. 17, 19. Contra etiam non raro accidentia aut adiuncta pro subiecto ponuntur. Aeneas socios moestique metum solatur Iuli. i, Iulum moerentem et metuentem. Medium in penetralibus hostem, id est, in mediis penetralibus. Ut Isa. 1, Si peccata vestra erunt sicut coccinum, sicut nix albescent: id est, si vos ob peccata rubebitis, aut maculati eritis, lavabimini et dealbabimini a me sanguine Meschiae supra nivem. Tribuitur id accidenti, quod convenit subiecto seu substantiae: homo enim rubet aut maculatur peccatis, et vicissim ab eis abluitur: non ipsa peccata rubent

in latrones, id est, proximi officia praestitisse? Omnes quidem tres erant iure, sed unicus facto aut officio, qui proximi officio perfunctus est. Contra sequentia ponuntur pro praecedentibus. Servus nescit quae faciat herus: id est, domini non solent communicare servis sua secreta, sicut ipsemet Christus ibi exponit, inquiens: Vos dico amicos, quia omnia quae audivi a patre, nota feci vobis. Alioqui ex coniecturis saepe sciunt, quid dominus agat aut moliatur: sicut Davus in Andria gloriatur se dudum olfecisse herum fingere nuptias. Prudentia intelligentium eius abscondetur,

pro praecedentibus. Servus nescit quae faciat herus: id est, domini non solent communicare servis sua secreta, sicut ipsemet Christus ibi exponit, inquiens: Vos dico amicos, quia omnia quae audivi a patre, nota feci vobis. Alioqui ex coniecturis saepe sciunt, quid dominus agat aut moliatur: sicut Davus in Andria gloriatur se dudum olfecisse herum fingere nuptias. Prudentia intelligentium eius abscondetur, Isa. 29: id est, peribit cum res intereunt, absconduntur. Tali tropo Latini dicunt

in angelis suis stulticiam: id est, reperit, ut Vulgata vertit. Contra personis tribuuntur, quae sunt rerum: ut Rom. 1, tribuitur hominibus cognitio Dei ex secundis causis, cum illa magis intelligenda sint de ipsarum rerum perspicuitate, nempe de ipso Deo ubique obvio ac palpabili, sicut Act. 14 et 17 declarantur, quam de ipsorum hominum intelligentia aut perspicacitate; quos mox dicit habere cor non intelligens, et evanescere ratiocinando. De quali ratiocinatione etiam Vel curio in libro de anima eum locum intellexit, ut immeritum me de hoc Synergistae accusent.

exempla subiiciemus. Exempla causae et occasionis. 2. Cor. 10, Hoc autem oro, ne cum praesens adero, sim audax fiducia, qua cogito vel videor in quosdam audax esse, etc. id est, oro ne causam praebeatis, necessitatemque mihi afferatis severius cum quibusdam agendi, sicut vereor ne volens nolens contra quosdam facere cogar. Act. 5, Quare satan implevit cor vestrum ut mentiretis? id est, cur tu praebuisti occasionem satanae, ut permoveret cor tuum ad hoc mendacium? Expostulat enim cum ipso Anania, non cum satana. Talia sunt innumera exempla in

sim, qui te consolor: id est, iure ac merito consolatione indigeo, merito mihi consolatio adhibenda esset. De iure, non de facto loquitur, non praedicit futurum, ut quis se consoletur. 1. Cor. 11, Oportet haereses esse: de facto loquitur. Alioqui verbum hoc plerunque ius ipsum notat: sicut Dominus ipse de facto exponit illam vicinam huic sententiam, Impossibile est non venire scandala. Ibidem, Convenientibus vobis in idem, non est Dominicam coenam manducare: de iure, non de facto loquitur: pro non iniuste, rite aut salutariter comeditis. Rom. 13, Magistratus non sunt terrori

nam revera in re nunquam id effectum dabit. Deut. 26, Syrus perdidit patrem meum, et descendit in Aegyptum: pro, conatus est perdere Iacobum Laban. Sic et Chaldaeus vertit, Laban Syrus quaesivit perdere, etc. Psal. 62, Quousque insidiamini viro, occidetis vos omnes, sicut paries inclinatus: pro, perinde insidiamini, et conamini perdere pios, sicut paries inclinatus parat exitium transeunti. Sic mox dicit, Consultant, ne Deus quemque exaltet, moliuntur impellere. Agitur ergo ibi de exitio, quod impii insontibus parant, non de ipsorum impiorum poena: quod ex

meum, et descendit in Aegyptum: pro, conatus est perdere Iacobum Laban. Sic et Chaldaeus vertit, Laban Syrus quaesivit perdere, etc. Psal. 62, Quousque insidiamini viro, occidetis vos omnes, sicut paries inclinatus: pro, perinde insidiamini, et conamini perdere pios, sicut paries inclinatus parat exitium transeunti. Sic mox dicit, Consultant, ne Deus quemque exaltet, moliuntur impellere. Agitur ergo ibi de exitio, quod impii insontibus parant, non de ipsorum impiorum poena: quod ex proxime praecedentibus et consequentibus apparet manifeste. In

Gen. 29, Non fiet sic in locis nostris, ut iunior prius elocetur, quam senior: id est, non solet fieri, Genes. 6, Accipe tibi de omni cibo, qui comedetur, id est, come di solet. Levit. 5, Saepius de omnibus, quae facit homo, id est, solet facere. Deut. 1, Et persecuti nos sunt, sicut facient apes, id est, facere solent, Deut. 28, Sicut volabit aquila. Iud. 17, Quisque quod bonum est in oculis eius faciet, id est, facere solebat. 1. Sam. 2, Sic facient omni Israeli, id est, sic facere solebant. 1. Samuel. 20, Ecce non faciet pater meus rem parvam, vel magnam, ut

iunior prius elocetur, quam senior: id est, non solet fieri, Genes. 6, Accipe tibi de omni cibo, qui comedetur, id est, come di solet. Levit. 5, Saepius de omnibus, quae facit homo, id est, solet facere. Deut. 1, Et persecuti nos sunt, sicut facient apes, id est, facere solent, Deut. 28, Sicut volabit aquila. Iud. 17, Quisque quod bonum est in oculis eius faciet, id est, facere solebat. 1. Sam. 2, Sic facient omni Israeli, id est, sic facere solebant. 1. Samuel. 20, Ecce non faciet pater meus rem parvam, vel magnam, ut non indicet mihi: id est, ecce non solet facere.

Gal. 5, Qui in lege iustificamini, gratia excidistis: id est, qui per legem vultis iustificari. Et Gal. 1, Si hominibus placerem, servus Christi non essem: id est, si studerem inprimis hominibus placere, non possum simul et Christo servire. Nam nemo potest duobus dominis servire. 1. Cor. 10, Sicut ego per omnia omnibus placeo, id est, placere studeo. Citavimus in hac parte Regulae duo Pauli dicta, quae, quod ad verba attinet, pugnare interse videntur: quorum alterum est 1. Cor. 10, Quemadmodum ego per omnia omnibus placeo: alterum vero Gal. 1, Si hominibus placerem,

obtrudit: quasi diceret, An quid mihi vestrum facere, operari, et opera tam importune iactatis, putatisque in illis potissimum veram pietatem sitam esse: hoc demum est verum opus Dei, quod Deus probat, et a vobis unice exigit, ut videlicet credatis in filium eius. Iugum computruit, inquit Esaias: sicut Augustus in spongiam incubuit mea Tragoedia Aiax. Qui abnegaverit me coram hominibus, abnegabo et ego eum coram patre caelesti, id est, destituam, non iuvabo, non intercedam: tantum alludit ad praecedens Nego. Sic, Facite vobis amicos de iniquo mammona: allusio est ad verba Parabolae. Huc

habet. Posterius non proprie accipitur. Ibidem, Id iudicate potius, ne scandalum ponatis, pro id agite: quasi dicat, multum iudicare vultis alios fratres: at vos potius id iudicate vel agite. Huc referre possis illud Horatianum praeceptum: Dixeris egregie, si callida verbum fecerit iunctura novum. Sicut Terent. in Eunucho: Cur ego te conspicor in hisce regionibus? Vobis fretus. Scis quam fretus. Ubi posterius Fretus plane innovatum est. Sic Christus et Paulus novant significationes vocis ναὶ, et οὐ, nae et non,

illustratur. Sic Christus producit pro exemplo inconstantiae in vera pietare uxorem Loth, Lucae 17. et Iacobus Heliam, ut declaret efficaciam precum. 9 Similitudo est, ubi cum proposita re aut sententia aliquod simile aut etiam plane dissimile, peradverbia similitudinis confertur: ut sicut Ionas fuit tres dies ac tres noctes in ventre ceti: sic oportet etiam filium hominis tres dies esse sepultum. Huc proverbia Salomonis referre possis, nisi quod illa simul sunt sententiosa. Quintilianus hoc modo de discrimine Similitudinis et Metaphorae consentiente cum Aristotele pronunciat.

Signa sacramentalia, sunt illae externae similitudines aut convenientiae rerum externarum, quibus spirituales adiunctae adumbrantur. Haec breviter de duodecim speciebus Similis: nunc de singulis aliquas monitiones subiiciamus. DE METAPHORIS. 1 Sicut in omnibus linguis, ita et in hac multae sunt Metaphorae: ut, Adeps passim pro opulentia ac potentia: Vallis tenebrarum, umbra mortis tenebrae, profunda, pro rebus tristibus et adversis: sicut contra lumen et lux, prolaetis. Vermis et ignis impiorum, pro mala conscientia. Fermentum ponit

de singulis aliquas monitiones subiiciamus. DE METAPHORIS. 1 Sicut in omnibus linguis, ita et in hac multae sunt Metaphorae: ut, Adeps passim pro opulentia ac potentia: Vallis tenebrarum, umbra mortis tenebrae, profunda, pro rebus tristibus et adversis: sicut contra lumen et lux, prolaetis. Vermis et ignis impiorum, pro mala conscientia. Fermentum ponit Christus et Paulus pro falsa doctrina, et etiam pravis moribus. Contra Azymum panem Scriptura pro syncera doctrina, fide ac moribus ponit. Sic Roman. 8, Corpus ac caro, pro veteri homine,

unam eius proprietatem, quod modica eius particula magnam massam inficiat. Id enim et vera et falsa doctrina et mali mores ac sermones efficiunt. Scriptura aliquoties Iudaeos et praesertim Pharisaeos vocat genimina viperarum, Matth. 3, 12, 23, et Luc. 3. quod non ob eam proprietatem fit, quod sicut vipera marem in coitu interficit, et foetus matris uterum perrodens prodit, sic etiam illi Ecclesiam lacerent ac perdant, ut quidam suaviter philosophantur: sed potius usitata phrasi aut periphrasi, qua eorum prorsus innata malitia seu peccatum originale exprimitur. Sicut foetus viperarum ex

proprietatem fit, quod sicut vipera marem in coitu interficit, et foetus matris uterum perrodens prodit, sic etiam illi Ecclesiam lacerent ac perdant, ut quidam suaviter philosophantur: sed potius usitata phrasi aut periphrasi, qua eorum prorsus innata malitia seu peccatum originale exprimitur. Sicut foetus viperarum ex utero matris suam malitiam ac venenositatem assert: sic increduli dicuntur filii diaboli, sic dicuntur Israelitae esse de vinetis Sodomae et filii Emorreorum et Hitteorum ac Philisteorum: Deut. 32, Ezechiel. 16. Sic iidem vocantur progenies hominum peccatorum, Num. 32.

in te sperant: Auribus percipe lachrymas meas: Excindere brachium: Excindere mustum ex ore: Debilitatum esse oleum, Ioel. 1. Populus vidit vocem Dei, Exod. 20. Exaruit gaudium a filiis hominum, Ioel 1. Aliquando ab aliis sensibus ad alios traducunt Metaphoras. Vide odorem filii mei: est sicut odor agri pleni, Exod. 5, Foetere fecistis odorem nostrum in oculis Pharaonis. Tale est praecedens, Videre voces Domini: et Psal. 34, Gustate et videre, quia suavis est Dominus. 15 Saepe etiam fit, ut Metaphorae non possint satis perspicue exponi, nisi resolvantur

15 Saepe etiam fit, ut Metaphorae non possint satis perspicue exponi, nisi resolvantur in integram similitudinem: ut est illud Psalmi quinti, Guttur eorum est sepulchrum apertum: Pharisaei sunt sepulchrum dealbatum: Pontifex est paries dealbatus, Actorum vigesimotertio: id est, Sicut ex sepulchro aperto teterrimi et pestilentissimi foetores sine intermissione exhalant: ita impii ex suo corde per guntur evomunt perpetuo impios et noxios sermones. 16 Videndum vero est summa diligentia, ne temere maxime obviam aut plausibilem significationem Metaphorae pro vera

admodum verisimile videtur adres reales transferri, et non ad imputativas aut rationales: et praesertim concinne videtur applicari ad qualitates, quae sunt quasi quaedam vestes substantiae. At Paulus et reliqua Scriptura vel maxime utitur hac Metaphora de iis, quae ratione ac decreto applicantur, sicut in verbo Induo pluribus exemplis ostendi. Sic Paulus ait, Induere Christum, Galat. 3, Quot quot baptizati estis, Christum induistis. Sic Psalmus ait, Induere maledictionem: quae tantum decreto ac voluntate Dei applicantur. Idem error est in loco Matth. 22 de veste nuptiali. 17

in illam appropriationem aut extremam adglutinationem magis respicit, ut ex Psalmo 109 apparet, ubi multum urgetur illa arctissima adiunctio. Inquit enim: Dilexit maledictionem, et veniat ei. Noluit benedictionem, ideo elongabitur ab eo. Induat maledictionem veluti amictum suum, veniatque sicut aqua intra medium eius, et sicut oleum intra ossa eius. Sit ei sicut vestimentum, quo involvatur, et sicut cingulum, quo semper se accingat. Sic Deus vult indicare summam arctissimamque adiunctionem populi Israelitici per subligaculum, inquiens Ier. 13, Sicut subligaculum adhaeret lumbis

extremam adglutinationem magis respicit, ut ex Psalmo 109 apparet, ubi multum urgetur illa arctissima adiunctio. Inquit enim: Dilexit maledictionem, et veniat ei. Noluit benedictionem, ideo elongabitur ab eo. Induat maledictionem veluti amictum suum, veniatque sicut aqua intra medium eius, et sicut oleum intra ossa eius. Sit ei sicut vestimentum, quo involvatur, et sicut cingulum, quo semper se accingat. Sic Deus vult indicare summam arctissimamque adiunctionem populi Israelitici per subligaculum, inquiens Ier. 13, Sicut subligaculum adhaeret lumbis viri, sic ego applicavi mihi domum

ut ex Psalmo 109 apparet, ubi multum urgetur illa arctissima adiunctio. Inquit enim: Dilexit maledictionem, et veniat ei. Noluit benedictionem, ideo elongabitur ab eo. Induat maledictionem veluti amictum suum, veniatque sicut aqua intra medium eius, et sicut oleum intra ossa eius. Sit ei sicut vestimentum, quo involvatur, et sicut cingulum, quo semper se accingat. Sic Deus vult indicare summam arctissimamque adiunctionem populi Israelitici per subligaculum, inquiens Ier. 13, Sicut subligaculum adhaeret lumbis viri, sic ego applicavi mihi domum Israel. Sic et Ier. 43. eadem vis

multum urgetur illa arctissima adiunctio. Inquit enim: Dilexit maledictionem, et veniat ei. Noluit benedictionem, ideo elongabitur ab eo. Induat maledictionem veluti amictum suum, veniatque sicut aqua intra medium eius, et sicut oleum intra ossa eius. Sit ei sicut vestimentum, quo involvatur, et sicut cingulum, quo semper se accingat. Sic Deus vult indicare summam arctissimamque adiunctionem populi Israelitici per subligaculum, inquiens Ier. 13, Sicut subligaculum adhaeret lumbis viri, sic ego applicavi mihi domum Israel. Sic et Ier. 43. eadem vis huius Metaphorae urgetur: Sicut pastor

veluti amictum suum, veniatque sicut aqua intra medium eius, et sicut oleum intra ossa eius. Sit ei sicut vestimentum, quo involvatur, et sicut cingulum, quo semper se accingat. Sic Deus vult indicare summam arctissimamque adiunctionem populi Israelitici per subligaculum, inquiens Ier. 13, Sicut subligaculum adhaeret lumbis viri, sic ego applicavi mihi domum Israel. Sic et Ier. 43. eadem vis huius Metaphorae urgetur: Sicut pastor induit vestem suam. Huc etiam facit commune notumque proverbium: Indusium propius est pallio. Haec volui iam dicere, tum ob explicationem loci Paulini et

et sicut cingulum, quo semper se accingat. Sic Deus vult indicare summam arctissimamque adiunctionem populi Israelitici per subligaculum, inquiens Ier. 13, Sicut subligaculum adhaeret lumbis viri, sic ego applicavi mihi domum Israel. Sic et Ier. 43. eadem vis huius Metaphorae urgetur: Sicut pastor induit vestem suam. Huc etiam facit commune notumque proverbium: Indusium propius est pallio. Haec volui iam dicere, tum ob explicationem loci Paulini et vestis nuptialis, tum etiam, ut hinc discamus cavere errores, qui nobis in Metaphoris occurrere solent. Solent

a rebus humanis ad Deum translatae sunt. Ab hominibus translatas dico eas, quas Anthropopathias vocant. A rebus porro humanis, ut a brutis. Psal. 16, Sub umbra alarum tuarum proteget te. Ioel. 3. et Amos 1. Dominus de Sion rugiet. Ab inanimatis: Ecce ego stridam super vos, sicut stridet plaustrum onustum. Sic vocatur Deus petra, et arx nostra. 19 Porro ab homine eiusque membris, partibus, affectibus et actionibus innumerae plane Metaphorae ad Deum transsumuntur: qui tropus solet a Theologis Anthropopathia vocari. Posset autem videri esse proprium sacrarum

alicui. Sic cum Dominus dicitur nosse viam iustorum, aut respicere aliquos, aut eius oculi esse supra aliquem: significat vivam ac praepotentem beationem, quemadmodum et contrariae locutiones: ut, cum vultus Domini dicitur esse super aliquos, aut increpare mare vel satanam. Causa est, quia sicut in humanis omnia regum ac potentum habentur illustriora et efficaciora: ita in infinitum magis ea quae Dei sunt. Ipse dixit, et facta sunt. Ipse vocat ea quae non sunt, et mox existunt. Graeci vocant γλυκὺ, dulces metaphoras, cum inanimatis tribuitur

quatenus in sacris sint adhibitae, verae probationis vim obtinerent: proponendae enim veritatis gratia ibi adhibentur. 2 Similitudo saepe rem ipsam, et contra simplex sermo similitudinem significat. Nam Similitudinis particulae saepe non similitudinem rei, sed rem ipsam significant: sicut Hebraei de suo caf veritatis disserunt. quare aut abundant, aut vim asserendi habent: ut Deut. 9, In illis autem Recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus: id est, illa ipsa omnia inerant. Iud. 13. Non fecisset nos audire Cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex

non similitudinem rei, sed rem ipsam significant: sicut Hebraei de suo caf veritatis disserunt. quare aut abundant, aut vim asserendi habent: ut Deut. 9, In illis autem Recol, sicuti omnia verba quae locutus est Dominus: id est, illa ipsa omnia inerant. Iud. 13. Non fecisset nos audire Cazoth, sicut haec, id est, haec. Rom. 9, Quia non ex fide, sed tan quam ex operibus legis. Non similitudinem, sed rem ipsam indicat: omnino enim ex operibus legis iustificari volebant. 1 Cor. 4, Sic nos existimet homo, ut ministros Christi et oeconomos. Lucae 22, Et erat sudor ipsius tan quam guttae

modo etiam καθὼς usurpatur. 2 Cor. 1. Quemadmodum et cognovistis. Graeca scholia habent δι ὦν, sed multo magis is sensus est. 1 Corinth. 1, Quemadmodum testimonium Christi confirmatum est in vobis. Ioan. 1. Sicut unigenitus a patre: id est, utpote vere unigenitus a patre, 2 Corin. 3. Transformantur in eandem imaginem, tanquam a spiritu Domini. 3 Et contra non raro ea quae in speciem essentialiter dicta videntur, ita accipienda sunt, tanquam si particulam Similitudinis habeant

accipienda sunt, tanquam si particulam Similitudinis habeant praepositam: ut Psal 39. Ecce palmae spacium posuisti dies meos: id est, veluti palmae spacium. Item Exod. 19. Super alas aquilarum gestavi te, id est, veluti super alas. Ioel. 1, Dentes eorum, dentes leonum: id est, sicut dentes leonum. Vicinum huic est, quod particulae Similitudinis interdum omittantur. 4 Similitudinibus Hebraei saepe utuntur ita, ut eas a rebus quae tractantur, non separent, sicut plerunque Graeci et Latini: sed vel ita recto ordine recitant, non adhibentes applicationem, ac si

alas aquilarum gestavi te, id est, veluti super alas. Ioel. 1, Dentes eorum, dentes leonum: id est, sicut dentes leonum. Vicinum huic est, quod particulae Similitudinis interdum omittantur. 4 Similitudinibus Hebraei saepe utuntur ita, ut eas a rebus quae tractantur, non separent, sicut plerunque Graeci et Latini: sed vel ita recto ordine recitant, non adhibentes applicationem, ac si pars reliquae materiae essent: ut, An nescitis, quod parum fermenti totam massam fermentet? Item, Non oportet vinum novum in veteres utres imponi. Et omnes omnino Parabolae sine explicatione huc

Matth. 7. et similitudine utrium ac vini infusi, ut si esset pars reliquae propriae orationis. Multo vero magis perspicuus fuisset sermo, si fuisset per modum similitudinis proposita. Quod quidem in explicatione fieri etiam convenit. Vult enim dicere Dominus, ubique servanda est proportio. Sicut enim, si mustum infuderis in utres novos, etc. sic etiam, si tyrones severiore disciplina tractare velim, etc. 5 Vel sic eas simul reliquo sermoni miscent, ut nunc vocem ex similitudine mutuent, nunc propriam ipsique rei convenientem ponant: ut Gal. 6,

Talis est vitis, Ioan. 15. et Matth. 6, Lucerna corporis est ocuius. Si igitur oculus tuus simplex fuerit, totum corpus tuum lucidum erit: Quod si oculus tuus malus fuerit, totum corpus tuum erit tenebrosum. Ergo si lumen quod est in te, tenebrae fuerint, ipsae tenebrae quantae? id est, Sicut in corpore oculus sanus bene praelucet corpori, vitiatus autem male: sic mens recta ac illuminata, ac ad studium rerum caelestium inflammata, omnes hominis actiones, totamque vitam pie regit. Neque enim proprie corporis oculus simplex aut malus dicitur, sed animi. Sed haec sic inter se

est illud, Vos estis sal terrae. Quod si sal infatuatum fuerit, in quo salietur? Ad nihil valet amplius, quam ut proiiciatur foras, et conculcetur. 7 Non possunt autem facile istiusmodi Similitudines explicari, nisi prorsus separentur a rebus, et utrunque membrum integre ponatur: ut, Sicut parum fermenti integram massam inficit: sic unus aut alter scelestus aut haereticus saepe integrum coetum suo contagio corrumpit. Sic etiam similitudinem satis resolvas in tria membra. Sicut sale condiuntur cibi omnes, et multa a putredine conservantur: sic etiam caelesti doctrina aut

Similitudines explicari, nisi prorsus separentur a rebus, et utrunque membrum integre ponatur: ut, Sicut parum fermenti integram massam inficit: sic unus aut alter scelestus aut haereticus saepe integrum coetum suo contagio corrumpit. Sic etiam similitudinem satis resolvas in tria membra. Sicut sale condiuntur cibi omnes, et multa a putredine conservantur: sic etiam caelesti doctrina aut sapientia mundus condiri et conservari debet a spirituali corruptione. Deinde, Sicut si sal corrumperetur, prorsus nulla aliam rem haberemus qua condiremus aut faliremus: sic etiam si religio sit

aut haereticus saepe integrum coetum suo contagio corrumpit. Sic etiam similitudinem satis resolvas in tria membra. Sicut sale condiuntur cibi omnes, et multa a putredine conservantur: sic etiam caelesti doctrina aut sapientia mundus condiri et conservari debet a spirituali corruptione. Deinde, Sicut si sal corrumperetur, prorsus nulla aliam rem haberemus qua condiremus aut faliremus: sic etiam si religio sit corrupta, nihil plane porro remedii superest hominum saluti. Denique, sicut infatuatum fal prorsus nulli usui est, nisi ut abiiciatur: ita religio corrupta et doctores, si vel

sic etiam caelesti doctrina aut sapientia mundus condiri et conservari debet a spirituali corruptione. Deinde, Sicut si sal corrumperetur, prorsus nulla aliam rem haberemus qua condiremus aut faliremus: sic etiam si religio sit corrupta, nihil plane porro remedii superest hominum saluti. Denique, sicut infatuatum fal prorsus nulli usui est, nisi ut abiiciatur: ita religio corrupta et doctores, si vel seductores fiant, vel etiam canes muti, prorsus nulli sunt usui, nec quicquam melius de eis fieri aut statui potest, quam ut omnes eos fugiant ac detestentur. 8 Saepe plures

tantum bonus surculus in sylvestrem truncum inseri soleat, et non surculus trunci naturam, sed truncus surculi sequatur, totaque arbor eius indolem exprimat. Sed non potuisset convenire ei loco, si Ethnicos dixisset sylvestrem trun cum esse ob plures causas. Hoc vero modo conveniret, si diceres: Sicut bonus surculus sylvestri trunco insertus totam arborem facit bonam ac frugiferam, sic filius Dei in genus humanum implantatus totum genus humanum fecit arborem bonam ac feracem: sed hoc nihil ad Pauli scopum fecisset. Sic igitur vult hic simile servire rei ipsi aut materiae, quae

nimium ad similitudinem attemperatur, ut mox hac sequenti Regula exponam. 12 In Parabolis multa dicuntur non ob rei primariae seu illustrandae veritatem, sed ob personarum aut rerum parabolicarum naturam, aut etiam decorum ac verisimile. Id enim ratio styli in omnibus linguis flagitat, sicut Plato dicit in fabulis et figmentis verisimiliter fingendum esse. Quare eorum, quae ita ratione Similis dicuntur, in expositione aut intellectu locorum ratio habenda non est: ut, Patientiam habe in me, reddam tibi omnia. Sic verisimile est homines erga homines loqui, neque enim audent

recipere in caelestia domicilia. Sed utraque locutio attemperatur nimium ad Parabolae sermonem. Ubi Theologi ignari huius Hebraismi sese misere torquent. Sic persolvtio vinitorum non docet aliquos vere suis operibus regnum caelorum mereri, alios vero illud gratis accipere. Tale est: Sicut Ionas fuit in ventre coeti per tres dies et tres noctes: sic filius hominis erit tribus diebus et tribus noctibus, etc. Marci 12. Propter Ionam illud de tribus diebus et noctibus dicitur, non propter Christum, qui per tres noctes non fuit. Num. 23, Non accubabit, donec bibat

confingat, ut in primitiva Ecclesia et etia Ethnicismo grassatus est error, quod nostra anima sit scintilla quaedam de essentia divina. 14 In parabolis aut Similitudinibus interdum res aut subiectum videtur poni pro suo epitheto aut accidente. Isa. 1, Si fuerint peccata vestra sicut coccinum, id est, valde immunda, sicut lana erunt: id est, si fuerint rubra, fient alba. Lana pro albedine, coccinum pro macula rufa aut purpurea ponitur. Ibidem, Idolum erit in stuppam, faber eius erit in scintillam, et ardebunt ambo simul, fient apta incendio aut exitio subitaneo, sicque

et etia Ethnicismo grassatus est error, quod nostra anima sit scintilla quaedam de essentia divina. 14 In parabolis aut Similitudinibus interdum res aut subiectum videtur poni pro suo epitheto aut accidente. Isa. 1, Si fuerint peccata vestra sicut coccinum, id est, valde immunda, sicut lana erunt: id est, si fuerint rubra, fient alba. Lana pro albedine, coccinum pro macula rufa aut purpurea ponitur. Ibidem, Idolum erit in stuppam, faber eius erit in scintillam, et ardebunt ambo simul, fient apta incendio aut exitio subitaneo, sicque subito peribunt, sicut talia solent.

id est, valde immunda, sicut lana erunt: id est, si fuerint rubra, fient alba. Lana pro albedine, coccinum pro macula rufa aut purpurea ponitur. Ibidem, Idolum erit in stuppam, faber eius erit in scintillam, et ardebunt ambo simul, fient apta incendio aut exitio subitaneo, sicque subito peribunt, sicut talia solent. 15 In hoc genere saepe ponitur ipsa similitudo, seu antecedens sine applicatione: ut, Si caecus caecum ducat, uterque in foveam cadet. Roman. 5, Sicut per unum hominem intravit peccatum, et per peccatum mors: sic per unum hominem venit iustitia, et per iustitiam

eius erit in scintillam, et ardebunt ambo simul, fient apta incendio aut exitio subitaneo, sicque subito peribunt, sicut talia solent. 15 In hoc genere saepe ponitur ipsa similitudo, seu antecedens sine applicatione: ut, Si caecus caecum ducat, uterque in foveam cadet. Roman. 5, Sicut per unum hominem intravit peccatum, et per peccatum mors: sic per unum hominem venit iustitia, et per iustitiam vita. Verum plerunque deficiens collationis membrum, facile ex altero et contextu intelligi potest. 16 Huc pertinent typi: ut, Christus maledicens in via infrugiferae

valedixisse et abrenunciasse statim initio debebat, satis est idoneus ad regnum caelorum: quia nemo potest duobus dominis servire, et cura illarum terrenarum rerum aut impedietur, ut non recte tractet regnum caelorum, aut etiam prorsus ab eo abstrahatur. Collatio tota haec forte esse posset: Sicut siquis vult recte arare, eum oportet non tantum manum stivae admovere, sed etiam intentum ac totum in eo esse, ut boves et aratrum recte progrediantur, ne sulcus aberret: ita etiam siquis vult esse idoneus ad regnum caelorum, debet se sic gerere, etc. 19 In

progrediantur, ne sulcus aberret: ita etiam siquis vult esse idoneus ad regnum caelorum, debet se sic gerere, etc. 19 In Similitudinibus saepe res non cum vero Simili, sed cum eius vicino confertur. Psal. 141. Ossa nostra dispersa sunt iuxta sepulchrum, sicut qui frangit et dissecat ligna: id est, si cut ligna discissa ac fissa a se invicem separata temere disiiciuntur, non amplius cohaerentia ut prius. Conferuntur nostra ossa eorumve dissipatio cum scissore lignorum, quae cum ipsis concisis lignis eorumque dissipatione conferenda erant. Fui sicut

sicut qui frangit et dissecat ligna: id est, si cut ligna discissa ac fissa a se invicem separata temere disiiciuntur, non amplius cohaerentia ut prius. Conferuntur nostra ossa eorumve dissipatio cum scissore lignorum, quae cum ipsis concisis lignis eorumque dissipatione conferenda erant. Fui sicut collectiones fructus aestatis, Mich. 1. pro, tanquam qui aestivos fructus colligit, et perpaucos reperit. Sic namque ego paucos pios reperio, et paucos Meschiae lucrifacio. Mulier formosa sine intellectu, est annulus aureus in naribus porci: id est, est sicut sus ornata annulo aureo circa

dissipatione conferenda erant. Fui sicut collectiones fructus aestatis, Mich. 1. pro, tanquam qui aestivos fructus colligit, et perpaucos reperit. Sic namque ego paucos pios reperio, et paucos Meschiae lucrifacio. Mulier formosa sine intellectu, est annulus aureus in naribus porci: id est, est sicut sus ornata annulo aureo circa rostrum. Sic Matth. 11, comparantur Iudaei nolentes audire Baptistam et Iesum cum pueris in foro clamantibus ad oppositum coetum sodalium: Tibia vobis cecinimus, et non saltastis, etc. cum fuissent comparandi cum illo coetu qui noluit saltare aut

indicetur urgeaturque id, in quo illud cum re proposita confertur. Psal. 78, Et evigilavit, ac si dormivisset Dominus, tanquam fortis, qui vociferatur post vinum. Et percussit hostes suos tergum: in opprobrium perpetuum tradidit eos. Hic praecipua vis Similis in eo sita est, quod sicut fortis aut gigas subito excitatus a crapula nondum digesta instar furiosi subito prorumpit, et obvium quemque sine modo ac ratione indignissime tractat, aut etiam interficit: sic Deus quoque, cum antea dormire et quasi mortuus esse videretur, insultantibus ei et Ecclesiae eius impiis, nunc

ei et Ecclesiae eius impiis, nunc subito horribiliter eos perdit ac punit. Sic Christus Matth. 13 dicit, simile esse regnum caelorum homini seminanti bonum semen in agro suo, etc. id est, ipse rex huius regni similis est homini seminanti bonum semen in agro. Matth. 24, Sicut dies Nohe erit adventus filii hominis: id est, qualis status fuit imminente diluvio, aut qualis ratio, talis erit etiam in adventu Christi. Cum igitur non semper sint clarae applicationes, et praecipuorum momentorum, in quibus collationis vis sita est, indicationes: necesse est Lectorem

applicationes, et praecipuorum momentorum, in quibus collationis vis sita est, indicationes: necesse est Lectorem cogitatione supplere quod deest, et quasi aptius conferruminare simile cum re illustranda. 21 Particulae Similitudinis crebro desunt, alias prior aut conferens, id est Sicut, alias posterior aut applicans, alias utraque, ut in capite de Syncategorematibus dixi. Exemplum prioris, Exod. 19, Portavi vos super alas aquilarum, pro, sicut aquilae suos super alas, etc. Ioel. 1, Dentes eius, dentes leonis. Gal. 4. Dico autem quanto tempore haeres, pro,

conferruminare simile cum re illustranda. 21 Particulae Similitudinis crebro desunt, alias prior aut conferens, id est Sicut, alias posterior aut applicans, alias utraque, ut in capite de Syncategorematibus dixi. Exemplum prioris, Exod. 19, Portavi vos super alas aquilarum, pro, sicut aquilae suos super alas, etc. Ioel. 1, Dentes eius, dentes leonis. Gal. 4. Dico autem quanto tempore haeres, pro, sicut haeres quanto tempore est sub curatoribus, etc. Gen. 49. Iuda habita bit Leo, pro, sicut leo. Exemplum posterioris, Iosuae 3, Ut sciant,

alias posterior aut applicans, alias utraque, ut in capite de Syncategorematibus dixi. Exemplum prioris, Exod. 19, Portavi vos super alas aquilarum, pro, sicut aquilae suos super alas, etc. Ioel. 1, Dentes eius, dentes leonis. Gal. 4. Dico autem quanto tempore haeres, pro, sicut haeres quanto tempore est sub curatoribus, etc. Gen. 49. Iuda habita bit Leo, pro, sicut leo. Exemplum posterioris, Iosuae 3, Ut sciant, quod quemadmodum fui cum Moyse, ero tecum: pro, sic ero et tecum. 22 Aliquando utraque deest. Psal. 125, Circa

Exod. 19, Portavi vos super alas aquilarum, pro, sicut aquilae suos super alas, etc. Ioel. 1, Dentes eius, dentes leonis. Gal. 4. Dico autem quanto tempore haeres, pro, sicut haeres quanto tempore est sub curatoribus, etc. Gen. 49. Iuda habita bit Leo, pro, sicut leo. Exemplum posterioris, Iosuae 3, Ut sciant, quod quemadmodum fui cum Moyse, ero tecum: pro, sic ero et tecum. 22 Aliquando utraque deest. Psal. 125, Circa Ierusalem sunt montes, et Dominus in circuitu populi sui: pro, Sicut circa Ierusalem sunt montes, sic

Gen. 49. Iuda habita bit Leo, pro, sicut leo. Exemplum posterioris, Iosuae 3, Ut sciant, quod quemadmodum fui cum Moyse, ero tecum: pro, sic ero et tecum. 22 Aliquando utraque deest. Psal. 125, Circa Ierusalem sunt montes, et Dominus in circuitu populi sui: pro, Sicut circa Ierusalem sunt montes, sic Dominus castrametatur circa populum suum. Rivi aquarum cor regis, Proverb. 21. 23 Vaf Hebraeum coniunctio copulativa saepe applicat Similitudinem: ut, Sicut in caelo et in terra, pro, sic et in terra. Eundem usum habet et in praecedenti exemplo: Et

Psal. 125, Circa Ierusalem sunt montes, et Dominus in circuitu populi sui: pro, Sicut circa Ierusalem sunt montes, sic Dominus castrametatur circa populum suum. Rivi aquarum cor regis, Proverb. 21. 23 Vaf Hebraeum coniunctio copulativa saepe applicat Similitudinem: ut, Sicut in caelo et in terra, pro, sic et in terra. Eundem usum habet et in praecedenti exemplo: Et Dominus in circuitu populi sui: pro, Sic Dominus est in circuitu populi sui, sicut montes circa Ierusalem. 24 Similitudinis particulae aliquando accipiendae sunt de genere, non de specie:

Rivi aquarum cor regis, Proverb. 21. 23 Vaf Hebraeum coniunctio copulativa saepe applicat Similitudinem: ut, Sicut in caelo et in terra, pro, sic et in terra. Eundem usum habet et in praecedenti exemplo: Et Dominus in circuitu populi sui: pro, Sic Dominus est in circuitu populi sui, sicut montes circa Ierusalem. 24 Similitudinis particulae aliquando accipiendae sunt de genere, non de specie: de facto, non de summa convenientia modi: de exemplo, non de causa effect. aut etiam ratione. Matth. 6. Remitte nobis debita, sicut et nos remittimus: exemplum proponit, non

pro, Sic Dominus est in circuitu populi sui, sicut montes circa Ierusalem. 24 Similitudinis particulae aliquando accipiendae sunt de genere, non de specie: de facto, non de summa convenientia modi: de exemplo, non de causa effect. aut etiam ratione. Matth. 6. Remitte nobis debita, sicut et nos remittimus: exemplum proponit, non summam similitudinis convenientiam, multo minus veram causam remissionis peccatorum, ut hypocritae et Pharisaei nominant. Nam Deus et gratis remittit, et perfectius. Sic, Fiat tibi sicut credidisti: non vult per omnia accommodari magnitudinem

de causa effect. aut etiam ratione. Matth. 6. Remitte nobis debita, sicut et nos remittimus: exemplum proponit, non summam similitudinis convenientiam, multo minus veram causam remissionis peccatorum, ut hypocritae et Pharisaei nominant. Nam Deus et gratis remittit, et perfectius. Sic, Fiat tibi sicut credidisti: non vult per omnia accommodari magnitudinem beneficii cum quantitate fidei, quae multo est imbecillior aut languidior beneficio Christi. Sic intelligatur et illud: Convertimini ad me, sicut et ego ad vos. In genere sic, non in specie aut individuo. Levit. 9. Ora pro eis, sicut

ut hypocritae et Pharisaei nominant. Nam Deus et gratis remittit, et perfectius. Sic, Fiat tibi sicut credidisti: non vult per omnia accommodari magnitudinem beneficii cum quantitate fidei, quae multo est imbecillior aut languidior beneficio Christi. Sic intelligatur et illud: Convertimini ad me, sicut et ego ad vos. In genere sic, non in specie aut individuo. Levit. 9. Ora pro eis, sicut praecepit Dominus: non loquitur de modo aut forma precationis, sed de mandato facti. 25 Sicut, aliquando qualitatis convenientiam aliquam, aliquando quantitatis notat, aliquando etiam

tibi sicut credidisti: non vult per omnia accommodari magnitudinem beneficii cum quantitate fidei, quae multo est imbecillior aut languidior beneficio Christi. Sic intelligatur et illud: Convertimini ad me, sicut et ego ad vos. In genere sic, non in specie aut individuo. Levit. 9. Ora pro eis, sicut praecepit Dominus: non loquitur de modo aut forma precationis, sed de mandato facti. 25 Sicut, aliquando qualitatis convenientiam aliquam, aliquando quantitatis notat, aliquando etiam identitatem, nonnunquam simpliciter ipsam rem aut substantiam. Quando enim derebus dicitur

multo est imbecillior aut languidior beneficio Christi. Sic intelligatur et illud: Convertimini ad me, sicut et ego ad vos. In genere sic, non in specie aut individuo. Levit. 9. Ora pro eis, sicut praecepit Dominus: non loquitur de modo aut forma precationis, sed de mandato facti. 25 Sicut, aliquando qualitatis convenientiam aliquam, aliquando quantitatis notat, aliquando etiam identitatem, nonnunquam simpliciter ipsam rem aut substantiam. Quando enim derebus dicitur diversis ac natura differentibus, tunc aliqua tantum qualemcunque convenientiam notat, non aequalitatem. Sed

aliqua tantum qualemcunque convenientiam notat, non aequalitatem. Sed quando de iis dicitur, quae eiusdem naturae sunt, tunc extremam similitudinem, aequalitatem, aut potius identitatem describunt. Sic Cyrillus exponit illud Ioan. 5, Pater omne iudicium dedit filio, ut omnes honorent filium, sicut honorant patrem. Ubi honoris aut cultus filio debiti aequalitas cum patris gloria indicatur. 26 Cum, praepositio, aliquando similitudinem denotat. Dies mei praeterierunt cum navibus: id est, instar navium. Sic Psal. 72, Cum luna et sole timebunt: id est, sicut sol

filium, sicut honorant patrem. Ubi honoris aut cultus filio debiti aequalitas cum patris gloria indicatur. 26 Cum, praepositio, aliquando similitudinem denotat. Dies mei praeterierunt cum navibus: id est, instar navium. Sic Psal. 72, Cum luna et sole timebunt: id est, sicut sol perpetuo in caelo gloriose stat, sic tu perpetuo tuis imperitabis, et ab eis coleris, et mox sequente: Tecum neminem volui in terra: id est, nihil petinde dilexi ut te. Sic Christus inquit: Ponet partem eius cum hypocritis: id est, perinde eum tractabit ut hypocritas. 27

ager autem bonus aut malus ipsos auditores: sed postea progrediente explicatione fit semen ipsemet auditor. Causa est, quia fructus huius seminis degenerat vel mutatur in ipsum pium cor auditoris, efficit aut fert ipsummet pium auditorem. Non manet ita huius seminis fructus separatus ab homine, sicut proventus seminis est separatus ab agro. Non ergo vel negligentia, vel Hebraismo aliquo ita immutatur parabola, sed ipsius rei explicandae natura id flagitante. 29 Aliquando unius Parabolae aut similitudinis diversae res aut voces eandem rem significant: ut Io. 10, in

donata. Ibidem mox: Nam reatus ex uno quidem ad damnationem, donum vero ex multis delictis ad iustificationem. Hic iterum deest aliquid in illis Ex uno, quod indicet, quod illud unum sit. Id vero ex sequente ac opposito (Ex multis delictis) agnosci et suppleri potest. Ibidem mox: Nempe igitur, sicut per unam offensam in omnes homines ad condemnationem, ita etiam per unum iuste factum aut meritum in omnes homines ad iustificationem. Hic in utroque membro deest nominativus, seu id quod confertur, quod tamen ex praecedentibus et sequentibus suppleri potest, nempe iniustitia aut reatus, et

si verborum sonum spectes, minus recte conferuntur, sin sensum, rectissime. Nam peccatum est iniustitia, obedientia est iustitia. Porro mors est poena, opposita vero illi vox iustitiae complectitur in se vitam: sed ideo ponitur in fine, quia nobis per fidei obedientiam gratis contingit iustitia, sicut et vita, et non per nostram iustitiam praemium vitae aeternae. Recte ergo ex peccato mors, et ex obedientia fidei gratuita iustitia cum sua vita sequitur. Psal. 1, Novit Dominus viam iustorum, et iter impiorum peribit: id est, illos regit ac fovet, hosce autem perdet.

sed adiunctis aut vicinis tribuuntur: praesertim autem quae subiecto conveniunt, nonnunquam ad accidens transferuntur. Utor autem hic voce Accidentis improprie de omni eo quod quoquomodo alicui subiecto adiungitur, ut supra in constructione Nominum exposui. ut Isaiae 1, Si peccata vestra erunt sicut coccinum, sicut nix albescent: id est, si vos ipsi ob peccata rubebitis, aut maculati eritis, lavabimini et dealbabimini aspersione sanguinis agni Dei. Tribuitur id peccatis seu accidenti, quod convenit subiecto seu substantiae. Homo enim rubet aut maculatur peccatis, et vicissim liberatur

aut vicinis tribuuntur: praesertim autem quae subiecto conveniunt, nonnunquam ad accidens transferuntur. Utor autem hic voce Accidentis improprie de omni eo quod quoquomodo alicui subiecto adiungitur, ut supra in constructione Nominum exposui. ut Isaiae 1, Si peccata vestra erunt sicut coccinum, sicut nix albescent: id est, si vos ipsi ob peccata rubebitis, aut maculati eritis, lavabimini et dealbabimini aspersione sanguinis agni Dei. Tribuitur id peccatis seu accidenti, quod convenit subiecto seu substantiae. Homo enim rubet aut maculatur peccatis, et vicissim liberatur aut abluitur a

id est, homines habentes multos dies ac annos. Evangelium praedicatum est mortuis, 1. Pet. 4. id est, hominibus vivis, quibus postea mors accidit. Tribuitur ergo id accidenti, quod substantiae est. Sic Matth. 8, Confestimque fuit mundata lepra eius: id est, ipse fuit mundatus a lepra. Sicut in praecedenti de hominis mundatione dicitur: sic saepe mundari sanguines aut peccata reperitur. Et Deus dicitur irasci aut propitius fieri alicuius peccatis, cum ipsis hominibus peccantibus fiat iratus propter peccata, et propitius condonatis peccatis. Sic quoque pronomina affixa

id est, tanta erit copia frumenti, ut eius collectio sit se extensura usque in autumnum, cum iam ad alterius anni proventus arandum et serendum esset. neque enim copiam laboris seu arationis promittit, quae facile haberi potest, sed copiam messis, quae diu occupabit agricolas. Ezech. 14, Sicut est iniquitas quaerentis, sic propheta erit. Dicendum potius, Sicut est iniquitas pseudoprophetae, sic consulentis eum. Non enim pseudoprophetae, sed auditorum aut consulentium eum, peccatum exaggeratur, quod non minus erunt rei, quam ipsemet seductor. Amos 9, Vocate agricolam ad luctum et

extensura usque in autumnum, cum iam ad alterius anni proventus arandum et serendum esset. neque enim copiam laboris seu arationis promittit, quae facile haberi potest, sed copiam messis, quae diu occupabit agricolas. Ezech. 14, Sicut est iniquitas quaerentis, sic propheta erit. Dicendum potius, Sicut est iniquitas pseudoprophetae, sic consulentis eum. Non enim pseudoprophetae, sed auditorum aut consulentium eum, peccatum exaggeratur, quod non minus erunt rei, quam ipsemet seductor. Amos 9, Vocate agricolam ad luctum et planctum, ad scientes lamentum: pro, Vocate peritos lamentandi aut

Non enim pseudoprophetae, sed auditorum aut consulentium eum, peccatum exaggeratur, quod non minus erunt rei, quam ipsemet seductor. Amos 9, Vocate agricolam ad luctum et planctum, ad scientes lamentum: pro, Vocate peritos lamentandi aut praeficas ad luctum. Tametsi hoc videatur esse Hypallage. Sicut et illud Rom. 15, Ab Ierosolymis usque in Illyricum impleni Evangelium: id est, omnia implevi Evangelio. De huiusmodi transpositionibus vocum dicit Aristoteles in libro de Interpretatione, et utrunque ius Caesareum ac Pontificium, nomina et verba transposita idem significant.

coronat iustum. Exod. 14, Iunxit ergo currum suum, et omnem populum suum sumpsit secum: id est, assumpto toto exercitu conscendit currum. Inter turbatas locutiones aut sententias numeretur sane et Hypallage, quae non est rara in sacris Literis. Prov. 7, Vadit post meretricem, sicut bos ad mactationem, et compedes ad castigationem stulti: id est, sicut stulti ad castigationem compedum. Iud. 1, Civitatem miserunt in ignem. pro, ignem in civitatem. Simile exemplum est 2. Reg. 8. et Psalm. 74. 2 Reg. 5, Ecce misi ad te Naaman servum meum, ut colligas eum a lepra sua.

suum sumpsit secum: id est, assumpto toto exercitu conscendit currum. Inter turbatas locutiones aut sententias numeretur sane et Hypallage, quae non est rara in sacris Literis. Prov. 7, Vadit post meretricem, sicut bos ad mactationem, et compedes ad castigationem stulti: id est, sicut stulti ad castigationem compedum. Iud. 1, Civitatem miserunt in ignem. pro, ignem in civitatem. Simile exemplum est 2. Reg. 8. et Psalm. 74. 2 Reg. 5, Ecce misi ad te Naaman servum meum, ut colligas eum a lepra sua. pro, lepram a Naaman colligas aut auferas. Iob 7, Non agnoscet eum

aut semet destruit, ut apud Latinos. Ex. 14, An quod non non essent sepulchra. Id multo magis fit in novo Testamento ob Graecam consuetudinem, quibus duae negativae intendunt negationem: tametsi et Latinis id aliquando usuvenit, ut monet Erasmus in primo de Copia. Quod negatio, sicut et alia indeclinabilia interdum per traiectionem non suo loco posita sint, dixi in capite de Syncategorematibus. Non videbit me homo et vivet. pro, videns me non vivet. Non videbitis bovem et agnum proximi aberrantes, et abscondes te ab eis, Deut. 22, pro, si videris, non abscondas te, aut

Moses dedit vobis illum panem caelestem, sed pater. Illud non, referendum est ad panem, quod videlicet manna Mosis non vere fuerit panis caelestis, sed ille quem pater dedit, nempe filius ipse. Negatio contrariae sententiae aliquando vehementior est, quam simplex alterius affirmatio, sicut et apud Latinos, uti Erasmus in Colloquiis testatur, affirmans, quod sensum amplificet. Psalm. 18, Non sunt infirmata vestigia mea: id est, validissime sunt firmata. Psalm. 78, Non pepercit a morte animae eorum: id est, certo eam ac severiter in exitium dedit. Sic, Non confundetur, Non

Nec ego te damno, etc. Vide Hyperbolen et Miosin. In hunc sensum Theologi solent docere, negativa Dei praecepta vehementiora esse, pluraque complecti affirmativis. Et Dialectici dicunt, negationem potentius tollere, quam affirmationem affirmare. Negatio, sicut et affirmatio, simul etiam suam antithesin complectitur: neque enim possibile est, contraria simul esse vera: quare negans unum contrarium, locum alteri relinquit. Sic in praeceptis Scriptura prohibens habere deos alienos, praecipit unum solum ac verum Deum coli: prohibens furtum, mendacium

universali, non facit particularem propositionem. Non omnis, omnis non, idem valent quod Nullus. Non iustificabitur ex operibus legis omnis homo, est idem quod nullus. Nisi abbreviati dies illi, non servaretur omnis caro: de qua re et Augustinus ac Caesarius monent. Affirmatio simplex, sicut et negatio, aliquando diversa, sed tamen vicina excludit negatque. Eo ipso sane, quod aliquis se ac liberos in domo, aut oves in caula concludit, fures, hostes ac lupos excludit. Unius definitio, est aliorum exclusio. In baculo hoc transivi Iordanem: id est, nihil aliud opum aut comitatus

de uno quopiam negatur aut affirmatur, non mox de diversis diversum statuitur. Iudicum 21 iubent interfici omnes mulieres, quae cognoverunt virum, non negant alios aliquos interficiendos esse. Huc referantur multa dicta, quae habent donec, usque aut alias voces metam temporis indicantes. Coruus (sicut habet vulgata translatio) non est reversus, donec siccarentur aquae: negatinterea reversum esse, non affirmat postea rediisse. Matth. 1, Non cognovit eam, donec peperit: negat de eo tempore, non affirmat de posteriore. Huc et alia de Donec referenda sunt. Scortatores et adulteros iudicabit

adulteros iudicabit Deus, Hebrae. 13. Duplex paralogismus hinc oriri posset: affirmat enim Paulus, quod Deus castigabit scortatores et adulteros, non negat de aliis sceleratis. Item licet affirmet, quod ipse Deus eos castigabit, non negat tamen, quin ab aliis, utpote a magistratu sint puniendi: sicut quidam Papistici scortationis patroni hinc argumentati sunt. Sic cum Paulus 1. Corinthiorum septimo dicit, bonum esse mulierem non attingere: non dicit ideo malum esse mulierem attingere, ut Papistae hinc ratiocinantur. Utrunque enim bonum est, id est licitum ac commodum, coniugium et

eo loco. Sic igitur negat Christus, se venisse ut voluntatem sua faceret: id est, propriam quandam voluntatem a patris voluntate separatam, quam certe nullam habuit. Nam quaecunque in ipso fuit voluntas, sive divina sive humana, distincta quidem fuit in sese a patris voluntate, at non separata, sicut Iudaei imaginabantur: ut qui Christum non intelligerent esse ex Spiritu sancto conceptum, ideoque ab omni peccati labe purum. Sic cum Christus Matthaei 12 inquit: Quisquis locutus fuerit adversus Spiritum sanctum, non remittetur ei neque in hoc seculo, neque in futuro: stulte raciocinantur

misit me: id est, non tam me quam mittentem, seu non primario me, sed eum, cuius sum minister aut legatus, cuiusque causa potissimum agitur. Omnis enim excipiens regium ministrum, cogitat se in eo ipsum regem aut principem honorare velle. Correctio ergo haec aut negatio respicit proprie gradus, sicut alibi dictum est, voces saepe tantum ratione graduum de reb. dici. Ioan. 5, Non possum ego a meipso facere quicquam: scilicet summo gradu ac pro meo solius libitu, idque in hac functione, ubi nunc tantum ministor sum. Ibidem: Ne putetis quod ego sim vos accusaturus, est qui vos accuset

nota est. Comparatio interdum negat et contra: ut, Dilexerunt magis tenebras, etc. Observetur et illa Regula, quod cum duae praepositiones ita apponuntur, ut altera sit negativa, altera affirmativa, non semper simpliciter altera pro negativa accipienda est: sicut nec altera pro affirmatitia simpliciter, sed utraque κατὰ τὶ, et comparative: ut de priori, Noli vocare divites. Sic forte, Iacob dilexi, Esau odio habui: id est, multo magis dilexi Iacob quam Esau, utpote in quem ab hoc primogenituram transtuli.

interrogamus eius, quam asserere volumus, quo eam adversario veluti invito extorqueamus. Et hoc Interrogationum genere Hebraei non solum in contentione, verum etiam in quieto et familiari sermone multum utuntur. Interrogant enim saepe ea quae vel maxime asserere volunt. Psalmo 113. Quis est sicut Dominus Deus noster? Genes. 8, Nunquid difficile erit Domino verbum? Ibidem Nunquid occultabo ego Abrahamo, quod facturus sum? Gen. 19, Nonne parva est? Gen. 37, An non fratres tui pascunt oves in Sichem? Ios. 10, Nonne scriptum est hoc in libro? In hisce duobus exemplis interrogatio

tuus, etc. 2. Sam. 14. Ne caeles quaeso me verbum, de quo te percontabor. Loquatur quaeso Dominus meus rex. Marc. 7, Quare tui Apostoli illotis manibus comedunt? quia recte dixit Isaias de vobis hypocritis, etc. id est, quia non est peccatum illotis manibus comedere, sicut vos superstitiosuli putatis, qui totam pietatem in rebus externis collocatis, quod dudum Isaias prophetico spiritu in vobis reprehendit. Saepe verba, et praesertim futuri temporis, per interrogationem elata, non de actione vel passione, per ipsum verbum significata, quaerunt, sed

quam de illo. Eccles. 6, Quod si vixerit, etc. et bonum non viderit: nonne ad locum unum omnes pergunt? Et 7 cap. Nonne sapientia roborat sapientem, magis quam decem potentes principes, qui sunt in urbe? Iob 7, Nonne tempus determinatum est hominis super terram, et sicut dies mercenarii, dies eius? quasi dicat certe tempus, etc. Psal. 56, Pone lachrymas meas in utre tuo: nonne in libro tuo sunt? Et, Eripuisti animam meam a morte, nonne et pedes meos a lapsu? Aliquando etiam deest particula interrogativa, sicut et alia

terram, et sicut dies mercenarii, dies eius? quasi dicat certe tempus, etc. Psal. 56, Pone lachrymas meas in utre tuo: nonne in libro tuo sunt? Et, Eripuisti animam meam a morte, nonne et pedes meos a lapsu? Aliquando etiam deest particula interrogativa, sicut et alia syncategoremata. Ex responsione potest de interrogativa eiusve sensu intelligi. Omnis enim respondens solet se accommodare ad quaestionem propositam: atque sane natura est quaestionis et responsionis, ut sese invicem respiciant. Quare inepte respondentes veteri proverbio

affliximus animas nostras, et nescis? Indignationis interrogatio est illa Matt. 17, O generatio incredula et perversa, usquequo vobiscum ero? et illa: Ierusalem Ierusalem, quoties volui congregare filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub alas, et noluistis? Indignationis et illa est: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Lamentantis illa Psal. 3, Domine quam multiplicati sunt hostes mei? et illa Christi, Deus mi, Deus mi, quare me deseruistis? et illa: Quare

suis subiectionibus, idque valde varii generis: ut Rom. 9, Quid igitur dicemus? Quod gentes, etc. Quare? quia non ex fide, etc. Num iniustitia est apud Deum? Absit. De hac re disserui in Anthypophora et Dialogismo. Aliquando tantum interrogatio interrogationi opponitur. Sicut Christus Pharisaeis de Ioanne, et Paulus Rom. 3, Num Deus est iniustus? Quomodo iudicabit mundum? Peculiaris vero quaedam gradatoria interrogatio est illa Rom. 10. ubi semper ab effectibus ad causas regreditur, donec tandem ad ultimam causam pervenieus sibimet respondet, totamque illam

iustificationis ac verae pietatis tribuuntur ea, quae proprie sunt ipsius filii Dei suo nos sanguine dealbantis, et in filios ac haeredes Dei cooptantis. Sic et Isa. 27, Idcirco per hoc expiabitur iniquitas Iacob, et haec est omnis utilitas auferendi peccata eius, cum ponet lapides altaris sicut calcis, etc. omissionem aut abolitionem idololatriae facit causam expiationis peccatorum, quae soli morti Christi proprie convenit. Eodem modo et cap. 43 dicit Deus, se daturum Aegyptios in expiationem pro populo suo: item, se traditurum populos pro anima

ac si esset vera et primaria causa alicuius operis. Hoc quoque modo Christus dicitur positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit donatus. Et eius Evangelium ac ministri dicuntur esse odor mortis: item, proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut ipsemet Dominus inquit. Sic fides, verbum ac sacramemta dicuntur salvare nos, et credentes etiam montes transferre, cum talia solus Deus faciat, fide tamen apprehensus. Psal. 119, Iudicia tua adiuvabunt me: id est, tu ipse per et secundum verbum tuum. Matth. 10. Luc. 12, Non

Deum: omnes inutiles facti sunt: non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. Et tandem in eodem Psalmo Deus dicit quandam esse plebem suam, et quandam iustorum generationem. Apud Paulum legimus: Omnia mihi licent, sed non omnia expeditur. Omnes quae sua sunt quaerunt, non quae Iesu Christi. Sicut in Adam omnes moritur, ita et in Christo omnes vivificabuntur. Quomodo nemo accipit testimonium eius, si aliquis accipit? Quomodo non est intelligens quisquam, qui faciat bonum, si est aliqua plebs Dei, et iustorum generatio? Quomodo omnia licuerint Apostolo, cum manifestum sit ex scripturis

accipit? Quomodo non est intelligens quisquam, qui faciat bonum, si est aliqua plebs Dei, et iustorum generatio? Quomodo omnia licuerint Apostolo, cum manifestum sit ex scripturis Sacris, multa esse illicita? Quomodo omnes quae sua sunt quaerunt, cum Apostolus eodem loco dicat: Itaque charissimi, sicut semper obedistis, non in praesentia mei tantum, sed multo magis nunc in absentia mea, cum metu et tremore vestram salutem operemini? Si in Christo omnes vivificabuntur, qua ratione dicit Apostolus ibidem: Omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur: supple, ad vitam immortalem ac Christum,

Minuendi, ut, Volantis folii te sonitus terrebit. Huiuscemodi locutiones Hyperbolicae sunt in Scripturis frequentes, veluti quod dicitur Deut. 9, Ut possideas civitates ingentes, et in caelum usque muratas. Num. 13, Vidimus civitates pertingentes usque ad caelos, vidimus viros, et eramus sicut locustae coram eis. Iiem in Psal. 107, Ascencuntusque ad caelos, et descendunt usque ad abissos: ubi vehementem fluctuationem intelligi voluit propheta. Sic enim absque mendacio profertur oratio, ut vehementior sit atque ardentior. Facilius est camelum intrare per foramen acus,

esse iniuriam. Sic, si Cyrillo et Chrisostomo credimus, per Hyperbolen Iohannis ultimo dicitur: Multa quidem alia fecit IESUS, quae si scribantur per singula, ipsum arbitror mundum non posse capere eos qui scribendi sunt, libros. Huius generis locutiones sunt: Multiplicabitur semen tuum sicut arena in littore maris. Et item ea, quae dicuntur Isaiae 13 et 14. et Ioel. 2, et Sophon. 1. de obtenebratione et concussione caeli. Quibus in locis historicus sensus, quem intendit Spiritus sanctus, est de captivitatibus, desolationibus, et devastationibus regnorum et provinciarum. Sic

sed ratione habita alicuius adiuncti, seu cum quadam conditione ac restrictione intelligenda sunt. Iuxta regulam: Simpliciter dictum nonnunquam secundum quid intelligitur. 1. Sam. 2, Samuel non norat Deum, scilicet ea circumstantia revelationis et vocationis. Matth. 8, Nisi facti fueritis sicut parvuli isti, non intrabitis in regnum caelorum. Ierem. 7, Non praecepi de sacrificiis. sed audi, Doctrina mea non est mea. id est principaliter, Iohan. 7, Si ego testimonium de me praebeo, testimonium meum non est verum. Tale et illud est, Nunquid curat Deus boves? 1. Cor. 9, id est,

accidit. Gal. 2, Quod si quaerentes iustificari in Christo, invenimur et ipsi peccatores. Num igitur Christus minister peccati est? pro, Si per solum Christum vere ac plene iustificari non possumus, sed oportet etiam Moysen aut bona opera ei opem ferre, eaque prorsus necessaria sunt ad salutem, sicut vestri pseudo apostoli docent: sequetur profecto eum non esse plenum ac perfectum destructorem peccati, nec posse ad plenum quenquam salvare: imo sequetur ferme eum esse potius promotorem et ministrum peccati, quam expiatorem aut abolitorem. Hoc idem multo magis in Similitudinibus

Ubi Videre in multo potentiore ac efficatiore significatione accipiendum est, quam communiter sonat. Nam impii non oculis viderunt, vel etiam animo cognoverunt satanae desideria ac malitiam, sed per originalem lapsum aut corruptionem toto pectore hauserunt diabolicum venenum aut imaginem: aut, sicut Iohannes dicit, Semen eius in se habent: seu sicut in hoc ipso capite Christus dicit: Ex patre diabolo sunt. Sic contra Iohan. 6 dicitur: Omnis qui audierit et didicerit a patre, venit ad me: ubi non disciplina, aut externa institutio, ut Synergistae somniant, sed ipsius cordis refictio

accipiendum est, quam communiter sonat. Nam impii non oculis viderunt, vel etiam animo cognoverunt satanae desideria ac malitiam, sed per originalem lapsum aut corruptionem toto pectore hauserunt diabolicum venenum aut imaginem: aut, sicut Iohannes dicit, Semen eius in se habent: seu sicut in hoc ipso capite Christus dicit: Ex patre diabolo sunt. Sic contra Iohan. 6 dicitur: Omnis qui audierit et didicerit a patre, venit ad me: ubi non disciplina, aut externa institutio, ut Synergistae somniant, sed ipsius cordis refictio indicatur. Sic Ierem. 13. de originali peccato

idque plerunque vehementissime. Apoc. 12, Non dilexerunt animam usque ad mortem, pro, exposuerunt eam in periculum mortis, veritatis. Rom. 4, Non infirmatus est fide. Non relinquam vos orphanos: id est, adero ut benignissimus pater. Tale quid dicitur: Nolo te celare, pro, volo tibi indicare. Sicut antea ex 1. Cor. 10, citavi exemplum. Tale est illud Isa, 42 et Matth. 12. Arundinem quassatam non confringet, et linum fumigans non extinguet: i. confirmabit, instaurabit, arundinem, et linum accendet. Non volens iniquitatem tu es: i. volens aequitatem. Non vult Deus mortem peccatoris:

Sed in hoc exemplo plures sententiae desunt, ut mox ostendam. Eclipses aut Aposiopeses, etiam longiores multo crebrius quam in aliis linguis in sacris Literis fiunt. Gen. 3, Non moriemini: sed scit Deus, quod in die qua comederitis, aperientur oculi vestri, et eritis sicut Dii scientes bonum et malum: sub. ideo neglectis eius inanibus minis ac terriculamentis, nullo modo tantum vestrum commodum negligatis, sed potius quamprimum comedite, ut evadatis tam sapientes, etc. Sic ibidem: Et nunc ne forte extendat manum ad arborem vitae, et comedat, ac

nullo modo tantum vestrum commodum negligatis, sed potius quamprimum comedite, ut evadatis tam sapientes, etc. Sic ibidem: Et nunc ne forte extendat manum ad arborem vitae, et comedat, ac vivat in seculum: sub. extrudamus eum, et ponamus paradiso custodem, qui eum hinc arceat, sicut mox factum narratur. Sed tales Eclipses plerunque haud difficulter vel ex praecedentibus, vel ex sequentibus, vel utrinque, et praesertim ex ipso sensu ac rebus de quibus agitur, eo loci animadverti

fiet credatis, scilicet, ut vos eo rectius consolemini, et in omnibus illis rebus ac statu temporum regere queatis. Et mox: Venit princeps mundi, scilicet, me oppressurus ac iugulaturus. Et pro (sed) in me non habet quicquam, scilicet, iuris ac potestatis, ut in aliis peccatoribus, ut me perinde sicut eos perdere possit, cum et innocens sim, et mulo ipso potentior. Et mox: Surgite eamus hinc: scilicet, sponte cohorti impiorum occursuri, nosque voluntarie studio obediendi patri, in mortem tradituri. Talibus subintelligendis defectibus plenus est Iohannes. Sic et Luc. 3, Genimina

quod pluris est, dabit et quod minoris est. Matth. 8, Ego homo sum, habeo sub me milites, ac dico huic, Vade, et vadit: et alteri, Veni, ac venit: sub. quanto magis tu Dominus ac creator omnium habes talem potestatem, et omnia tibi obedire coguntur. Rom. 15, Christus non placuit sibimet, sed sicut scriptum est, Opprobria opprobrantium tibi ceciderunt in me: de est, sed studio placendi Deo tulit omnia, ita ut ei vere acciderit, quod scriptum est, etc. Non satis omnia conferruminantur aut complentur, quae in medio desunt. Huc referri possent collationes Similium,

Deo tulit omnia, ita ut ei vere acciderit, quod scriptum est, etc. Non satis omnia conferruminantur aut complentur, quae in medio desunt. Huc referri possent collationes Similium, cum uno membro posito alterum omittitur: de qua re in Similitudinibus dictum est. Rom. 5, Sicut per unum hominem intravit mors et peccatum: deest, ita et per unum hominem iustitia ac vita: nisi quod tantum uno aut altero verbo subindicari videtur. Sed hoc facile potest subintelligi. Iohan. 3, Scimus quod sis a Deo: nemo enim, etc. Ideo veni, ut a te docear,

illa quidem, verumtamen non diebus festis, sed, etc. Holocaustum iuge quod factum est, etc. Num. 28. pro, istud intelligi debet de holocausto, quod, etc. Cepimus omnem regionem Argob regni Og in Basan, Deut. 3, pro, qui regnabat in Basan. Si fecissetis sicut hoc, Iud. 15. 1. tale ali quid initio, sub. placatus fuissem. Ne, filiae meae, Ruth. 1. sub. sitis mihi molestae. Sic vivito et tu salvus, etc. 1. Sam. 2. pro, ita tibi viventi proximo anno facere contingat, nempe ut incolumis tondeas oves. Vivit Iehova, 1 Sam. 26, sub.

Domini vestri, 2. Reg. 10. pro, considerate praestantiorem, et qui magis placeat vobis, etc. Omnem pecuniam transeuntium, 2. Reg. 12. sub. in numerum, vel inter numeratos: i, eos, qui numerabantur cum aliis. Misit rex, et congregavit, etc. 2. Reg. 23. sub. nuncios. Sicut fecisti cum Davide patre meo, cui, etc. 2. Paralip. 2. subaudi, sic fac mecum. Et in visionibus Iaaddo videntis contra Ieroboam, 2. Paralip. 9. pro, qui prophetavit contra Ieroboam. Et dixit, Adhuc tres dies, 2. Paralipom. 10. sub. transeant, et revertimini ad me.

eius sanguinem, non habetis vitam in vobis. 2 Qui edit meam carnem, et bibit meum sanguinem, habet vitam aeternam, et ego suscitabo eum in novissimo die. 3 Caro enim mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus. 4 Qui edit meam carnem, et bibit meum sanguinem, in me manet, et ego in eo. 5 Sicut misit me pater vivens, et ego vivo propter patrem: ita et qui ederit me, vivet ipse quoque propter me. 6 Hic est panis ille, qui de caelo descendit. 7 Non sicut patres vestri comederunt manna et mortui sunt, qui ederit hunc panem, vivet in aeternum. Tales pleonasticae

enim mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus. 4 Qui edit meam carnem, et bibit meum sanguinem, in me manet, et ego in eo. 5 Sicut misit me pater vivens, et ego vivo propter patrem: ita et qui ederit me, vivet ipse quoque propter me. 6 Hic est panis ille, qui de caelo descendit. 7 Non sicut patres vestri comederunt manna et mortui sunt, qui ederit hunc panem, vivet in aeternum. Tales pleonasticae inculcationes sunt illae in Psalmis, cum non raro terque quaterque iteratur petitio aut propositio: ut Psal. 5, Eloquia mea adverte, intellige meditationem

obest, sunt enim et stulti magnae autoritatis, ut falsi doctores, parvi gubernatores, et similes: tum respondendum eis est, ea potissimum rerum ac sententiarum veritate et gravitate, ut et ipsi et alii eorum errorem stulticiamque cernere, et quasi manibus palpare queant, seu ut stulticia ipsorum, sicut Paulus inquit, toti mundo innotescat. Sic igitur Salomon iisdem verbis alias alio respicit, primum quidem per stultum indicat hominem levem, vanumque et quasi notae scurrilitatis, dementiae aut etiam flagitiositatis homuncionem, cuius sermo alioquin ab omnibus cernitur et contemnitur. Deinde

quae gravem ac serium virum non decent. Posterius vero indicat sententiarum gravitatem, evidentiam, soliditatem et pietatem, qua liquido potenterque ille morosophus, aut stulte sapiens redarguatur, et coram omnibus confundatur. Prius ergo, Secundum stulticiam, significat perinde stulte, sicut ille stultus fuerit locutus: posterius vero, secundum quod convenit respondere stulto. In Metaphoris, Similitudinibus et Allegoriis, plurimus huius admonitionis usus est, ut videamus in quid respexerit loquens. Sicut et August. super Psal. 8 monet. Idem et de tota

Prius ergo, Secundum stulticiam, significat perinde stulte, sicut ille stultus fuerit locutus: posterius vero, secundum quod convenit respondere stulto. In Metaphoris, Similitudinibus et Allegoriis, plurimus huius admonitionis usus est, ut videamus in quid respexerit loquens. Sicut et August. super Psal. 8 monet. Idem et de tota sententia censeas, ut in Regulis de absolute dictis ostendi, quod videlicet saepe aliqua simpliciter aut generaliter dicuntur, quae ad aliquas species aut circumstantias omnino restringenda sunt. In sententia non ita

pater. At Paulus gloriatur 1. Cor. 4, se solum esse eorum patrem. Fundamentum est unicum Ecclesiae, 1. Cor. 3. Contra sumus superaedificati super fundamentum Apostolorum et Prophetarum: id est, super eorum doctrinam, Eph. 2. Sic Deus non curat boves, 1. Cor. 9, scilicet, in summo gradu, sicut homines. At contra curat in inferiori, Psal. 147. DE ESSENTIA ET CIRCUMSTANTIIS FACTI AUT REI. Cognatum praecedenti Regulae est, quod in rebus et factis, actionibus aut passionibus alud est ipsum factum aut res, quae veluti substantia

ad exequendam Dei ordinationem convenisse dicantur, cum nec sciverint eam nec cupiverint Deo obedire, aut eius voluntatem facere. Alterum dubium, cum idem factum necis Christi non minus Deus ordinaverit et fecerit, quam persecutores, quomodo fiat, ut ipse sit in eo iustus, illi vero iniustissimi: sicut ille inquit: Duo cum idem faciunt, non est idem. Hic igitur secundum praedictam Regulam observetur, aliud esse substantiam facti, et aliud circumstantias, ac veluti accidentia quaedam, sive

intelligendum sit: seu in exprimendis novis rebus pictorum aut etiam poetarum instar, vetera illa exempla imitentur. Sic multae passim descriptiones poenarum divinarum alludunt ad formam diluvii et submersionis Sodomorum ac Pharaonis, ut sic praesentes poenas describant, aut minentur prorsus, sicut aut quales illae olim acciderunt, cum praesentes plurimum ab illis differant. Fit autem hoc ob plures causas. Primum, ut poenas illas tanto magis ante oculos ponat, quia res factae magis nobis ante oculos versantur, tanquam certissimae, quam futurae, quae sunt minus certae. Praeterea tacite

nubis. Sol vertetur in tenebras, et luna in sanguinem, antequam veniat dies Domini magnus et terribilis. Et erit, omnis qui invocaverit nomen Domini, servabitur. Quoniam in monte Sion erit salutatio, et in reliquiis, quas Dominus vocabit, sicut Dominus dixit. Quem locum Petrus Act. 2, de primo adventu Christi exponit. Sic etiam Isa. 2, post praedictionem laeti et amabilis adventus, quod stabit mons Sion, et omnes ad eum confluent, ac dicent: Venite ascendamus, etc. mox simul etiam terribili specie eundem describit,

mox simul etiam terribili specie eundem describit, inquiens: Quoniam dies Domini exercituum erit super omne excelsum et superbum, ac super omne elevatum, etc. Talis quasi militaris aut etiam hostilis descriptio primi adventus Meschiae est et Isa. 59, Induet iustitiam sicut loricam, et galeam salutis capiti suo adhibuit, induens vestimentum ultionis, et amiciens se pallio zeli, quasi propter retributiones, et quasi propter vindictam reddendam hostibus suis, etc. Sequitur ibi longa eiusmodi terribilis speciei descriptio, quam tandem concludit in

lex nos accusare: nec etiam futurum servatorem quaerimus, sed praesentem et exhibitum amplectimur. Tota eius vitae afflicta, despecta et abiecta sors aut species convenit etiam eius religioni, ministris et omnibus piis. Sic abrogatio legis, sic servilitas Iudaeorum consonat cum non vere conversis. Sicut vero illa eius corporea praesentia aliis quidem fuit terrifica, aliis vero amoena, suavis ac salutaris: sic et eius Evangelium aliis est odor mortis, et venit in iudicium, aliis salutis: positum est aliis in surrectionem, aliis in ruinam, ut videntes excaecentur, et caeci illuminentur, Ioan.

Hucusque traditio. De paupertate Messiae ita scribit Rab. Mosceh Hadarscan in expositione Genes. super illud 49, Ligans ad vitam pullum suum: Cum venerit Messias in Ierusalem, ipse strabit asinum suum, et equitabit, et super eum veniet in Ierusalem, ut seipsum ducat in paupertate, sicut scriptum est Zachar. 9, Pauper equitans super asinum: Se quitur: Et ad palmam fili mi asinam suam: Quando veniet Messias ad congregandum Israelem. Sicut scriptum est Zach. 10, Sibilabo eis, et congregabo eos, quia redemi eos, tunc equitabit super filium asinae suae, sicut dicit Zachar.

Cum venerit Messias in Ierusalem, ipse strabit asinum suum, et equitabit, et super eum veniet in Ierusalem, ut seipsum ducat in paupertate, sicut scriptum est Zachar. 9, Pauper equitans super asinum: Se quitur: Et ad palmam fili mi asinam suam: Quando veniet Messias ad congregandum Israelem. Sicut scriptum est Zach. 10, Sibilabo eis, et congregabo eos, quia redemi eos, tunc equitabit super filium asinae suae, sicut dicit Zachar. 9, Et super pullum filium asinarum. Hactenus traditio. Constat ergo duos esse Messiae adventus, non tamen duos, sed unum tantum Messiam

ducat in paupertate, sicut scriptum est Zachar. 9, Pauper equitans super asinum: Se quitur: Et ad palmam fili mi asinam suam: Quando veniet Messias ad congregandum Israelem. Sicut scriptum est Zach. 10, Sibilabo eis, et congregabo eos, quia redemi eos, tunc equitabit super filium asinae suae, sicut dicit Zachar. 9, Et super pullum filium asinarum. Hactenus traditio. Constat ergo duos esse Messiae adventus, non tamen duos, sed unum tantum Messiam Prophetas praedixisse venturum, cuius primum adventum maxima cum humilitate equitantis super asinam iuxta vaticinium Zach. 9,

proni adorabunt, ut videantur lingere. Sic, Serpens humi repens forte dicitur terram comedere. Ponitur res pro specie, quae apparet. Huc referre posses illas semipoeticas picturas caeli et terrae, in secundis laetas, in adversis tristes: quales saepissime in sacris Literis proponuntur. Sicut et in tragoediis Ethnicorum, quas aliqui etiam inter hyperbolas numerant. Sicut enim esurienti omnis cibus belle sapit, saturo autem et nauseanti omnis cibus, quantumvis per se lautus, insipidus est, et febricitantibus vinum videtur esse amarum: sic laeto omnia videntur laeta et secunda,

comedere. Ponitur res pro specie, quae apparet. Huc referre posses illas semipoeticas picturas caeli et terrae, in secundis laetas, in adversis tristes: quales saepissime in sacris Literis proponuntur. Sicut et in tragoediis Ethnicorum, quas aliqui etiam inter hyperbolas numerant. Sicut enim esurienti omnis cibus belle sapit, saturo autem et nauseanti omnis cibus, quantumvis per se lautus, insipidus est, et febricitantibus vinum videtur esse amarum: sic laeto omnia videntur laeta et secunda, tristi vero moestoque sunt omnia molesta, omniaque sibi inimica et infesta esse

Causa huius consuetudinis sermonis forte haec est, quod ea demum esse videntur, quae ex tenebris in hominum noticiam ac quasi vitae huius lucem protracta sunt, quorumque aliquis in hac vita usus est. Quae vero adhuc in tenebris latent, et penitus ignorantur, quasi non videntur esse. Sicut thesaurus absconditus: et, Scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter. Sicut etiam aliqui antiqui esse senserunt, ut ex 4 Metaphysicorum animadverti potest. Ad hanc opinionem Hebraea nomina Schachar et Boker, id est,

quae ex tenebris in hominum noticiam ac quasi vitae huius lucem protracta sunt, quorumque aliquis in hac vita usus est. Quae vero adhuc in tenebris latent, et penitus ignorantur, quasi non videntur esse. Sicut thesaurus absconditus: et, Scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter. Sicut etiam aliqui antiqui esse senserunt, ut ex 4 Metaphysicorum animadverti potest. Ad hanc opinionem Hebraea nomina Schachar et Boker, id est, aurora et mane, quae nomina ab inquisitione et discretione rerum

Ex operibus iustificari hominem: id est, agnosci iustum esse, non autem revera fieri. Habet eandem regulam etiam M. Sententiar. lib. 3. dist. 18. Unde apparet vetustiorem esse: Posset huius generis latior quaedam regula in hunc modum fieri. Utuntur Hebraei crebro tali quodam tropo, ut (sicut Linacer in fine secundi loquitur) factum pro dicto ponant, seu vocibus realibus pro verbalibus abutantur. Nam verba quae alias esse aut fieri quippiam significant, saepe non essentiam aut actum, sed illius essentiae actusve alias indicationem, vel (ut sic dicam) notificationem, alias

imago quaedam aut species hominis. Similitudo aliquando pro re, aut tanquam pars propriis verbis dictae sententiae ponitur. Fuit mihi lachryma panis die aut nocte, Psal. 42 et 80. id est, Perinde voluerunt se per faciem meam, ac in os influxerunt, ut eas devorarem sicut cibum ac potum. ut Luc. 9, Nemo qui mittit manum suam ad aratrum, et retro respicit, idoneus est ad regnum caelorum: id est, Nemo qui amplectitur quidem Christum, sed tamen simul ad terrena aut etiam peccata respicit, quibus omnibus prorsus valedixisse et abrenunciasse statim initio

peccata respicit, quibus omnibus prorsus valedixisse et abrenunciasse statim initio debebat, satis est idoneus ad regnum caelorum: quia nemo potest duobus dominis servire: et cura illarum terrenarum rerum aut impedietur, ut non recte tractet regnum caelorum, aut etiam prorsus ab eo abstrahetur. Sicut si quis vult recte arare, eum oportet non tantum manum stivae admovere, sed etiam intentum ac totum in eo esse, ut boves et aratrum recte progrediantur, ne sulcus aberret. Saepissime omnino

Dido Aeneae obiicit. Sic Ezechiel inquit: Pater tuus est Amorraeus, et mater Chetea. Sic et Moyses Deut. 32, De vinea Sodomae est vitis eorum, et de arvis Gomorrae uva eorum. Sic Baptista et Christus dicunt: Genimina viperarum: id est, similem malitiam, idque inde ex prima conceptione habentes, sicut viperarum foetus. Sic Christus dicit: Vos ex patre diabolo estis: ubi tum simul malitiam aut imaginem diaboli eis obiicit: quia liberi sunt imago parentum: tum etiam eos illam pessimam indolem suam in primo lapsu ex uberibus diaboli suxisse. Sic contra simile pro ipsa re ponitur.

non simpliciter de rei veritate per sese cogitatae pronuntiat, nam Christus eum utrunque esse affirmat: sed de tali persona, Helia aut propheta loquitur, qualem sacerdotes animo conceperant. Id est, negat se esse ipsummet Eliam, aut individuum illud, quod putabant Iudaei reversurum: non autem (sicut dixi) negat se esse metaphoricum Heliam: id est, qui spiritu ac virtute Heliae venerit. Sic negat, se esse talem prophetam, qualem tunc ipsi animo conceperant: id est, qui Messiam, post longum tempus venturum praediceret, ut alii antea sunt soliti: et de tali propheta etiam Dominus dicit, Lex

iustos et sanos, Luc. 5. et videntes aut oculatos, Iohan. 9. Sic Baptista dicit, oportere dehinc Christum crescere, se vero imminui, scilicet apud homines, et in opinione hominum, nimis magnifice de se hactenus sentientium, qui putabant eum esse Messiam: non apud Deum, aut in re ipsa: seu sicut luna et alia sydera obscurantur a sole superveniente, cum noctu eximia esse videantur. Alia affirmantur aut negantur pro rei natura, alia pro communi hominum iudicio. Sic Iohan. 5, negat Christus, suum testimonium esse idoneum: vel potius adversariis concedit non esse idoneum,

etiam inde oritur, quia res nobilissimae religionis, malitia satanae et hominum veluti affuso modico fermento aut etiam veneno admodum facile vitiantur, et veluti alterantur, ut postea prorsus aliter de eis pronunciare sit necesse quam antea. Hic vero Hebraismus tale quid habet, sicut quod saepe homines quaedam per se bona ob aliquod accidens aut etiam abusum vituperant: ut cum aurum, opes, vinum, ferrum, aut similia vituperantur, quae per sese bona sunt: vel contra ea laudantur ob accidens, aliquemque utilem usum, quae per sese mala sunt: ut mors, morbi, paupertas,

bona sunt: vel contra ea laudantur ob accidens, aliquemque utilem usum, quae per sese mala sunt: ut mors, morbi, paupertas, tyranni, variae poenae, labor, et similia, quae saepe hominum praesertim malorum malitiam cohibent. Consimiliter etiam in hoc Hebraismo homines a vero aberrant, sicut si quis dicta per accidens simpliciter accipiat: ut si quis vituperationes vini, cibi, auri, opum, gubernatorum, et similes simpliciter accipiat: aut contra laudationes rerum natura malarum, quod interdum per accidens prosunt: ut quod mali mores bonas leges pepererint, quod morbi et

quo postea prolixius agetur) metas cogat constringatque, ut eas quasi in unum cumulum congerere, et non ordine disponere ac proponere minus oculato videri queat. Est vero ea mentis humanae natura, ut praesertim in prima perceptione, perinde singula separatim intueri et accipere velit, sicut de visu Optici scribunt oculos tantum unum quid uno momento intueri, quin nec alii quidem sensus duo diversa recte simul ac semel percipiunt. Quare cum intelligentiae ita conferta rebus oratio proponitur, dum ei tam varia uno quasi momento ac impetu obtruduntur ac ingeruntur, turbatur ac

res separatim sibi proponi: sed etiam cupit sibi eas mediocri quodam spacio ac distantia a se invicem disponi, ut et singula separatim considerate et quasi interposita quadam mora ab alio ad aliud contemplandum progredi possit, quod magis praestant alii scriptores, laxiore sermone loquentes. Sicut enim, si merces quaepiam etiam bono aptoque ordine sint in loco nimis angusto digestae ac distributae, non satis bene considerari, pleneque examinari possunt, sicut in nimium angustis tabernis plurimis mercimoniis repletis accidit. Quod si in loco ampliore, apto ordine, liberisque spaciis

quadam mora ab alio ad aliud contemplandum progredi possit, quod magis praestant alii scriptores, laxiore sermone loquentes. Sicut enim, si merces quaepiam etiam bono aptoque ordine sint in loco nimis angusto digestae ac distributae, non satis bene considerari, pleneque examinari possunt, sicut in nimium angustis tabernis plurimis mercimoniis repletis accidit. Quod si in loco ampliore, apto ordine, liberisque spaciis laxaque serie disponantur, facile perspiciuntur ac examinantur. Maxima ergo difficultas ac quasi quaedam obscuritas illius sacri copiae cornu inde

necessariarum copia, studium brevitatis, sermonis commoditas aut mollicies, εὐπλαστότης et energia. Aliae linguae coguntur tantam rerum copiam resolvere in multas orationes: quare efficiunt orationem minus nervosam, et tamen prolixiorem. Sicut vero hac ratione ob nimiam rerum dicendarum copiam, et simul brevitatis studium, singulae sententiae aut orationes onerantur, gravantur, et obscurantur: ita etiam totus contextus sermonis quasi turget, et veluti gravidus est, confertis sententiis. Unde non unum genus obscuritatis ac

ORDINE SENTENTIARUM AUT RERUM. De ordine sententiarum, quod ad materias ipsas attinet, methodi est disserere, de quo aliquid diximus, in tractatu De ratione cognoscendi sacras Literas: nunc de eo ordine ac sententiis dicemus, quae magis ad elocutionem sunt referendae. Sicut actiones, ita et cogitationes ac sermo hominum sana mente praeditorum, a certo initio incipit, et ad aliquam certam metam, aut finem scopumve proprio compendiarioque tramite contendit. Habet etiam certas ac primarias quasdam sententias, vel vere, vel verisimiliter saltem instar hamorum, aut

exoritur quasi quaedam perturbatio et etiam obscuritas, aliquando quoque ambiguitas sermonis. Exempla quaedam huius rei proponam. Rom. 1, inquit Paulus: Nolo vos ignorare fratres, quod saepe proposui venire ad vos, sed prohibitus sum huc usque, ut fructum aliquem haberem inter vos quoque, sicut et inter reliquas gentes. Propositum aut conatus Pauli et finis eius conatus, (nempe, Volui ad vos venire, ut aliquem fructum apud vos haberem) commodissime inter se naturaliterque cohaesissent. Quare illud interpositum (Sed prohibitus sum) turbat tum sermonem, tum et cogitationem auditoris.

interdum in Scriptura praestare. Ita enim sensim et veluti furtim ex alia materia in aliam serpit, ut difficilimum sit animadvertere, quando aliquam materiam inchoet aut finiat: de qua re etiam paulo post aliquid dicetur. Id autem accidit, quia non semper sic membra orationis secat, sicut res ipsae vel sententiae disiunctae sunt: sed saepe in eodem membro fini praecedentium, brevissime sequentium initium vel praepositionem annectit. ut 1. Cor. 1, Non enim misit me Christus baptizare, sed

tum et perspicui esse possunt. At contra sacrum volumen plures materias quasi simul eodemque tempore tractare cogitur. Nam et docet, quod ferme est ei primarium, idque multa simul, quia res gravissimae et difficilimae ita in religione coniunctae sunt, ut aliae sine aliis intelligi nequeant, sicut Cicero de Philosophia in Tusculanis pronunciat, quod nec pauca quidem in ea sine multis cognosci possint: et redarguunt adversarium, et hortantur, consolantur, obiurgant, celebrant aut invocant Deum. Dum ergo iam docere, iam movere, idque varie conantur, et modo Deum, modo auditorem, modo

quarum maxima est varietas. Veteris Testamenti dicta, novum non semper aptissime conferruminat reliquo textui, sed quasi violentius affigit. Loquor autem non de sensus dissonantia, sed tantum de verborum quadam quasi confragositate: ut Rom. 15, Christus non placuit sibiipsi, sed sicut scriptum est, Opprobria opprobrantium tibi inciderunt in me. Dicendum forte fuisset. Christus non studuit sibi placere aut indulgere, verum omnia ea fecit ac passus est, quae voluntas ac gloria Dei ab eo requisivit, non habita ratione afflictionum, aut ullius ignominiae inde sibi

est illas epexegeticas Parentheses interdum non plane suo loco, ut nos optaremus, poni. si enim dictum fuisset, Invisibilia Dei (nempe eius aeterna potentia ac divinitas,) dum ex creationis operibus considerantur, perspiciuntur, ad hoc, ut sint inexcusabiles: multo esset magis perspicuus sermo, sicut Germanica ibi eam Parenthesin ponit. Copia rerum in uno aliquo necessario aut utiliter dicendorum, auditoris necessitas, aut alioqui aliquis pius affectus, aut etiam motus spiritus, vel zelus quoque, et denique adversariorum importunitas ita nonnunquam vel detinet in uno aliquo,

vel detinet in uno aliquo, vel ad vicina etiam abripit dicentem, ut non mox adiungat, quae necessario ei statim adiungenda essent, sed serius ponat, vel etiam ea prorsus omittat, neglecta occasione bene adiungendi reliquis. Sic Rom. 5 tamdiu immoratur in priore parte aut membro collationis, Sicut per unum hominem intravit peccatum et mors: ut non possit commode alterum adiungere. Quare id tantum duabus vocibus subindicat, Qui est typus futuri: ac mox festinat ad correctionem collationis. Verum illud relictum collationis membum facile potest ab attento auditore colligi ex illis

tempus aut locum dicitur, posteriore vero iam semel dictum serius ac non suo loco repetitur, alibi in hac parte exponuntur. In eo capite cui est titulus, quod una sententia aut etiam res, ut plures, et contra tractentur, plura sunt, quae ad sententiarum ordinem recte referri queant: sicut et in capite De brevitate adhuc plura. Cohaerentia membra ac sententiae, quae ob similitudinem quandam connexionemque sensuum deberent secundum Latinam consuetudinem simili quadam forma temporum, modorum, et aliarum etiam proprietatum efferri, aliquando mire a sese mutuo variant,

nominant. Hermogenes etiam scribit de circulari forma sermonis, ubi eadem vox est initio et in fine, ut sic cauda videtur reflecti ad suum caput, dum primum vocabulum repetit. Hoc genus orationis etiam Demosthenes in exordio suae ipsius celeberrimae orationis pro corona exprimit: ut sicut a voto aut precatione Dei incipit, petens ut illi sibi tantam suorum civium benevolentiam concilient, quanta ipso erga eos praeditus est; ita etiam in eandem precationem sub finem exordii desinit.

[2.] Gratias agimus Deo et patri Domini nostri Iesu Christi semper de vobis orantes, [4] audientes fidem vestram in Christo Iesu et dilectionem in omnes sanctos, [5] propter spem repositam vobis in caelis, [5] quam audivistis per sermonem veritatis Evangelii praesentis in nos: 5 sicut et in toto mundo fructificat, quemadmodum et in vobis, [6] ab ea die qua cognovistis gratiam Dei in veritate: 7 sicut didicistis ab Epaphra dilecto conservo nostro, [7] qui est fidus minister Christi pro vobis, [8] qui etiam nobis indicavit dilectionem vestram in spiritu: [9] ideo

in Christo Iesu et dilectionem in omnes sanctos, [5] propter spem repositam vobis in caelis, [5] quam audivistis per sermonem veritatis Evangelii praesentis in nos: 5 sicut et in toto mundo fructificat, quemadmodum et in vobis, [6] ab ea die qua cognovistis gratiam Dei in veritate: 7 sicut didicistis ab Epaphra dilecto conservo nostro, [7] qui est fidus minister Christi pro vobis, [8] qui etiam nobis indicavit dilectionem vestram in spiritu: [9] ideo etiam a qua die audivimus, non cessamus gratias agentes pro vobis et orantes. Hic videmus primum esse gratiarum actionem:

domus nostras praeda. Sortire tu nobiscum, unum erit omnibus nobis marsupium. β Tu autem fili mi, ne abeas cum eis in viam, quin potius arceto pedem tuum ab illorum semita: pedes enim ipsorum ad malum currunt, et festinant ad fundendum sanguinem. Aiunt, quod sicut avibus quae avolare possunt, frustra retia tendantur: ita ipsi quoque latrocinandi gnari sine suo periculo alios invadant. Verum illi suomet sanguini insidiantur, et propriae animae laqueum abscondunt. Ea est ratio omnium iniustum lucrum praedamque quaerentium. Nam sui domini vitam avaritia

utero iniquus formatus sum, et peccatorem concepit me mater mea. β Ecce enim tu vis homines tenere, et confiteri illam abstrusam veritatem et reconditam mundo sapientiam, quod scilicet ipsi vere sint miserrimi peccatores, tuque solus sis iustus et iustificatus, sicut tu cum multis aliis modis, tum vero praecipue per tuum ministerium clara voce clamas, et omnes iudicas. Psal. 2. Propositio: α Quare gentes

inundavit super terram. 2 Et ingressus est Noe et filii eius, uxor eius et uxores filiorum eius, cum eo in arcam, propter aquas diluvii. De animantibus quoque mundis et immundis, et de volucribus, et ex omni quod movetur super terram, duo et duo ingressi sunt ad Noe in arcam masculus et femina,. sicut praeceperat Dominus Noe. β Cumque transissent septem dies, aquae diluvii inundaverunt super terram, anno sexcentesimo vitae Noe, mense secundo, septimodecimo die mensis, rupti sunt omnes fontes abyssi magnae, et cataractae caeli aperti sunt, et facta est

in genere suo, et omne quod movetur super terram in genere suo, cunctumque volatile secundum genus suum. Universae aves omnesque volucres ingressae sunt ad Noe in arcam, bina et bina ex omni carne, in qua erat spiritus vitae. Et quae ingressa sunt masculus et femina ex omni carne introierunt, sicut praeceperatei Deus, et inclusit eum Dominus deforis. β Factumque est diluvium quadraginta diebus super terram, et multiplicatae sunt aquae, et elevaverunt arcam in sublime a terra. Vehementer enim inundaverunt, et omnia repleverunt in superficie terrae.

sola antecedentia ponantur, deinde eis correspondeant consequentiae suae eodem ordine. Paulo post eodem capite septies sibi invicem eaedem sententiae aut sensa repetita correspondent, quae hic suis correspondentibus notis instar parallelarum linearum adscribam. Sicut α peccatum per unum hominem introivit, et per peccatum mors in omnes homines. Is Adam β futuri typus est. At non ut α peccatum:

Nam si unius α delicto multi mortui sunt: multo magis β gratia Dei et donum per gratiam quae fuit unius hominis Iesu Christi in multos exuberavit. Et non sicut reatus per unum α peccantem: ita β donum. Nam α reatus quidem ex uno delicto ad condemnationem: donum

gratia regnaret per iustitiam ad vitam aeternam per Iesum Christum Dominum nostrum. Decies opponit hic peccatum ac iustitiam seu malum ac bonum, quas collationes breviter exponam. Primum incepit versiculo 12 Apostolus conferre orriginem mali ac boni: Quod sicut per lapsum Adami iniustitia et mors in mundum intravit: ita contra iustitia ac vita per Christum. Sed posterius collationis membrum non plene expressit, tantum dixit primum illum Adamum authorem mali esse inhoc typum illius venturi, qui erat futurus fons boni. Deinde ne quis perperam eam

ea duo, quae ex praedictis duobus proveniunt, nempe mortem ac vitam, ac dicit vitam multo potentius regnare in piis quam mortem: quia illa hanc destruat et prorsus aboleat. Hic enim hostis, teste Paulo, ultimo loco abolebitur. Quinto in versu 18 repetit ac perficit collationem, quod sicut ex uno lapsu iniustitia exorta progressa sit ad omnium damnationem: ita contra etiam iustitia ex unius iuste factis aut merito sit progressa ad hominum iustificationem vitalem aut salutiferam. Sexto

sed gratiam adhuc abundantiorem et potentiorem esse eo factum. Postremo in ultimo huius capitis versu est veluti finalis causa ac conclusio omnium collationum iniustitiae ac iustitiae, tametsi potissimum respiciat ad proximum versiculum de usu legis. Ait igitur hunc esse finem ac scopum, ut sicut antea peccatum aut iniustitia regnavit, aut potius tyrannizavit perdendo homines aeterna morte: ita nunc vicissim gratia aut favor propitii patris regnet servando, per iustificationem perducendo homines in vitam aeternam. Sic in collationibus etiam alias Paulo sententiae

aut potius tyrannizavit perdendo homines aeterna morte: ita nunc vicissim gratia aut favor propitii patris regnet servando, per iustificationem perducendo homines in vitam aeternam. Sic in collationibus etiam alias Paulo sententiae alternatim positae sibi invicem correspondent, ita ut, sicut in Euclidis propositionibus, non tantum primum cum secundo, et tertium cum quarto coniungatur ac conferatur, sed etiam permutato ordine primum cum tertio, secundum cum quarto, ita ut distributae et a sese invicem distractae sententiae nihilominus sibi invicem consonent, sensuque ac mente

post Si fructum fecerit, finito eam crescere. Hoc ipsum exemplum titat Budaeus in Annot. pro exemplo Anantapodoti, et prolatis similibus exemplis ex Aristophane et Cicerone docet esse Atticae linguae proprietatem. Sic referunt inter Anantapodota, quod Rom. 5, altorum membrum collationis deest: Sicut per unum hominem intravit peccatum et mors, sic etiam contra iustitia, etc. In constructione ponunt Grammatici inter alia exempla Anacoluthi, seu male sequentis aut respondentis etiam hoc Terentii: Nos omnes quibus est obiectus alicunde labor, priusquam id rescitum

requirebat correspondentia verba, Hoc Deus effecit aut praestitit, etc. Valde ergo varia Anantapodota reperiuntur in sacris Literis, quae tamen ab attento et intelligente lectore non difficulter subintelligi queunt. ut 1 Timoth. 1, Apostolus mox post salvationem dicit: Sicut te iussi manere Ephesi, et quibusdam praecipere non diversa aut aliena docere. Unde mox digreditur ad abusum et verum usum legis, et denique summam Evangelii docendi, nusquam autem adiicit: Ita et nunc praecipio, ut illic maneas, et istud meum praeceptum de reprimendis seductoribus exequaris:

suo discipulo in memoriam reducit totum illud suum mandatum initio ei propositum, ita ut tandem sub finem capitis reddat alterum sui sermonis membrum illis: Hoc mandatum depono apud te fili, etc. Ubi redditio facta quidem est, sed non convenientibus verbis. Nam illud initium, Sicut rogavi, requirit correspondens, Ita et nunc rogo, 2 Thess. 2, incipit docere, quando videatur venturus Christus ad iudicium dicens: Nemo vos seducat, quia nisi venerit defectio prius. Unde digreditur ad descriptionem illius horrendae defectionis et eius autoris, qualisque ac quantus

copia ita cum prorsus occupat ac abducit, ut ei quasi non vacet de membro redditionis cogitare. Reddendum precedentibus erat, Non veniet Christus: quod ipse non facit. Verum id erat facile subintelligere etiam ex praecedentibus Sic et Rom. 1, putant aliqui esse Anantapodoton in illis verbis, Et sicut non probaverunt, ut Deum agnoscerent, tradidit eos Deus in mentem reprobam. Censent enim deesse voculam applicativam Ita. Verum hoc ad Eclipsin et defectus referri posset. Aliqua Anantapodota possent etiam ad Aposiopesin referri. Anantapodoton seu membum reddendum aut

aliquando vel solo participio, vel alia particula tenuiter magis ad sensum quam ad constructionem redditur. Rom. 3, δικαιούμενοι δέ, iustificati autem, pro δικαιοῦνται iustificantur. Sic Rom. 5, Sicut per unum hominem peccatum et mors in mundum introivit, etc. qui est typus venturi. Hoc posterius membrum est collationi brevissime attextum. Sed partim ex praecedentibus, partim ex sequenti correctione. Verum non sicut peccatum, sic etiam donum, etc. facile ab

iustificantur. Sic Rom. 5, Sicut per unum hominem peccatum et mors in mundum introivit, etc. qui est typus venturi. Hoc posterius membrum est collationi brevissime attextum. Sed partim ex praecedentibus, partim ex sequenti correctione. Verum non sicut peccatum, sic etiam donum, etc. facile ab attento ac intelligente lectore subintelligi potest. Huc possis referre Anantapodota, cum incipit scriptor aliqua ordine enumerare, et posito uno aut altero reliqua non pertexit: ut Rom. 1, Primum quidem gratias ago Deo meo.

Sarai nomen eius, sed Sara nomen eius. Exod. 16, Et filii Israel comederunt manna annis 40, donec venerunt ad terram liberationis eorum. Manna comederunt, donec venerunt ad terminos terrae Canaan, Aliquando vero posito nominativo et verbo. Exod. 12, Et fecerunt omnes filii Israel sicut praecepit Dominus Mosi et Aharoni, sic fecerunt. Aliquando etiam posito casu verbum sequente orationem iterant, ut in superius dato exemplo ex secundo ad Galat. Ab iis vero qui videbantur, etc. Alias vero aliis sententiae partibus positis fit repetitio.

est Isa. 42, Sic dicit Dominus creator caeli et exteriorum eorum, etc. In talibus autem Parenthesibus, Hebraei suo proprio more nonnun quam initium orationis aut primum extremum ob longitudinem interpositorum per Epanalepsin resumunt, vel eisdem vel vicinis verbis, sicut praecedentia exempla. 1. Cor. 12, et Gal. 2, indicant, et supra in Repetitionibus ostendi, ac postea etiam monebo: nunc tantum duo exempla adiiciam. Rom. 1, Propter quod tradidit illos Deus in desideria cordis eorum, in immundiciam, ut contumeliis afficiant corpora in semetipsis (qui

veritatem in mendacium, et coluerunt et servierunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in secula, Amen.) Propterea tradidit illos Deus in passiones ignominiae, etc. quas pergit prolixe enumerare. Gal. 2, Cum vidissent, quod creditum est mihi Evangelium praeputii, sicut Petro circumcisionis (qui enim efficax fuit in Petro in Apostolatum circumcisionis, efficax fuit et in me inter gentes.) Et cum cognovissent gratiam datam mihi, dederunt dextras. Hic repetit gratiam datam, cum supra dixisset, Creditum Evangelium. 1 Cor. 8, Caeterum de iis quae idolis

rudioris turbae: ideoque in concionibus forensibus adhibetur. Ea enim non tam simplici rei veritate, quam ingenti quadam vi ac impetu orationis impellitur ac protruditur. Scriptura porro sacra, exceptis historicis, constat meris concionibus. nam prophetarum libri tantum conciones sunt. Sicut et Evangelistae, atque adeo etiam Mosis libri iisdem sunt referti. Tum porro epistolae Apostolicae itidem concionum naturam magna ex parte sequuntur. Nec Psalmi, licet poemata sint, adeo multum alieni sunt a quodam concionum genere. Est vero inter conciones sacras ac profanas

conveniunt enim in grandiloquentia, in efficacia sermonis, in evidentia: quod uterque mirifice ante oculos res proponit, ac simul eas vivis coloribus pingit, quod rebus mortuis crebro vitam, et insensatis sensum tribuunt, quod voces sunt valde significantes, quod ex rerum natura desumptae, sicut quidam ob talem sermonis virtutem Homerum naturae poetam vocarunt: similitudinibus ac metaphoris iisdem cum Homero multum utuntur, sumptis a leonibus, serpentibus, draconibus, ventis, pluvia, nive, pruina, rore, grandine, fulminibus, ac tonitruis, nebulis, nubibus, torrentibus, petris,

non pauci conveniunt: ponere alicui malum, pro facere, statim initio Iliad. et postea saepe. Sic etiam in Sacris crebro ponere, pro facere accipitur. Et mox multum volo, pro magis volo, positivum pro comparativo, furari animum aut cor, induere impudentiam aut virtutem, venire, pro abire, aut ire: sicut contra exire saepe in novo Testamento, pro venire. Luctum alicui venire, Iliad. primo. et Isa. 47, Viduitas ac orbitas Babyloni venient una die: id est, accident. Affirmatione ex contrarii negatione idem inculcant. Eloquitor, ne celes. Cadere ad pedes alicuius, aut pedes apprehendere, pro

rectae fidei, ac debellator erroris, et bona docere, et mala dedocere: atque in hoc opere sermonis conciliare aversos, remissos erigere, nescientibus quid agatur, quid expectare debeant intimare. Ubi autem benevolos, intentos, dociles aut invenerit aut ipse fecerit, caetera peragenda sunt, sicut causa postulat. Si docendi sunt, qui audiunt, narratione faciendum est: si tamen indigeat, ut res de qua agitur, innotescat. Ut autem quae dubia sunt, certa fiant, documentis adhibitis ratiocinandum est:

et diligenter earum sensibus indagandis. Sunt enim qui eas legunt, et negligunt: legunt ut teneant, negligunt ne intelligant. Quibus longe sine dubio praeferendi sunt, qui verba earum minus tenent, et cor earum sui cordis oculis vident. Sed utrisque ille melior, qui et cum volet eas dicit, et sicut oportet intelligit. Huic ergo, qui sapienter debet dicere, etiam quod non potest, eloquenter verba Scripturarum tenere, maxime necessarium est. Quanto enim se pauperiorem cernit in suis, tanto eum oportet in istis esse ditiorem, ut quod dixerit suis verbis, probet ex illis: et qui propriis

non solum eloquenter, sed etiam sapienter dixisse vel dicere veraci praedicatione laudantur. Qui enim eloquenter dicunt, suaviter, qui sapienter, salubriter audiuntur: propter quod non ait Scriptura, Multitudo eloquentium: sed, Multitudo sapientium sanitas est orbis terrarum. Sicut autem saepe sumenda sunt et amara salubria: ita semper vitanda est perniciosa dulcedo. Sed salubri suavitate, vel suavi salubri quid melius? Quanto enim magis illic appetitur suavitas, tanto facilius salubritas prodest. Sunt ergo Ecclesiastici viri, qui divina eloquia non solum sapienter, sed

apud meipsum et apud eos qui mecum, quod dico, sentiunt, facillime salvitur. Nam ubi eos intelligo, non solum nihil eis sapientius, verûm etiam nihil eloquentius mihi videri potest. Et audeo dicere, omnes qui recte intelligunt quod illi loquuntur, simul intelligere non aliter eos loqui debuisse. Sicut est enim quaedam eloquentia, quae magis aetatem iuvenilem decet, est quae senilem, nec iam dicenda est eloquentia, si personae non congruat eloquentis: ita est quaedam quae viros summa authoritate dignissimos planeque divinos decet. Hac illi locuti sunt, nec ipsos decet alia, nec alios ipsa.

contendat, nonne a Christianis doctis indoctisque ridebitur? Et tamen agnoscitur hic figura, quae κλίμαξ, climax Graece, Latine vero a quibusdam est appellata Gradatio, quoniam scalam dicere noluerunt, cum verba vel sensa connectuntur alterum ex altero: sicut hîc, ex tribulatione patientiam, ex patientia probationem, exprobatione spem connexam videmus. Agnoscitur et aliud decus, quoniam post aliqua pronunciationis voce singula finita, quae nostri membra et

vero spem. Deinde subiungitur ipse circumitus, qui tribus peragitur membris: quorum primum est, Spes autem non confundit: secundum, Quia charitas Dei diffusa est in cordibus nostris: tertium, Per Spiritum sanctum qui datus est nobis. At haec atque huiuscemodi in elocutionis arte traduntur. Sicut ergo Apostolum praecepta eloquentiae secutum fuisse non dicimus, ita quoque quod eius sapientiam secuta sit eloquentia, non negamus. Scribens ad Corinthios in secunda epistola redarguit quosdam, qui erant ex Iudaeis pseudoapostoli, eique detrahebant. Et quoniam seipsum praedicare

ut Dei populo prophetaret. Non autem secundum septuaginta interpretes, qui etiam ipsi divino spiritu interpretati, ob hoc aliter videntur nonnulla dixisse, ut ad spiritualem sensum scrutandum magis admoneretur lectoris intentio: unde etiam obscuriora nonnulla, quia magis tropica sunt eorum: sed sicut ex Hebraeo in Latinum eloquium, presbytero Hieronymo utriusque linguae perito interpretante, translata sunt. Cum igitur argueret impios, superbos, luxuriosos, et fraternae ideo negligentissimos charitatis, rusticus vel ex rustico iste propheta exclamavit, dicens: Vae vobis qui

quaeque regna horum, si latior terminus eorum termino vestro est. Qui separati estis in diem malum, et appropinquatis solio iniquitatis. Qui dormitis in lectis eburneis, et lascivitis in stratis vestris. Qui comeditis agnum de grege, et vitulos de medio armenti. Qui canitis ad vocem Psalterii. Sicut David putaverunt se habere vasa cantici, bibentes in phialis vinum, et optimo unguento delibuti, et nihil patiebantur super contritionem Ioseph. Nunquid nam isti qui prophetas nostros tanquam ineruditos et elocutionis ignaros, veluti docti disertique contemnunt, si aliquid eis tale vel in

Qui canitis ad vocem Psalterii, quoniam potest exerceri sapienter a sapientibus Musica, mirabili decore dicendi invectionis impetu relaxato, et non ad illos, sed de illis iam loquens: ut nos Musicam sapientis a Musica luxuriantis distinguere commoneret, non ait, Qui canitis ad vocem Psalterii, et sicut David vobis persuadetis vos habere vasa cantici: sed cum illud ad illos dixisset, quod luxuriosi audire deberent, Qui canitis ad vocem Psalterii: imperitiam quoque eorum aliis quodammodo indicavit, adiungens, Sicut David putaverunt se habere vasa cantici, bibentes in phialis vinum, et optimo

luxuriantis distinguere commoneret, non ait, Qui canitis ad vocem Psalterii, et sicut David vobis persuadetis vos habere vasa cantici: sed cum illud ad illos dixisset, quod luxuriosi audire deberent, Qui canitis ad vocem Psalterii: imperitiam quoque eorum aliis quodammodo indicavit, adiungens, Sicut David putaverunt se habere vasa cantici, bibentes in phialis vinum, et optimo unguento delibuti. Tria haec melius pronunciantur, si suspensis duobus prioribus membris circumitus tertio finiatur. Iam vero quid his omnibus adiicitur? Et nihil patiebantur super contritione Ioseph, sive

Sed bonum auditorem non tam si diligenter discutiatur instruit, quam si ardenter pronuncietur accendit. Neque enim haec humana industria composita, sed divina mente sunt fusa et sapienter et eloquenter, non intenta in eloquentiam (sapientia) sed a sapientia non recedente eloquentia. Si enim, sicut quidam disertissimi atque acutissimi viri videre ac dicere potuerunt, ea quae velut oratoria arte dicuntur, non observarentur et notarentur, et in hanc doctrinam redigerentur, nisi prius in oratorum invenirentur ingeniis: quid mirum, si et in istis inveniuntur, quos ille misit qui facit

cui honorem, honorem. Quae membratim fusa clauduntur, etiam ipso circuitu, quem duo membra connectunt. Nemini quicquam debeatis, nisi ut invicem diligatis: Et post paululum: Nox praecessit, inquit, dies autem appropinquavit: abiiciamus itaque opera tenebrarum, et induamur arma lucis, sicut in die honeste ambulemus: non in commessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et aemulatione: sed induimini Dominum IESUM Christum, et carnis providentiam ne feceritis in concupiscentiis. Quod si quisquam ita diceret, Et carnis

discitur, usque adeo non defuit Prophetis nostris, ut vir doctissimus Hieronymus, quorundam etiam metra commemoret, in Hebraea duntaxat lingua: cuius ut veritatem servaret in verbis, haec inde non transtulit. Ego autem ut de sensu meo loquar, qui mihi quam aliis et quam aliorum est utique notior, sicut in meo eloquio, quantum modeste fieri arbitror, non praetermitto istos numeros clausularum: ita in authoribus nostris hoc mihi plus placet, quod ibi eos rarissime invenio. Grande autem dicendi genus hoc maxime distat ab isto temperato genere, quod non tam verborum ornatibus acceptum est, quam

verbo veritatis, in virtute Dei: per arma iustitiae, a dextris et a sinistris, per gloriam et ignobilitatem, per infamiam et bonam famam, ut seductores et veraces, ut qui ignoramur et cognoscimur, quasi morientes et ecce vivimus, ut coerciti, et non mortificati: ut tristes, semper autem gaudentes: sicut egentes, multos autem ditantes; tanquam nihil habentes, et omnia possidentes. Vide adhuc ardentem: Os nostrum patet ad vos ô Corinthii, cor nostrum dilatatum est: et caetera quae persequi longum est. Idemque ad Romanos agit: Ut persecutiones huius mundi, charitate vincantur, spe certa in

Dei? Deus qui iustificat? quis est qui condemnet? Christus IESUS qui mortuus est, magis autem qui resurrexit, qui est in dextera Dei, qui et interpellat pro nobis? Quis nos separabit a charitate Christi? Tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, an nuditas, an periculum, an gladius? Sicut scriptum est: Quoniam propter te mortificamur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis. Sed in his omnibus supervincimus per eum qui dilexit nos. Certus sum enim, quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque praesentia, neque futura, neque virtus, neque altitudo,

ornamentis, qualia sunt in iis quae modo posuimus, non posset tamen nisi granditer dici: Dies, inquit, observatis, et menses, et annos, et tempora. Timeo vos, ne forte sine causa laboraverim in vobis. Estote sicut et ego: quoniam et ego sicut vos. Fratres, precor vos, nihil me laesistis. Scitis quia per infirmitatem carnis iampridem Evangelizavi vobis, et tentationes vestras in carne mea non sprevistis, neque respuistis: sed sicut angelum Dei excepistis me, sicut Christum IESUM. Quae ergo fuit

iis quae modo posuimus, non posset tamen nisi granditer dici: Dies, inquit, observatis, et menses, et annos, et tempora. Timeo vos, ne forte sine causa laboraverim in vobis. Estote sicut et ego: quoniam et ego sicut vos. Fratres, precor vos, nihil me laesistis. Scitis quia per infirmitatem carnis iampridem Evangelizavi vobis, et tentationes vestras in carne mea non sprevistis, neque respuistis: sed sicut angelum Dei excepistis me, sicut Christum IESUM. Quae ergo fuit beatitudo vestra? Testimonium vobis

et tempora. Timeo vos, ne forte sine causa laboraverim in vobis. Estote sicut et ego: quoniam et ego sicut vos. Fratres, precor vos, nihil me laesistis. Scitis quia per infirmitatem carnis iampridem Evangelizavi vobis, et tentationes vestras in carne mea non sprevistis, neque respuistis: sed sicut angelum Dei excepistis me, sicut Christum IESUM. Quae ergo fuit beatitudo vestra? Testimonium vobis perhibeo, quoniam si fieri posset, oculos vestros eruissetis, et dedissetis mihi. Ergo inimicus factus sum vobis vera praedicans? Aemulantur vos non bene, sed excludere vos volunt ut eos

sine causa laboraverim in vobis. Estote sicut et ego: quoniam et ego sicut vos. Fratres, precor vos, nihil me laesistis. Scitis quia per infirmitatem carnis iampridem Evangelizavi vobis, et tentationes vestras in carne mea non sprevistis, neque respuistis: sed sicut angelum Dei excepistis me, sicut Christum IESUM. Quae ergo fuit beatitudo vestra? Testimonium vobis perhibeo, quoniam si fieri posset, oculos vestros eruissetis, et dedissetis mihi. Ergo inimicus factus sum vobis vera praedicans? Aemulantur vos non bene, sed excludere vos volunt ut eos aemulemini. Bonum est autem in bono

insculptis. nihilo enim secius qui sitientes accumbunt, vino se imbuunt, neque poculorum materiam artificiumve inspiciunt: sed valde potius admirantur, quod eloquentiae sacris minus initiati, horumque alii vel a pueris solam piscationem edocti, alii vero publicanorum trapezis assisteri consueti (sicut hic noster Matthaeus) illico prodierint ministri divinarum rerum, super caelestiumque bonorum dispensatores, praesidia in adversis rebus, claraque luminaria: quae non unam modo gentem lumine illustrarunt, sed quodcunque sol hic quem cernimus iubare suae lucis illustrat. Haec hactenus ex

dicendi coniunctae. Horum, quomodo efficacem faciant sermonem, aliqua exempla proponam. Cum Hebraei aut etiam aliae gentes ac linguae volunt rem exaggerare, dicunt esse divinam, Dei, aut a Deo, ut civitas Dei, hortus Dei, quercus Dei, mons Dei, regio Sodomaeorum ante devastationem erat sicut hortus Dei, Hîc aliud est ipsa res primaria, quae primum exponenda venit, nempe regio Sodomaeorum: aliudque adhibetur expositioni, nempe hortus Dei: poterat alioqui dixisse, Regio illa erat pulchra, fertilis, culta, aut quid simile: sed non fuisset sermo tam efficax. Sic vastatio Sodomae

enim vividiora sunt, cum ad personas, et quasi praesentem operosumque actum applicantur. Omnia etiam magis movent, cum nostra fiunt, nobisque applicata, et (ut ita dicam) nostram cutem attingere videntur: sicut solent praecipere Rhetores, ut dicens auditorem negocio admisceat, quasi ipsius, non suum negocium agere videatur. Atque haec individuorum ratio etiam est causa, quare poetae et historici efficacius videantur docere, quam philosophi: quorum disputationes quia sunt generales, putantur esse

Hauddubie et omnia nobis cum illo donabit. Hac enim fiducia manifestae veritatis sic urgetur auditor, quasi non habeat quod respondeat. Item acrius est, An tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, quam si simpliciter negasset. Ad idem faciunt Incisa, ab eadem dictione incipientia, sicut modo retuli, velut et in illo: Neque mors, neque vita, neque angeli, etc. Grandem autem orationem illa proprie reddunt, quod velut afflatus numine nihil humile loquitur, proponit enim magnifice: Scimus quod diligentibus Deum omnia, etc. Deinde totus sermo constat

vere, suaque natura existentes. Huc referre possis omnes typos veteris Testamenti, in quo non tantûm illa sacra, ritus, victimae ac tabernaculum, sed et personae ipsae, earumque varia facta, casus et conditiones, quin et regiones ipsae ac civitates rerum, novi Testamenti picturae ac umbrae sunt, sicut Paulus testatur: Omnia quae illis acciderunt nostros typos fuisse, ac propter nos erudiendos monendosque facta esse, 1 Cor. 10. Sic Christus discipulis Ioannis quaerentibus, an sit Meschias, magis rebus factis, ibi statim multis miraculis, quam verbis respondet. Talis quaedam species realis

nos docent agnoscere Dominum, et hirundo ac grus, quin et ficulnea teneritate corticis, ac productione foliorum nos monet observare tempus visitationis. Huc referre possis omnes allegorias et parabolas: ubi itidem res aliquem in theatrum scholamve inducunt, ut sint nostrae magistrae. Sicut Christus iubet nos discere parabolam a ficu, et Salomon nos iubet adire scholam formicarum. Huius quoque generis est, quod saepe rebus mortuis, affectus, mens ac sermo tribuitur. de quo genere dixi in Prosopopoeia et Ethopoeia. Sic quoque dicitur sanguis Abel clamare in caelum,

similitudines, apologi et aenigmata. Dicetur mox in capite de Evidentia, res etiam eo modo magis ante oculos exhiberi, cum fiunt operosae, seu quasi in motu ac vita proponuntur. Idem etiam hîc dici posset, quod sermo est vehementior, cum res vivas ac efficaces, seu agentes producit: sicut Homerus sagittas volantes, et vulnerare cupientes, et Sisiphi lapidem impudenter tuentem deorsum, quae exempla Aristoteles celebrat. Sic Psal. 91, terribilior fit descriptio pestis, dum infesta circumvagari, volitare ac grassari diu ac noctu pingitur. A peste perambulante in

celeris fugae denotat, dicens: neminem tunc debere ullam moram trahere, ut vel ex agro domum recurrat, vel etiam solum ex tecto in eam descendat aliquid necessarii inde secum accepturus: eoque fore etiam tunc tristem conditionem praegnantium et lactantium, quae minus sunt expeditae ad fugam, sicut et eorum quos necesse erit vel hieme vel in sabbato inde fugere. Sic Paulus 2 Cor. 1, per suam desperationem tanquam effectum, magnitudinem crucis depingit. Sic saepe prophetae amplificant cladium magnitudinem, quod eis qui eas modo audierint, ambae aures tinnient, quodque

offensiones ac inimicitiae quam primum deponantur, et laesus frater protinus placetur, duos speciales casus proponit: alterum, quod cum iamiam vis offerre sacrificium tuum ad altare, tamen Deus iubet te illud sacrosanctum opus differre, et prius adire ac placare laesum fratrem: alterum, quod sicut experientia doceat, nihil esse utilius, quam quamprimum convenire cum adversario: sic nihil sit utilius, quam protinus reconciliari cum fratre, et deponere omnes inimicitias. Hi duo quasi speciales causas multo rem efficacius proponunt, quam si in genere Dominus disservisset de deponendis

tranquillusque animus, unde etiam hilaris et gravis vultus. Sic admodum significanti evidentia dicit Ioabus iratus ad Davidem lugentem mortem Absolonis: Confudisti hodie vultum omnium servorum tuorum, etc. Sic spes ac expectatio animi per externos gestus indicatur: ut, Sicut oculi ancillae ad manus dominae suae, sic oculi nostri ad te, donec miserearis nostri. Alius dixisset: Sicut ancillae servae pensum et demensum, victum et amictum expectant tantum a sua domina: sic nos a te Deus omnia bona nobisque necessaria et salutaria, a te solo expectamus. sed altera

dicit Ioabus iratus ad Davidem lugentem mortem Absolonis: Confudisti hodie vultum omnium servorum tuorum, etc. Sic spes ac expectatio animi per externos gestus indicatur: ut, Sicut oculi ancillae ad manus dominae suae, sic oculi nostri ad te, donec miserearis nostri. Alius dixisset: Sicut ancillae servae pensum et demensum, victum et amictum expectant tantum a sua domina: sic nos a te Deus omnia bona nobisque necessaria et salutaria, a te solo expectamus. sed altera locutio motum solicitudinemque animi coram spectandam proponit. Hoc modo per illum

externum gestum saepissime animi spes expectatioque indicatur in sacris Literis. Tale est verbum Paulinum ἀποκαραδοκία, qua voce exprimitur gestus aliquid alicunde solicite expectantium: sicut si parvi liberi matrem alicunde venturam expectant, solent caput exerere, et oculos eo versus intendere, veluti longius certiusque prospecturi et visuri, num mater iam veniat. Sic David Psalm. 119 inquit: Defecerunt oculi mei ad verbum tuum dicendo, Quando consolabitur me? Solent enim pii

num mater iam veniat. Sic David Psalm. 119 inquit: Defecerunt oculi mei ad verbum tuum dicendo, Quando consolabitur me? Solent enim pii mentis suae oculos intendere in promissiones Dei, veluti in penu quoddam aut promptuaria, tanquam beneficia liberationesque Dei inde expectantes et accepturi: sicut Isaacus prodibat foras, spectaturus an iam sua dulcis sponsa adventaret. Quin etiam aliquando interna verba cum externis vocibus aliquanto violentius coniungunt, ut modo res magis innotescat, et quasi cernatur. Tale est diligere verbis, aut diligere opere, percutere ac occidere

quam suavis est Dominus: pro, fide cognoscite, ac experimini. Adiungatur hisce illa vocula, Ecce: qua saepissime prophetae utuntur, veluti coram totam rem demonstrantes. Ut, Ecce dies venient. Ecce me, ubitu es? Haec est requies. Ecce, tu es Iudaeus, etc. Rom. 2. Tertio, sicut philosophicae disputationes et omnia in genere ac thesi et sine circumstantiis proposita, quasi de communi hominum conspectu remota esse, ac veluti dormitare videntur: ita contra Scriptura suas disputationes personis, idque coram astantibus tribuit, dum vel docenti vel audientibus eas

oculos versantium vocabula sunt, ostendere, opus, aliquid scriptum esse: quae in oculos incurrunt. Decimo, fit evidentia, cum similitudines elegantes, ac in oculos incurrentes adhibentur: ut colligere aliquos sicut gallina congregat pullos suos sub alas, et cum pius confertur cum arbore irrigua et virente ac fructificante, Psal. 1, et Ierem. 17. Contra impius cum stramine a vento propulso, et cum myrica in locis arentibus. Tale est illud Isaiae: Omnes iustitiae nostrae sunt sicut pannus

aliquos sicut gallina congregat pullos suos sub alas, et cum pius confertur cum arbore irrigua et virente ac fructificante, Psal. 1, et Ierem. 17. Contra impius cum stramine a vento propulso, et cum myrica in locis arentibus. Tale est illud Isaiae: Omnes iustitiae nostrae sunt sicut pannus menstruatae: quod rem foedam et abominandam profertante oculos. Sic impiorum cogitationes et opera sunt aut telae aranearum, aut ova basilisci, cum tota explicatione, Is. 59. Sic cum Christus pingitur per germen de veteri trunco Iesse erumpens, et intermortuam illam radicem populum

murum calce linire aut incrustare. Duplicatur evidentia, Psal. 114, Quod non tantum vivae animalesque actiones tribuuntur mari rubro fugienti, et Iordani retrocedenti, ac montibus et collibus exilientibus: sed etiam eis additur notissima et elegantissima similitudo: quod sicut praepingues arietes, agnique et hoedi solent cursitare et saltitare prae nimia lascivia ac pinguedine: ita illi quoque subsilierint exeunte Israele de Aegypto, et Domino terribili specie omnia concutiente. Undecimo, Dialogissmus valde coram rem actionemve exhibet, ut Isa. 63:

pro, iam advenit. Sic Samaritana ait: Scio quod Meschias ἔξρεται, venit. Sic saepe in Participio praesenti Meschias δ' ἐρχάμενος, veniens: id est, qui debet venire. Sicut Baptista iubet suos discipulos dicere Christo: Tune es ille adveniens, aut alium expectare debemus? Iohann. primo, Impostores negant Christum venientem ἐρχόμενον, in carne, id est venisse. Quae enim in Praesenti dicuntur, quasi ante oculos

ut cum Deus educit Abraamum, et iubet enumerare stellas caeli, postea promittit tam numerosum semen. Hoc est rebus loqui, ut supra dixi. Cum Saul discerpit suos boves, eorumque frusta per totum Israelem circumferri iubet, sicque se discerpturum inobedientes minatur. Sic sunt sacramenta, ut sicut lavaris exterius hac aqua, et sicut reficeris hoc vino et pane: sic et passione Christi interius. Sic saepe prophetis in visionibus adiicit Deus externas aliquas picturas: ut Ieremiae baculum amygdalinum, et ollam bullientem. Huc referri possunt et illa prodigiosa prophetarum

et iubet enumerare stellas caeli, postea promittit tam numerosum semen. Hoc est rebus loqui, ut supra dixi. Cum Saul discerpit suos boves, eorumque frusta per totum Israelem circumferri iubet, sicque se discerpturum inobedientes minatur. Sic sunt sacramenta, ut sicut lavaris exterius hac aqua, et sicut reficeris hoc vino et pane: sic et passione Christi interius. Sic saepe prophetis in visionibus adiicit Deus externas aliquas picturas: ut Ieremiae baculum amygdalinum, et ollam bullientem. Huc referri possunt et illa prodigiosa prophetarum externa opera: ut cum Ieremias gestat

habeat: ubi illa eius epistola scripta sit, a quo, quo instrumento, a quibus legatur, et cuius ea epistola sit. Sic mox exponit integre suam idoneitatem, et ministerii Spiritus gloriam. Mox 2 Cor. 6, pleno ore ac sermone describit formam suae conversationis per 7 versus, inde a 4 usque ad 12, sicut ipsemet confitetur, ibi se dilatasse cor, et aperuisse os. idem exemplum etiam ad cohaerentem aut pendentem stylum referri posset. Integre sane illa duo capita 6 et 7, ubere laeticia ac exultatione spiritus Pauli, et sermone luxuriant, aut etiam exundant. Tales vero orationis

cor infirmum. A planta pedis usque ad verticem non est in eo integritas: sed vulnus, et livor, et plaga recens, non sunt constricta, neque alligata, neque emollita oleo. Terra vestra desolatio, civitates vestrae succensae igni. Terram vestram coram vobis alieni comedunt: desolatio, inquam, erit sicut subversio alienorum. Et derelinquetur filia Syon sicut umbraculum in vinea, velut tugurium in cucumerario, et ut civitas desolata. Nisi Iehova exercituum reliquisset nobis superstites paucos, sicut Sodom fuissemus, ipsi Gomorrhae similes fuissemus. Audite verbum Iehovae principes

in eo integritas: sed vulnus, et livor, et plaga recens, non sunt constricta, neque alligata, neque emollita oleo. Terra vestra desolatio, civitates vestrae succensae igni. Terram vestram coram vobis alieni comedunt: desolatio, inquam, erit sicut subversio alienorum. Et derelinquetur filia Syon sicut umbraculum in vinea, velut tugurium in cucumerario, et ut civitas desolata. Nisi Iehova exercituum reliquisset nobis superstites paucos, sicut Sodom fuissemus, ipsi Gomorrhae similes fuissemus. Audite verbum Iehovae principes Sodomae, auribus percipite legem Dei nostri, populus

vestrae succensae igni. Terram vestram coram vobis alieni comedunt: desolatio, inquam, erit sicut subversio alienorum. Et derelinquetur filia Syon sicut umbraculum in vinea, velut tugurium in cucumerario, et ut civitas desolata. Nisi Iehova exercituum reliquisset nobis superstites paucos, sicut Sodom fuissemus, ipsi Gomorrhae similes fuissemus. Audite verbum Iehovae principes Sodomae, auribus percipite legem Dei nostri, populus Amorach, ut quid mihi offertis multitudinem victimarum vestrarum, dicit Iehova? Satur sum: holocausta arietum, et adipem taurorum, et sanguinem

et in Evangelio, Petite, et dabitur vobis. pete ἀπὸ τοῦ αἰτίου, id est, ab autore quaere. Habes ὕλην intelligibilia, quibus quaeras. Pulsa, et aperit tibi Deus verbum. Quae petit, mens est, quae operatur sicut ignis intelligibilia, in quibus mentis ardor operatur sicut ignis in lignis: aperit verbum tibi Deus, quod est ἀποτέλεσμα. Huiusmodi autem per multa habes in utriusque Testamenti libris. Rupertus abbas lib. 7 de Operibus Spiritus sancti, omnes

τοῦ αἰτίου, id est, ab autore quaere. Habes ὕλην intelligibilia, quibus quaeras. Pulsa, et aperit tibi Deus verbum. Quae petit, mens est, quae operatur sicut ignis intelligibilia, in quibus mentis ardor operatur sicut ignis in lignis: aperit verbum tibi Deus, quod est ἀποτέλεσμα. Huiusmodi autem per multa habes in utriusque Testamenti libris. Rupertus abbas lib. 7 de Operibus Spiritus sancti, omnes Rhetoricae orationis partes in Scriptura sacra, plenissime

praecipies, esto brevis, ut cito dicta
Omne supervacuum pleno de pectore manat.
Percipiant animi dociles teneantque fideles. Obruitur enim alioqui vinciturque multitudine, magnitudine ac prolixitate mens humana, ut nec concipere tantam molem, nec animo retinere queat. Sicut cuiusdam Laconis apophtegma recitatur, qui dixerit prima, non memini. Secundo, non tantum temporis ac operae exigit, ut prolixitas: quo fit ut et aliis vacare queamus. Tertio, brevitas apta est sententiis, teste Phalereo, apta etiam symbolicis dictis, apta mandatis

memoriam et plenam possessionem: per maledictionem generis humani, magnitudinem peccati ac irae Dei. Sic per poenas diluvii, magnitudinem peccatorum, corruptae religionis ac morum et simul irae Dei: per evocationem Abrahami, eiusque instaurationem religionis, ingens eiusdem corruptio demonstratur. Sicut et tempore Enoch ac Moysis. Sic saepissime alias per antecedentia indicantur sequentia: et contra per translationem Eliae et Enoch indicatur immortalitas animae, resurrectio corporum, et vita aeterna, seu beatorum vera felicitas apud Deum. Exod. 14 dicit Deus ad Moysen: Quid

de Simili ostenditur. Similitudines igitur tales simpliciter allegoriarum formam obtinent. 2. Timoth. 2, In magna domo sunt non tantum vasa aurea et argentea, sed et testacea: et alia ad honorem, alia ad ignominiam. Si quis igitur expurgaverit seipsum, etc. Deest applicatio: Sicut in magna domo sunt vasa varia, ita varia in Ecclesia sunt etiam vasa aut homines, etc. Si quis igitur seipsum mundaverit, etc. Decimotertio, valde variae Eclipses vocum, locutionum ac sententiarum subinde occurrunt: verum plerunque tantum talia

vivit, vivit Deo. Sic et vos concludite, mortuos quidem vos esse peccato, vivere autem Deo in Christo. Ubi media sententia, Nam quod mortuus est peccato, mortuus est semel, etc. est tum ratio praecedentis, tum etiam antecedens collationis sequentis sententiae. Debuisset enim repeti, Sicut igitur Christus ipse mortuus quidem est peccato, vivit autem Deo: ita et vos statuite, vos esse mortuos peccato, vivere autem Christo. Sed illud antecedens in antecedente sententia continetur: quae cum sit perspicua, et in recenti memoria Lectori, non est necesse eam iterari, facileque addita

in antecedente sententia continetur: quae cum sit perspicua, et in recenti memoria Lectori, non est necesse eam iterari, facileque addita modo applicatione illa antecedens sententia potest subintelligi a Lectore non somnolento. Simile prorsus exemplum est 1 Thessal. 4, Nolite dolere de mortuis, sicut qui spem non habent. nam si credimus quod Iesus mortuus est et resurrexit: sic Deus etiam mortuos in Iesu adducet cum eo. Sententia: Nam si credimus, servit utrique praecedenti et sequenti: potuisset autem suppleri sermo sic: Nam si credimus quod Iesus est mortuus, quodque resurrexit:

non habent. nam si credimus quod Iesus mortuus est et resurrexit: sic Deus etiam mortuos in Iesu adducet cum eo. Sententia: Nam si credimus, servit utrique praecedenti et sequenti: potuisset autem suppleri sermo sic: Nam si credimus quod Iesus est mortuus, quodque resurrexit: credamus etiam, quod, sicut illum mortuum resuscitavit Deus, sic et nostros pie mortuos suscitabit. Decimoquinto, in eo quoque non raro foecunda felixque brevitas est, quod duplicatum sensum idem textus exhibere potest, quo omnia typica et allegorica pertinent: ut, licet sacrificia illa et ceremonias

est habenda, non ut aliquis alius communis doctor, quantumvis alioqui bonus ac doctus. Est igitur Scriptura verbis quidem sermoneque brevis, rebus autem prolixissima. Utitur autem Scriptura brevitate cum propter eas causas et commoditates brevitatis, quas supra exposui: tum etiam, sicut Ioannes subindicat, ne pusilli Christi in infinita volumina detrahantur. Ob quam causam etiam Ius civile (quod solis doctis scriptum est) ob ingentem prolixitatem olim Iustinianus abbreviare coactus est. Ingens igitur utilitas est, quod in brevi volumine, certoque loco, omnia ad religionem

abbreviare coactus est. Ingens igitur utilitas est, quod in brevi volumine, certoque loco, omnia ad religionem scitu necessaria, quae incidunt, aut omnino incidere possunt, reperiri copiosissime queant. Facit etiam illa artificiosa brevitas mirifice ad memoriae subsidium. nam (sicut Galenus de Historica aut definitiva methodo dicit) pauca illa primaria capita ob ipsam paucitatem facile memoria tenentur: ea porro quia mox, si intelligantur, suas partes, species, causas aut circumstantias monstrant, facile eas memoriae nostrae subiiciunt ac exhibent. Fuit

ac simul valde efficax vivusque: altera, quod illi meridionaliores homines longe facilius septentrionalibus moventur, ut in capite de Ieiunio ostendam: eoque etiam paucioribus verbis indigent, quia intelligenti, iuxta proverbium, pauca sufficiunt. Sit nobis exemplo huius rei, qua de agimus, quod sicut Graeci multo fuerunt studiosiores brevitatis quam Latini: sic porro etiam magis Hebraei quam Graeci. Quanto est succinctior Demosthenes quam Cicero: cuius redundantem copiam aut Asianismum stylum nequaquam Athenienses, multo minus Lacones tulissent. Sed apta forte fuit eius copia rudiori ac

redarguant, quae ipsis reclament, utque sic coram quasi consensum ac comprobationem extorqueant. Quod et accidit, dum illi in conscientia convicti sua, nihil possunt contra respondere. Quarto, efficacissime dicitur, Quae ipsimet vidimus et audivimus: quibus indicatur summa harum rerum certitudo. Sicut et 1 Iohan. 1 dicitur: Quod audivimus, quod vidimus oculis nostris, et manus nostrae contrectaverunt: et Iohan. 1, Habitavit inter nos, et nos vidimus gloriam eius, gloriam sicut unigeniti. postremo efficacissime dicitur: Non possumus non

Quarto, efficacissime dicitur, Quae ipsimet vidimus et audivimus: quibus indicatur summa harum rerum certitudo. Sicut et 1 Iohan. 1 dicitur: Quod audivimus, quod vidimus oculis nostris, et manus nostrae contrectaverunt: et Iohan. 1, Habitavit inter nos, et nos vidimus gloriam eius, gloriam sicut unigeniti. postremo efficacissime dicitur: Non possumus non loqui, volentes nolentes cogimur loqui, etiamsi omnes pontifices et simul omnes monarchae vetarent, et etiamsi nobis mille mortes imminerent.

valde attentum, vigilantem et intelligentem Lectorem, ac nequaquam somnolentum: quod valde observandum est cum in hoc genere Hebraismorum, tum et in aliis omnibus. Non enim Scriptura ita ingenti copia aures animumque implet, ac veluti ingentium bombardarum tonitribus et violentia irrumpit, sicut oratores interdum vel dormientes nimia copia et amplitudine sermonis excitare conantur. Quare si in lectione sacri sermonis sis somnolentus, illa summa brevitas aures tuas mox inutiliter praetervolat. Si parvifacias caelestem sapientiam, ac oscitanter legas, non proiicit Deus margaritas ante

habet et finem: et quae circuitus sui spectata amplitudine, atque orbis, facile ferit audientium aures. Erit haec et suavis, et plane dilucida: suavis, quia finita, et quia sperabit auditor semper arripere aliquam conclusionem, propterea quod seorsum sententiae suo quaeque ambitu colligantur: sicut contra molestissimum est, cum nihil intelligimus, nullum contuemur finem, nihil intentione perficimus. Haec ille. Pendentem illam orationem aut connexam ego arbitror eam esse, quae ita connectit cola ac sententias inter se, ut omnia cohaereant, utque nusquam plene ac plane libere

Gratias agimus DEO et patri Domini nostri IESU Christi, semper pro vobis orantes, audita fide vestra in Christo IESU, et charitate in omnes sanctos: propter spem sepositam nobis in caelis, quam prius audistis per sermonem veritatis, id est Evangelii, perveniens ad vos, sicut et in totum mundum: et fructum profert, sicut apud nos quoque: ex quo die vere cognovistis Dei gratiam, sicut et didicistis ex Epaphra dilecto conservo nostro, quomodo est fidus pro nobis minister Christi, qui et declaravit nobis vestram in spiritu charitatem: propterea et nos ex quo die

et patri Domini nostri IESU Christi, semper pro vobis orantes, audita fide vestra in Christo IESU, et charitate in omnes sanctos: propter spem sepositam nobis in caelis, quam prius audistis per sermonem veritatis, id est Evangelii, perveniens ad vos, sicut et in totum mundum: et fructum profert, sicut apud nos quoque: ex quo die vere cognovistis Dei gratiam, sicut et didicistis ex Epaphra dilecto conservo nostro, quomodo est fidus pro nobis minister Christi, qui et declaravit nobis vestram in spiritu charitatem: propterea et nos ex quo die audivimus, non desinimus pro vobis orare, et

audita fide vestra in Christo IESU, et charitate in omnes sanctos: propter spem sepositam nobis in caelis, quam prius audistis per sermonem veritatis, id est Evangelii, perveniens ad vos, sicut et in totum mundum: et fructum profert, sicut apud nos quoque: ex quo die vere cognovistis Dei gratiam, sicut et didicistis ex Epaphra dilecto conservo nostro, quomodo est fidus pro nobis minister Christi, qui et declaravit nobis vestram in spiritu charitatem: propterea et nos ex quo die audivimus, non desinimus pro vobis orare, et petere ut impleamini omni agnitione voluntatis eius in omni sapientia

nostro, quomodo est fidus pro nobis minister Christi, qui et declaravit nobis vestram in spiritu charitatem: propterea et nos ex quo die audivimus, non desinimus pro vobis orare, et petere ut impleamini omni agnitione voluntatis eius in omni sapientia et intelligentia spirituali incedere vos, sicut Domino dignum est, ad omne obsequium in omni opere bono fructum proferentes, et crescentes in agnitionem Dei, omni robore corroborati, secundum gloriosam vim ipsius ad omnem tolerantiam, et animi lenitatem cum gaudio: gratias agentes patri, qui idoneos nos fecit ad participandam sortem

sententiae sunt inter se connexae, ut magna eius pars, unica periodus esse videatur. Verum adscribamus sane etiam ex ea epistola exemplum, ut tanto magis haec res illustretur. Benedictus Deus et pater Domini nostri Iesu Christi, qui benedixit nobis omni benedictione spirituali in caelis, Christo: sicut elegit nos in ipso, ante quam iacerentur fundamenta mundi, ut essemus sancti et inculpati coram ipso, per charitatem, praedestinando nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in sese pro sponte benevolo affectu voluntatis suae ad laudem gloriosae gratiae suae, quae gratos nos reddidit in

βαρὺς dubitari queat: Erasmi quidem Paraphrasim arrogantes nequa quam probandam censeo. nam Paulus veluti comprobans illud iudicium, talem se etiam coram sermone esse velle ait. βάρος etiam potentiam solet significare, sicut Diodorus scribit, Philippum timuisse gravitatem civitatis Olynthiorum: et manus graves pro robustis ab Homero celebrantur. Caeterum Hermogenes gravitatem styli vocat, cum est acerbus, obiurgans, accusans et expostulans. Sive igitur potentiam aut robur sermonis intelligas, sive

ut illi qui ex gentilismi impurissima sententia ad Christianismum veniebant: sed homines iusti, ut meritô prae aliis de iustitia operaria confidere potuissemus. Sod tamen abiecta hac tanta iustitiae, et etiam gentis nostrae praerogativa, tanquam rebus inutilibus ad solum Christum convolavimus: sicut ille Phil. 3, hoc suum exemplum copiosius exponit. Singula ergo verba ei suam vitam ac operositatem habent. Omnia vero ista fiunt Paulo tanto vividiora et potentiora, quôd ea in illustribus exemplis ac veluti in motu vitaque proponit. quasi dicat: Controversia ista iam saepe

genus D. Pauli, ut rude ac indoctum contemnebant: quod sane facile videri potest indoctum iis, qui nec rerum bonitate curant, nec id diligentissime considerant ac examinant. Forte etiam revera aliquod discrimen fuit inter Pauli facundiam, oris et calami, ut ab hac magis valuerit, sicut ei adversarii obiiciebant: 2 Cor. 10. Sunt quidem diversa dona, sed plerunque calami quam oris maioruis est, quantumvis vox viva magis afficere dicatur auditorem. Caruit ergo Paulus humana eloquentia, at non divina, quam ex munere spiritus S. habuit. Caruit illa ambitiosa,

auribus (cuiusmodi tunc Graeculorum erant) mutus aut infans, collatus ad Isocratem, aut etiam Platonem. Verisimile quoque est, vel potius verissimum, illam excellentem eloquentiam, quae passim in Epistolis Pauli elucescit, non tam ipsius fuisse quam Spiritus S. per os eius loquentis: sicut Christus pollicetur suis Apostolis et omnibus credentibus, Matth. 10 et Luc. undecimo, se illis daturum, cum opus erit, eam facundiam, cui adversarii resistere nequeant. Quare et ipse Paulus Ephes. 6 iubet pro se fieri preces, ut detur sibi sermo in apertione oris, et libertas ad

se fieri preces, ut detur sibi sermo in apertione oris, et libertas ad praedicationem Evanglii. Ubi duo dona petit, sermonis copiam, animi confidentiam, ut et possit et ausit prompte liberrimeque Evangelion filii Dei annunciare. Suppeditavit igitur ei spiritus uberiorem sermonis vim, cum voluit, sicut Ezechiel dicit, alias se fuisse mutum, cap. 3. alias facundum, cap. 24. et David inquit, Dñe labia mea aperies. Fieri etiam potest, ut ea comparatione quadam dicantur, quod adversarii eius multo erant ipso loquaciores: non quod ipse necessaria

alias se fuisse mutum, cap. 3. alias facundum, cap. 24. et David inquit, Dñe labia mea aperies. Fieri etiam potest, ut ea comparatione quadam dicantur, quod adversarii eius multo erant ipso loquaciores: non quod ipse necessaria facundia destitueretur: sicut ipse minatur, se reversum velle cognoscere non garrulitatem, sed virtutem eorum. Tribuit alioqui ipsemet Apostolus seductoribus Rom. 16. χριστολογίας et εὐλογίας: et Petrus

ostendit, id ad styli magnitudinem gravitatemque pertinere, si non exactissima illarum particularum ratio et reliquae etiam compositionis ac soni habeatur. nam limatam compositionem suavemque stylum non admodum convenire grandi illi dicendi generi. Sic et Antiptoses idem ad gravem ideam refert, sicut et multa Anantapodota aut Anacolutha. Quo consilio etiam Thucydidem aiunt asperiore et duriore compositione styloque usum esse. Quare sciendum est, ubi tale quid in Paulo reperimus, non mox vel inscitia, vel etiam negligentia peccatum esse: sed id ipsam linguam ac genus dicendi

vel inscitia, vel etiam negligentia peccatum esse: sed id ipsam linguam ac genus dicendi interdum postulasse. In aliquorum vocabulorum aut etiam phrasium et constructionum abusu potest videri Paulus accommodasse se ad praesentem sui seculi sermonem, qui iam tunc temporis declinabat: sicut et semper vulgus aliquid vitii in suo sermone habet. Vehementer sane observandum est Prophetas, Christum et Apostolos sua dixisse et scripsisse non solis eruditis, sicut plerunque alii omnes scriptores: sed communi plebeculae, ad cuius captum necessario sese accommodare coacti

abusu potest videri Paulus accommodasse se ad praesentem sui seculi sermonem, qui iam tunc temporis declinabat: sicut et semper vulgus aliquid vitii in suo sermone habet. Vehementer sane observandum est Prophetas, Christum et Apostolos sua dixisse et scripsisse non solis eruditis, sicut plerunque alii omnes scriptores: sed communi plebeculae, ad cuius captum necessario sese accommodare coacti sunt, constat vero, iam tum Graecum sermonem in declinatione fuisse. Quam rem consiliumque illorum, nisi Lector diligenter observaverit, male de eis sentiet, et non raro ab eorum sensu

Quis dubitat istum doctorem nequaquam fuisse unum ex illis, qui Evangelii doctrinam parvi fecerint: et tamen talibus se iste quasi adiungit et adnumerat, dum se quoque cum illis obiurgat. Sic cap. 3, 6, et 12, et passim se admiscet auditoribus, ac seipsum quoque monet et hortatur. Sicut 10 inquit: Teneamus confessionem, etc. Non deserentes congregationem nostram mutuam, etc. Nam si ultro peccaverimus. Talibus loquutionibus cum alia novi Testamenti scripta, tum praesertim Paulus est prorsus refertissimus, ubi scilicet doctor quasi

potest, ut studio clariore, et quasi splendidiore sermone sit in ea usus, cum eam non ad unicam aliquam Ecclesiam aut hominem scripserit, ut caeteras: sed ad totam gentem Hebraeorum, tunc per orbem terrarum dispersam, vel saltem ad Ecclesias ex eis collectas, quae itidem passim reperiebantur: sicut Petrus vocat eas dispersionem: ut, quo tam varios auditores doceret et moveret, clariori et illustriori sermone eum uti oportuerit. Solent enim scriptores ea luculentius componere, quae frequentiori auditorio proponuntur. Quod etiam Rhetores praecipiunt. Eadem etiam forte causa est, cur

quod nemo Apostolorum tam longe et crebro Ierosolymam recurrere solitus sit, ut Paulus. Octavo, multa profecto habet Paulina ut quod tantopere urget doctrinam fidei, quod per fidem omnia consequamur, quod utitur voce Hypostasis pro fiducia, cap. 3 et 11. sicut et Paulus in posteriore ad Cor. bis, quod urget illud familiare dictum Pauli, Iustus fide sua vivet. Quod etiam perinde urget abrogationem sacerdotii et rituum Mosaicorum, et mediatorem ac sacerdotem perpetuum ad dexteram Dei pro nobis intercedentem ostentat, eumque fide adiri iubet, quodque

bis, quod urget illud familiare dictum Pauli, Iustus fide sua vivet. Quod etiam perinde urget abrogationem sacerdotii et rituum Mosaicorum, et mediatorem ac sacerdotem perpetuum ad dexteram Dei pro nobis intercedentem ostentat, eumque fide adiri iubet, quodque filium Dei vocat prothotocon eius, sicut et Paulus ad Collossenses bis. Nono, illud profecto non parvum argumentum est authorem Apostolorum tempore vixisse, et esse unum ex Apostolis, quod dicit Deum illo suo tempore per Christum locutum esse; quodque, cum dicit, Deum esse loquutum, primum per Prophetas, deinde per ipsum

per Christum locutum esse; quodque, cum dicit, Deum esse loquutum, primum per Prophetas, deinde per ipsum filium: non addit etiam, per ipsos Apostolos, ne nimium se iactare videatur. Alioqui si discipulus Apostolorum fuisset, addidisset proculdubio, eum etiam per Apostolos locutum, sicut ipsemet Dominus inquit, qui vos audit, me audit. Eodem facit, quod ita de sacrificiis ritibusque Mosis loquitur, tanquam adhuc in usu praxique existentibus. Verisimile sane est, quod si post ruinam templi et Hierosolymae, postque illam tam horrendam eversionem eius gentis, ad quam hanc

In quibus Deus seculi huius excaecavit corda incredulorum, separare per Hyperbaton Deum a Seculi huius: quasi ibi vox Deus non diabolum, sed verum Deum significet. Quod et Hilarius postea conatus est, ne scilicet Manichaei inde duos Deos probare possent, non cernens dici de metaphorico quodam Deo, sicut ab eodem etiam venter dicitur esse impiorum Deus. Mirandum igitur ac deplorandum est, tantos patres tam infeliciter versatos esse in expositione sacri textus. Sic Erasmus sequutus praeceptorem suum Origenem', dicit Paulum balbutivisse: Rom. 1, Reperio igitur eam legem volenti

bonum (esse) quod mihi malum adiaceat. Ubi sermo est perspicuus et congruus, nisi quod verbum substantivum usitato Hebraeis et aliquando etiam Graecis more deest. Sic idem carpit Paulum Rom. 12, Unicuique ut Deus partitus est: cum et ibi sermo constet, sive quia usitato more postponitur Ut, sicut et Terentius inquit: Populo ut placerent: sive potius, quia repetendum est illud praecedens, Dico aut praecipio. Cam. quoque aliquoties reprehendit Paulum, quod ei μὲν et δὲ coniunctiones non ubique

et ὁμοιοτέλευτον, in illis: Nox praecessit, dies appropinquavit. Item ἐναντίωσις in abiiciendo et induendo, in luce ac tenebris. Ad haec Metaphora in unica voce, Arma lucis. Rursus Collatio, Sicut in die: sed iucundior est Graecorum verborum sonus, ἀποθώμεθα, ἐνδυσώμεθα, σκότους, φωτὸς: in verbis plenum est ὁμοιοτέλευτον, in nominibus ex parte

Neutrum enim proprie dictum est. Ne quid interim dicam de concinnitate membrorum, articulorum et comparium: quae tamen evidentior est in his quae sequuntur. Quanquam totus hic sermo videri potest Allegoria, Nox praecessit, dies appropinquavit, Abiiciamus opera tenebrarum, sicut in die honeste ambulemus. Nullum enim hîc verbum est proprium. Modulatior ac numerosior cursus est in illis: Non in commessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et aemulatione. Unum quodque membrum constat iugo vitiorum inter se cognatorum, ut

modo potentes erant ac divites, alio modo nobiles et inclyti, ita diverso modo tum eruditi, tum eloquentes. Idem aliquanto post: Ut seductores ( ὡς πλανει, id est, ut impostores, vel potius quasi, sicut mox vertit. quanquam oportuit ita perpetuo vertere, cum sit ubique ὡς: sed Interpres mire sibi placuit sua copia, nunc vertens ut, nunc quasi, nunc sicut, nunc tanquam, perinde quasi nihil intersit apud Latinos inter has omnes voces. Iam ut demus nihil

( ὡς πλανει, id est, ut impostores, vel potius quasi, sicut mox vertit. quanquam oportuit ita perpetuo vertere, cum sit ubique ὡς: sed Interpres mire sibi placuit sua copia, nunc vertens ut, nunc quasi, nunc sicut, nunc tanquam, perinde quasi nihil intersit apud Latinos inter has omnes voces. Iam ut demus nihil interesse, certe vocis eiusdem iteratio non solum ad decus orationis facit, verum etiam ad vehementiam. Sic enim totus hic sermo per contraria, per membra, per comparia, per similiter

hasce Epistolas, nempe Apostolus crucifixi: deinde, quid, nimirum Evangelium crucifixi: postremo, ad quos, eos scilicet, qui huc essent adducendi, ut in cruce Domini nostri Iesu Christi omnem et salutem et gloriam potieret: satis liquet, quam decuerit Paulum sermonis humilitas, et ea ratio, qua sicut afflatum Spiritus, ita neglectum inanis cultus (quem caro admiratur) prae se ferret, dum ostenderet rem quam commendat, maxime popularem, et omnibus qui modo eam cupiant, perceptu facilem: denique artem hîc tradi, qua toti immutamur, et divinam quandam vivendi rationem consequimur. Atqui

qui plus caeteris honoretur, nisi ex virtute et splendore Epistolarum suarum? per quas non solum eos qui tunc crediderunt, sed etiam ab illo tempore usque nunc, et usque ad adventum Christi credituros informat et erudit: nec unquam hoc facere cessabit, donec humanum genus fuerit super terram. Nam sicut murus quidam adamante construitur, ita et in universo orbe Christi Ecclesias eius scripta communiunt. Ac sicut aliquis vir fortis consistit in medio, omnia argumenta captivans, et adducens in obedientiam Christi, et cogitationes universas, et omnem exaltationem extollentem se adversum

crediderunt, sed etiam ab illo tempore usque nunc, et usque ad adventum Christi credituros informat et erudit: nec unquam hoc facere cessabit, donec humanum genus fuerit super terram. Nam sicut murus quidam adamante construitur, ita et in universo orbe Christi Ecclesias eius scripta communiunt. Ac sicut aliquis vir fortis consistit in medio, omnia argumenta captivans, et adducens in obedientiam Christi, et cogitationes universas, et omnem exaltationem extollentem se adversum scientiam Dei, quae cuncta efficit per eas epistolas, quas scriptas nobis reliquit, admirabiles plane, et sapientia

augetur adseveratio. Et 1 Ioan. 1, videtur esse quaedam illustratio: Annunciamus vobis Deum lucem esse, et tenebrae in eo sunt nullae. Porro exempla sequentia possent ad amplificationem referri. Ibidem: Si in tenebris ambulamus, communionem cum eo non habemus: sin in luce ambulamus, sicut ipse est in luce, communionem habemus cum eo, et sanguis eius mundat nos ab omni peccato. Et mox: Si dixerimus, nos peccatum non habere: Si confiteamur peccata nostra, etc. Et sequenti: Qui dicit se in luce ambulare, et fratrem suum odit, in tenebris est usque adhuc. Qui diligit

Ioannis cap. 2, Scribo vobis, aliquoties sine copula repetit. Appendices. Appendices sententiarum non paucas habet. 1 Ioan. 3, Hoc est mandatum eius, ut credamus nomini filii eius Iesu Christi, et diligamus alii alios, sicut mandavit nobis. Illud. Sicut mandavit, appensum aut alligatum est praecedentibus, cum iam satis plene dictum esset. Posses etiam vocare Appositiones fini sententiae subiectas, ut Ioan. 1, Quot quot autem acceperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, iis qui credunt in nomen eius.

2, Scribo vobis, aliquoties sine copula repetit. Appendices. Appendices sententiarum non paucas habet. 1 Ioan. 3, Hoc est mandatum eius, ut credamus nomini filii eius Iesu Christi, et diligamus alii alios, sicut mandavit nobis. Illud. Sicut mandavit, appensum aut alligatum est praecedentibus, cum iam satis plene dictum esset. Posses etiam vocare Appositiones fini sententiae subiectas, ut Ioan. 1, Quot quot autem acceperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, iis qui credunt in nomen eius. est Appositio aut Appendix

sed etiam ipsam huius sui famuli substantiam vult sanctissimam, sanissimam, sibique simillimam esse: non tantum fructus vult esse optimos, sed etiam ipsam arborem, atque adeo radicem eius, qualem ipse initio condiderat, cum vidit ac dixit esse valde bonam, ut toties inculcat: Sancti estote, sicut et ego sanctus sum. Hoc vero sibi debitum opus ac rem, fructus et arborem optimam cum sua radice, dum Deus praestari exhiberique sibi exposcit, plerunque tantam externis quibusdam vocabulis aut externam solum obedientiam notantibus vocibus per Synecdochen utitur, veluti per

externa, nobisque nominata et ante oculos depicta specie aut umbra rei haereamus, nec ad ipsam naturam, nucleum aut medullam rei (quo tamen praecipue nos Spiritus sanctus suo sermone deducere cupit) penetrare queamus. Atque ita pro internis externa, pro veritate speciem, ac pro corpore umbram, sicut ille pro Iunone nubem complectamur. Vicissim quoque, si recta ac expresse ipsas res internas Scriptura exigeret, nempe sanitatem animae rationalis, aut conformitatem hominis cum Deo: rudiores nec ipsa quidem verba intelligerent, minusque illae locutiones in communi vita et

affligere animas suas seu ieiunare. Significat autem affligere animam, proprie seipsum aliquo modo cruciare, ut abstinentia cibi aut incommodo vestitu, aut iacendo in cinere, aut aliqua alia tali ratione. Hae vero afflictiones ac ieiunia cum sint tantum effectus et signa moesti animi, sicut et laceratio vestimentorum (quemadmodum id in phrasibus de ieiunio prolixius indicabimus) undecunque demum ille moeror veniat, saepe tamen pro integra poenitentia ponuntur (sicut contraria his afflictionibus poni pro impoenitentia, paulo ante indicavimus) ut in praedictis locis Levit. et

aliqua alia tali ratione. Hae vero afflictiones ac ieiunia cum sint tantum effectus et signa moesti animi, sicut et laceratio vestimentorum (quemadmodum id in phrasibus de ieiunio prolixius indicabimus) undecunque demum ille moeror veniat, saepe tamen pro integra poenitentia ponuntur (sicut contraria his afflictionibus poni pro impoenitentia, paulo ante indicavimus) ut in praedictis locis Levit. et Ionae 3, ubi scriptum est, quod Ninivitae induerint se saccis: id est, sordidioribus vestibus. Christus quoque Matthaei 11, et Lucae 10, eodem modo de poenitentia loquitur.

vestibus. Christus quoque Matthaei 11, et Lucae 10, eodem modo de poenitentia loquitur. Verae autem agnitionis peccatorum per legis praedicationem, item fiduciae in promissiones de Christo, saepe nulla fit mentio in talibus locis: cum tamen eos praecipue requirat Deus. Sicut Isa. 58. reprehendit Iudaeorum ieiunia, quod tantum affligerent corpus, et incederent inclinato capite, tanquam debiles et moesti: cum Deus ab eis veram potius conversionem et luctum animi requireret, hunc vero externum corporis luctum tantum eatenus probaret, quatenus esset effectus et

pro reipsa, id est, vera animi conversione amplexi sunt, quibus tantum simularunt dolorem et poenitentiam commissorum delictorum. Atque id quidem in papatu adeo invaluit, ut agere poenitentiam vulgo nihil significaret aliud, quam corporeis et externis quibusdam molestiis seipsum afflictare. Sicut et Germanicum Buß / magis externam quandam castigationem, quam veram animi conversionem significare videtur. De vocabulo Poenitentiae et resipiscentiae in prima parte disservi. Aliquando autem in eiusmodi poenitentiae descriptionibus paulo plures eius effectus adduntur, et

ideo solum vel laudantur vel vituperantur, quod rerum bonarum aut malarum signa sunt: sed etiam, quod bonae res, a Deo mandatae, interdum vituperentur, et contra res prohibitae laudentur, non per sese, aut propter suam naturam: sed quia sunt indicia, notae aut effectus rerum bonarum aut malarum: sicut antea de ieiunio et sacrificiis dictum est, quae vituperantur ob internam hypocrisin, opinionemque operis operati, et alias illorum pravas sententias. Contra res mala in Iona laudatur, quod Rex prohibuerat, ne quis comedat: quod proculdubio non citra laesionem valetudinis multorum factum est,

Ieiunio loquentes, intelligibiliores nobis fient. Vox ipsa etsi Latina est, nam et Romani olim Cereri ieiunabant, ut Livius lib. 6 Decad. 4 testatur, ac significat abstinere a cibo, aut certe longe parcius eo uti, quam corporis necessitas postulat: tamen ab Hebraeo fonte non incommode (sicut et aliae multae) deduci potest. Nam apud Hebraeos Iana affligere significat. Vocant vero Hebraei ieiunium afflictionem animae. Appellant autem Hebraei Ieiunare affligere animam, ut est videre Levit. 23. Nec est veri dissimile, cum sacrificia, ac multae aliae ceremoniae a Iudaeis

et 2. Sam. 12, in ieiunio Davidis propter filium aegrotantem. Non tamen fuit una certa forma illius ieiunii. Erat enim quiddam spontaneum et liberum, ideoque haud dubie alius alio modo inter ieiunandum seipsum cruciavit. Nondum enim fuit ieiunium ad certos dies alligatum, sicut in Papatu, praeter dies expiationum, de quibus Leu. 23. nec ad certos cibos. Usi tamen sunt (ut dictum est) non lautis: nec erat praescriptum tempus comedendi, plerunque tamen ad vesperam usque ieiunabant, ut ex Iud. 20, et 2. Sam. 1 liquet. Nec ieiunandi quidem tempus erat praefinitum.

faciei et comae, qualia in Meridionalibus locis mulieres in funere maritorum aut filiorum solent facere. Aliquando cum ingens est moeror, etiam mortem sibi consciscunt. Atque hinc est, quod, prout varie in animo affecti sumus, ita nos etiam foris aliter atque aliter gerimus, sicut ille inquit: Ut res sese nobis dant, ita magni parvique sumus. Cum laetis aliquibus affectibus exultamus, cuiusmodi est gaudium, bona spes, amor, superbia, quae habet perpetuum gaudium ex falsa propriae excellentiae opinione fluens (placent enim sibi magnopere superbi) tunc, quia hi affectus

DE CAUSA FINALI IEIUNII. De causa finali ieiunii alii aliter sentiunt: nam Papistae, Pharisaei, et omnino omnes hypocritae existimant se illo opere, seu illa ipsa sui cruciatione mereri favorem Dei, remissionem peccatorum, denique praesentia et futura bona, sicut nihil non meretur Papistis regnum caelorum, et quic quid ipsi volunt. Sed refutantur a Deo, Esa. 58, Nunquid hoc ieiunium, etc. Et ad Rom. 14, Regnum Dei non est cibus et potus. Et 1. Cor. 8, Esca nos commendat Deo. Rursum multi alii, iique eruditi viri

in aegrotis et senibus. Imo studiosi homines in se id facillime animadvertunt, qui si tres aut quatuor horas de necessario dimenso sui somni subtraxerint, tota die ad studia erunt ineptiss. Deinde molestia illa corporis animi quoque intentionem interturbat, et ad sui curam evocat, sicut verissime Ulysses Odyss. 5 inquit, non esse aliud importunius malum ventre esuriente, qui etiam magna curis occupatos ante omnia sui meminisse necessitate quadam compellat. Sicut et Cato olim dixerat pro concione, ventrem auribus carere. Sed nihil est necesse hoc tantorum virorum

ad studia erunt ineptiss. Deinde molestia illa corporis animi quoque intentionem interturbat, et ad sui curam evocat, sicut verissime Ulysses Odyss. 5 inquit, non esse aliud importunius malum ventre esuriente, qui etiam magna curis occupatos ante omnia sui meminisse necessitate quadam compellat. Sicut et Cato olim dixerat pro concione, ventrem auribus carere. Sed nihil est necesse hoc tantorum virorum authoritate probari, cum quotidiana experientia doceat, praecipue studiosos, qui magis in animi actionibus versantur, vel levissimas corporis molestias animi intentionem turbare,

eas vero, quae iam inflictae erant, sanari. Ubi, ut et hoc simul moneamus, clare conspiciebantur duae partes poenitentiae, nempe contritio et fides. Intus erat cor et animus cognitione suorum peccatorum, timore irae Dei ac eius minarum fractus, contritus, ac verbo Dei pene interfectus, sicut 1 Sam. 25 de Nabal scribitur, Et mortuum est cor eius. Ea quasi mors animi et cordis simul se et in corpore extrinsecus per illos cruciatus, seu per illam vitae fugam exerebat. Haec erat prior pars poenitentiae, quasi quaedam abiectio, prostratio et humiliatio sui coram Deo, seu totius

liberari a corpore mortis huius, ac esse cum Christo. Solebant autem olim pii homines saepius ieiunare, quod subinde instaurabant poenitentiam, diligentius vitam suam excutiebant, seque ad veram pietatem extimulabant. Nec erant tantum privata ieiunia, sed et publica, sicut in die expiationum a Deo erant mandata, Levit. 13, quo publice instauraretur poenitentia, et totius populi ad Deum conversio. Nam per illa ieiunia, seu per animarum, ut Scriptura loquitur, afflictionem, Synecdochi κῶς tota poenitentia significabatur,

sicut in die expiationum a Deo erant mandata, Levit. 13, quo publice instauraretur poenitentia, et totius populi ad Deum conversio. Nam per illa ieiunia, seu per animarum, ut Scriptura loquitur, afflictionem, Synecdochi κῶς tota poenitentia significabatur, sicut in phrasibus de poenitentia superius dictum est. Quo quidem tempore et verbum Dei diligentius praedicabatur, et frequentiores ad templum conveniebant, ut Ierem. 26, cognosci potest, qui iubet librum suum publice in ieiunio legi. Instaurabant tunc etiam externam disciplinam,

est. Quo quidem tempore et verbum Dei diligentius praedicabatur, et frequentiores ad templum conveniebant, ut Ierem. 26, cognosci potest, qui iubet librum suum publice in ieiunio legi. Instaurabant tunc etiam externam disciplinam, inquirebant in blasphemos et propalam flagitiosos, sicut ex 1. Reg. 21 intelligi potest, cum in Nabath inquirunt in ieiunio, eumque lapidibus obruunt, tanquam blasphemum. Saepe etiam edicto magistratuum aut sacerdotum indicebatur eiusmodi ieiunium, praesertim cum vel Prophetae eis iratum Deum significabant, vel calamitas aliqua imminere

ac contriti cordis: cur igitur Christus ieiunat? qui tamen non habet peccata, propter quae doleat, et Apostoli, Acto. 13, de quibus non legitur, quod tunc recenter magnum aliquod facinus admisissent, propter quod dolentes se ieiunio cruciassent. Huic respondebimus, Christum non ieiunasse, (sicut ante dictum est) ut se ad orationem praepararet, cum caro eius spiritui non repugnaverit, nec tali castigatione eguerit. Sed plane propter eandem causam Christus ieiunavit, quam superius diximus ieiuniorum causam fuisse, nempe ingentem animi dolorem seu contritionem cordis. Sciebat enim in se

Fecit autem hoc Christus potissimum a principio sui ministerii, quod sibi tunc praecipue illud tam grande onus satisfaciendi pro peccatis humani generis imponebatur, et quod iam tunc oportebat eum incipere agere poenitentiam, ac iram Dei portare. Quod autem exiit in desertum, id ideo fecit (sicut scriptum est) ut tentaretur. Solitudo enim tentationibus et orationi est aptissima. Nec multum diversa est ratio Apostolorum, et omnino omnium aliorum recte ieiunia precibus adiungentium. Omnes enim in universum recte orantes oportet accedere ad Deum, primum corde humilitato, id

implorare, quicquid illi demum praeterea petunt. Semper enim omnem aliam petitionem praecedere debet, aut certe comitari petitio remissionis peccatorum, ac divini favoris. Quo quidem modo si animus affectus fuerit, facile foris in corpore ieiunium et lugubres quasdam actiones exprimet. Sicut publicanus vere poenitens, stabat a longe tristis, et non audebat oculos in caelum tollere, percutiebat pectus suum, quia sentiebat se esse miserrimum peccatorem, et non irrumpebat laetus audacter ad Deum, ac sua ibi merita decantabat, sicut Pharisaeus securus et impoenitens. Est autem obiter

corpore ieiunium et lugubres quasdam actiones exprimet. Sicut publicanus vere poenitens, stabat a longe tristis, et non audebat oculos in caelum tollere, percutiebat pectus suum, quia sentiebat se esse miserrimum peccatorem, et non irrumpebat laetus audacter ad Deum, ac sua ibi merita decantabat, sicut Pharisaeus securus et impoenitens. Est autem obiter et illud observandum, quod illa ipsa publicani pectoris verberatio, et illud, non audere oculos in caelum attollere, sit etiam species quaedam huius ieiunii. Proinde quando in Scripturis legimus simul ieiunium et orationem

petere volumus. exempli causa, si petatur, ut iste obsessus liberetur ab immundo spiritu, aut aliud quippiam. Sensus ergo est, Hoc genus daemoniorum non eiicitur, etc. id est, non potest eiici, nisi per ardentem precationem, ex resipiscente et serio poenitente corde progredientem: sicut et iam pii daemonia eiiciunt, nec opinor alium modum iam nobis restare communiter. Nam Papisticae in cantationes non temere suscipiendae sunt. Haec tria, inquam, in talibus locis semper intelligenda sunt per ieiunium et orationem, sive sequatur ad illam primam partem, nempe seriam

si nihil aliud, existet tamen neglectio quaedam, ac quoddam quasi taedium ac fastidium corporis et vitae huius. Apud Iudaeos olim eo vehementiores cruciationes plerunque sequebantur, quod iam consuetudine quoque in illa gente tales luctus in magnis animi doloribus confirmati erant, sicut prius dictum est. Hactenus exposuimus, quid sit ieiunium, cur saepe in sacris Literis orationi coniungatur: item, quare multi pii ieiunaverint, et quatenus ieiunium a Deo probetur. Ex his iam facile est videre, quatenus nos quoque ad ieiunium obligemur, seu quatenus Deus a nobis

quod, cum frigus longe plus affligat ieiunos, quam saturos, si quis se hîc inedia multum macerare vellet, haud dubie in istis tantis frigoribus, aut omnino extingueretur, aut certe in aliquem gravissimum morbum incideret. Hae sunt causae, quare Deus a nobis non perinde exigat ieiunia, sicut a Iudaeis. Sed cor tamen vere fractum, contritum et prostratum ex agnitione suorum peccatorum, et irae Dei, ultro tales aliquos tristes et lugubres gestus foras expromet. Qui qualescunque erunt, si modo naturaliter ex illo fracto et contrito corde provenerint, et non artificialiter ex

fractum, contritum et prostratum ex agnitione suorum peccatorum, et irae Dei, ultro tales aliquos tristes et lugubres gestus foras expromet. Qui qualescunque erunt, si modo naturaliter ex illo fracto et contrito corde provenerint, et non artificialiter ex hypocrisi, haud dubie grati erunt Deo: sicut 2 Reg. 22 probatur Deo laceratio vestis a Iosia facta, propter minas legis divinae. Et Psal. 56 inquit, Collige lachrymas meas in utrem tuum, certe tu eas in libro tuo annotas. Imo et impii Achabi probat Deus aliquo modo lugubre ieiunium. Is enim, ut habetur 1 Reg. 12,

copiose disserit. Deinde etia omnia hypocritica ieiunia. Quorum, quoniam in enumeratione specierum mentionem fecimus, iam copiosiorem declarationem omittemus. Recte vero hypocriticis ieiuniis et adflictionibus addi possunt etiam Baalitici et Turcici cruciatus, qui semet vulneribus excarnificant, sicut et Papistarum Hispanicae flagellationes, quibus passionibus volunt Deum placare, et sua peccata expiare, cum maxima sacrificii Christi contumelia. Operaeprecium tamen est cognoscere, quomodo

Innocentius primus anno circiter 420. constituit die Sabbati ieiunandum esse. At sexta synodus hanc Romanam consuetudinem anathematizat. Diei Veneris ieiunium putant aliqui a Iudaeis ad Christianos pervenisse, quod illi sunt soliti etiam ante Christum die Lunae et Veneris ieiunare, sicut Pharisaeus Lucae 18 inquit: Ieiuno bis in hebdomada. Ita partim legibus Pontificum, partim superstitione, partim etiam consuetudine ieiunia adeo invaluerunt in Papatu, ut sine eis Christiana religio subsistere non posse existimata sit. Monachi porro, qui ut caeteris

bona opera, quibus simplices ac imperiti ob inscitiam sacri sermonis decipiuntur, ut cogantur aliquid eis in nostra salute peragenda tribuere, et non soli gratiae innitantur. Huc accedunt Pharisaei seu iustitiarii et operarii, qui talia dicta importunissime contra gratuitam iustificationem urgent, sicut et olim Pharisaei contra Christum et Apostolos factitarunt. Quare videndum est diligenter, quo fine, ratione aut sensu a Spiritu Dei in unoquoque loco opera praedicentur. Ac in primis observandum est diligenter discrimen inter testimonia

iustitiam et salutem, salvatoremque ableget. Atque haec est duplex Moysis facies, tecta et revelata, ut in velamine Moysis prolixius dictum est: ut, Hoc fac, et vives: Si vis in vitam ingredi, serva mandata: Dilige Deum ex toto corde, tota anima, et omnibus viribus tuis, et proximum tuum, sicut teipsum: Qui fecerit ea, vivet in eis. 2 Alias celebratio bonorum operum describit Synechdochice veram ac Evangelicam pietatem ac fidem in corde hominis latentem: quia ea ex hisce externis et conspicuis indiciis ceu arbos ex foliis ac fructibus facilime ac certissime cognoscitur,

divitibus iniungit liberalitatem, et aliis alia: cum per illud maxime necessarium illis documentum etiam alia officia pietatis complectatur. Ineptissimus ergo, imo et impientissimus ille sit, qui tales Synecdochas ad verbum urgendo, singulis talibus operibus iustitiam ac vitam adscribere velit: sicut Papistae faciunt, qui ex talibus locutionibus innumeras vias ac media consequendi remissionem peccatorum et vitam aeternam commenti sunt, et etiam nunc Iesuitae docent. de qua re in capite de Synecdoche, et alibi disservi. 13 Sicut in omni temporaria aut corporali promissione et

talibus operibus iustitiam ac vitam adscribere velit: sicut Papistae faciunt, qui ex talibus locutionibus innumeras vias ac media consequendi remissionem peccatorum et vitam aeternam commenti sunt, et etiam nunc Iesuitae docent. de qua re in capite de Synecdoche, et alibi disservi. 13 Sicut in omni temporaria aut corporali promissione et comminatione etiam aeternae aut spirituales continentur: ita etiam in omni praedicatione externae disciplinae aut exactione externorum bonorum operum, et in omni reprehensione externorum male factorum, etiam interna cordis puritas, totius

et Scriptura saepe idem docet. Quae sententia tollit non tantum meritum, sed et omnem praesentiam necessitatemque bonorum operum ad salutem. 18 Deus ut longe benignissimus pater, etiam minimas nostras opellas aut officiola habet acceptissima, et magnifice praedicat et ornat: sicut in hac vita videmus parentes magis laudare, si dilectissimus filiolus minimum lignunculum adignem afferat, quam si servus praegrandem fascem. Qua eius benignissima gratia ad iactationem nostrorum operum ac meritorum, et extenuationem gratiae ac meriti Christi nequaquam abuti deberemus, nisi

gratuitam gratiam ac iustificationem peccatoris ostentantur et amplificantur? 22 Bona opera remunerat Deus, ut benignus pater officia filii haereditate: quae etiamsi ei proprie ratione (ut ita dicam) filiationis contingat, tamen simul abusive merces officiorum nominari interdum solet, sicut supra ostendi, vitam aeternam proprie ac per se esse dicique haereditatem, sed per accidens praemium. 23 Deus unievique praeter communem vocationem ac officium, etiam propriam ac privatam quandam functionem attribuit, in qua debet Deo servire, et sua quadam ratione in ea salvari,

quas Deo veluti Eucharistica quaedam sacrificia studio obediendi ei, et eum glorificandi offerimus: fides autem aliaeque virtutes et tota renovatio, cum primum a Deo donantur, non sunt nostrae actiones aut oblationes erga Deum: sed pura ac mera Dei dona, et ineffabilia ipsius beneficia erga nos. Sicut nec sors data ministro ad foenerandum, eius bonum opus erga mercatorem dici potest: verum cum haec bona ac dona Dei retinemus, et recte exercemus, tunc demum possunt aliquatenus etiam nostra bona opera nominari. Recte etiam dicitur, Fides non iustificat, quatenus est bonum opus:

aeternae tribui videntur. Respondeo, Dixi alibi et etiam paulo ante de vocibus ac phrasibus quae in specie legales aut operariae esse videntur, cum revera sunt Evangelicae aut gratiae, praedicantes gratuita beneficia Christi, unici servatoris et expiatoris nostri. Verum autem sane est, sicut et in proprio cap. notavi, quod aliquando, sicut et in aliis materiis, ita et in hac bonorum operum diserte ac expresse tribuantur actiones aut effectus causis minus propriis aut principalibus accidentariis, atque adeo quoquo modo ad eam rem pertinentibus: ut, Christiani

etiam paulo ante de vocibus ac phrasibus quae in specie legales aut operariae esse videntur, cum revera sunt Evangelicae aut gratiae, praedicantes gratuita beneficia Christi, unici servatoris et expiatoris nostri. Verum autem sane est, sicut et in proprio cap. notavi, quod aliquando, sicut et in aliis materiis, ita et in hac bonorum operum diserte ac expresse tribuantur actiones aut effectus causis minus propriis aut principalibus accidentariis, atque adeo quoquo modo ad eam rem pertinentibus: ut, Christiani iudicabunt et condemnabunt mundum, quod proprie revera soli Christo

pietatis tribuuntur ea quae proprie sunt causae, fides et meritum filii Dei, suo nos sanguine dealbantis, et in filios ac haeredes Dei cooptantis. Sic et Isa. 27 dicitur, Idcirco per hoc expiabitur iniquitas Iacob, et haec est omnis utilitas auferendi peccata eius, cum ponet lapides altaris, sicut calcis, etc. Omissionem aut abolitionem idololatriae facit causam expiationis peccatorum, quae soli merito Christi proprie convenit. Eodem modo et cap 43 dicit Deus, se daturum Aegyptios, Aethiopiam, et Sabeam in expiationem pro populo suo. Item, se traditurum

vera et primaria alicuius rei effectusve causa. Hoc quoque modo Christus dicitur esse positus in ruinam multorum, cum proprie ad vitam sit mundo a patre donatus. Et eius Evangelion ac ministri dicuntur esse odor mortis, item proiicere ignem ac gladium in terras, seu causam esse omnium dissidiorum, sicut ipsemet Dominus fatetur, inquiens: Non veni mittere pacem, sed gladium ac ignem. Veni namque separare, etc. Sic fides, verbum ac sacramenta dicuntur salvare nos: et credentes dicuntur etiam montes transferre, cum talia solus Deus faciat, fide tamen apprehensus et exoratus.

fieri, cum Deus aliquid cum suis dilectis filiis agit, quibus saepe liberalissime suas laudes ac titulos communicat: ut cum Moysen Deum Pharaonis facit, seque etiam Israelitarum iudicio subiicit: in quibus rationibus ac locutionibus iterum atque iterum homini videndum est, ne insolescens faciat sicut rex Assyrius, ut securis aut baculus glorietur contra iactantem aut agitantem se. Non inde nostra aliqua eximia merita aut dignitas, sed ineffabilis bonitas ac misericordia Dei agnoscenda est. Verum de hoc latissime patente Hebraismo, ac Scripturae consuetudine, supra prolixius disservi

aequo iure cum Deo esse, ac ex aequo cum eo contrahere, ut hic in terris alius mercator aut vicinus cum alio: et ignorant, se omnia quaecunque habent, possunt aut praestant, Deo prorsus debere: ita ut etiamsi omnia perfectissime facerent, tamen essent servi inutiles, nihilque prorsus mererentur, sicut Christus suos Apostolos sentire ac loqui docuit: Luc. 17. 20 Papistae volentes suis bonis operibus peccata sua expiare, prorsus perinde faciunt, ac si agricola deberet suo hero dietim de omnibus conductis bonis, fundis ac vinetis dependere urnam optimi vini, et modium puri

oprimo dicitur: Asperges me Domine hyssopo, et mundabor: lavabis me, et super nivem dealbabor. Ubi sine dubio non de hyssopi aspersione, sed de mundatione per sanguinem aut passionem Christi agitur. Sic Paulus dicit, Pascha nostrum immolatum esse: et Apocalypsis, piorum vestimenta esse lota. Sicut autem a lege ceremoniali multae locutiones sumuntur ad Christi sacrificium expiationemque: ita etiam a lege morali multae transferuntur ad iustificationem gratiae. ut cum Christus Iohann. sexto dicit, Hoc est opus Dei, ut agnoscatis eum, quem misit IESUM, etc. Isaiae

14, Opera morientium sequentur illos: id est, praemia aut poenae operum. Ephes. 6, Quod quis fecerit, reportabit sive bonum, sive malum: id est, praemia factorum. Sic Iud. 9, Violentia 70 filiorum Gedeon veniet super Abimelech: id est, poena violentiae. Sic Propheta dicit, Peccata nostra sicut venti dissipaverunt nos: id est, poenae peccatorum. Sic sanguines saepissime pro poenis ob effusum sanguinem ponuntur: ut, Sanguis eius super nos et super filios nostros: id est, poene pro effuso sanguine. Sic verbum נקה naka, innocens fuit, saepissime

bono praemii aut commodi ponitur: ut Psal. 4, Cum clamavero, exaudi me Deus iustitiae meae: id est, liberator meus, qui mihi benefacis, ut sequitur. Sic Isa. 54. bis ponitur iustitia pro bono aut commodo. In iustitia praeparaberis, et longe eris a calumnia, nec illam timebis, sicut nec pavorem, etc. ubi iustitia benignitatem aut beneficium denotat. Sic mox Deus promittens piis liberationem ab omnibus malis, tandem concludit ac inquit: Haec est haereditas servorum Domini, et iustitia eorum a me, dicit Dominus. Ubi manifeste iustitia significat tantum bonum

Non raro quoque iustitia aliquorum simpliciter indicat beneficia, quae eis contingunt aut fiunt: ut Isa. 54. Haec est haereditas servorum Domini, et iustitia eorum a me, dicit Dominus. id est: Gratuita beneficia ac defensiones, quas prius indicaverat. Sic Is. 48. Erit iustitia tua sicut gurgites maris. Iustitiam suam aliquando testatur David coram Deo, ut Psalm. 7, Iudica me Deus secundum iustitiam meam: et Psal. 18, Retribuet mihi Deus secundum iustitiam meam. Ubi non iactat David suam universalem iustitiam, quasi ubique fuerit sine crimine: sed

propter Christum condonari et aboleri, ac veluti ablui sanguine Christi. Iure igitur ac promissione de futuro, non actu ac opere ipso abolitum est, ut scilicet quoties petierimus, praeteriti temporis peccati reatus aboleatur. Tale quid est quod quaedam versio habet, Rom. 8, Nihil est damnabile, sicut et Germanica Dietenbergii, nichts verdamlich, in iis qui sunt in Christo Iesu, cum in Graeco κατάκριμα, damnatio aut condemnatio. Est enim adhuc praegrandis massa carnis ac veteris hominis in piis, de qua adeo graviter queritur Paul. Rom. 7,

modo in iustificatione ac salute impedire queat: non quod ei non debeamus in posterum obedientiam, aut inde eam discere non oporteat. Secundo restringendum est ad ius ac promissionem, quod scilicet piis ac novo homini sit certa caelestis patris promissio, quod quoties pressi et accusati a lege (sicut illa indesinenter etiam sanctissimos urget exigendo perfectiss. obedientiam, et accusando, quod iam non praestent) per illud quotidianum, Remitte remitte, ad thronum gratiae confugerimus, certo simus ab accusatione ac damnatione legis liberandi. In applicatione ergo et actu subinde iteratae

sequuntur iustificatum, non praecedunt iustificandum. Non pertinent quidem propriissime haec Theologica sententia ad hoc nostrum institutum, sed veluti parergon quoddam aut etiam appendix praecedentibus, adiiciatur, cum rerum ipsarum sit maxima cognatio. ¶ Quod bona opera (sicut D. August. lib. de Fide et operibus pronunciat) sequantur demum iustificatum, non praecedant iustificandum: falsoque dicatur, quod fides nunquam sit sine bonis operibus, si de actu, non de potentia sola praesentiae eorum id dictum intelligas, praesertim in prima iustificatione, non ista

non tantum non cooperantur, sed ne adsunt quidem bona opera. 7 Renovatio sequitur iustificationem, quam praecedit fides. At renovatio omnesque virtutes tunc, cum primum donantur, non sunt nostra bona opera, sed Dei ingentia beneficia, quae nos Deo debitores constituunt, et obligant, sicut et ipsa Spiritus sancti donatio: sed hinc oriuntur demum boni fructus. Ipsae etiam virtutes tum demum sunt fiuntve nostra bona opera, cum eas veluti sortem quandam nobis divinitus, teste Christo, ad negotiandum concreditam fideliter exercemus. 8 Hoc sane modo necessario redibimus

vel etiam in quotidianis lapsibus, ad tribunal severae iustitiae Dei. Ibi enim iustissimus Deus exactissimam obedientiam erga suam legem severissime exigit, et insuper etiam perfectam naturae integritatem, secundum eam suam imaginem, quam initio nobis indidit, dicens: Estote sancti, sicut et ego sanctus sum. et: Maledictus qui non permanserit in omnibus quae scripta in libro legis. et: Qui in uno praevaricatus fuerit, omnium eritreus. Huic tam severae iustitiae Dei nemo prorsus etiam sanctissimus suam iustitiam opponere potest: nemo prorsus ibi consistere potest.

pingitur. Hoc igitur tugurio ac umbraculo quicunque se contegit contra tantam violentiam severae iustitiae Dei, seu quicunque fide hoc propitiatorium sacrificium et hunc agnum Dei peccata mundi tollentem arripit, ita ut ei satisfactio aut iustitia eius imputetur, eaque quasi induatur, sicut Paulus dicit, baptizatos Christum induere: is demum habens tanto iustitiae Christi tegmine contectam suam iniustitiam, ita ut quasi cerni a Deo imputarique nequeat, vere in severo iudicio Dei consistere potest. Hunc iustitia Dei, quasi victa expugnataque tanto merito iustitiae

Haec vero posterior perinde est, ac cum benignissimus pater cum filiolis suis indulgentissime agit, eorum vel minima initia virtutum ac bonorum operum exosculans, ac praeclarissimis tum laudibus, tum et praemiis ornans. In hac approbatione novae obedientiae non requiritur perfecta legis impletio, sicut in altera: sed ac quiescit Deus in sedulo filiorum conatu. Nec semel tantum aut raro illa prior iustificatio aut approbatio peragitur, sed subinde ad eam lege ac severa Dei iustitia nos citante, confugere cogimur: sicut Christus praecipit angelo Laodicensi, ne iactet suas

novae obedientiae non requiritur perfecta legis impletio, sicut in altera: sed ac quiescit Deus in sedulo filiorum conatu. Nec semel tantum aut raro illa prior iustificatio aut approbatio peragitur, sed subinde ad eam lege ac severa Dei iustitia nos citante, confugere cogimur: sicut Christus praecipit angelo Laodicensi, ne iactet suas divitias, sed extremam suam nuditatem ac deformitatem agnoscat, et ad ipsum confugiat, quo ab eo consequatur preciosissimas vestes, quibus suam nuditatem, turpitudines et dedecora contegat, Apocal. 3. et Ioan. in 1 Epistola affirmat:

rerum ac morum, ad quas illae respiciunt aut alludunt, seu unde illae desumptae sunt. Verum in hoc genere etiam illud observandum est, quod cum sacrae Literae sint mire studiosae brevitatis, ut in proprio Capite dixi, saepe unica voce rem quampiam attingendo, plurima indicare volunt, sicut ferme veteres in proverbiis ac symbolis factitarunt. Quare Scriptura unica voce indicata, vult ac veluti iubet totam eam rem evolvere, eiusque proprietates expendere, et prudenter, ac quatenus conveniunt, ad praesentem scopum accommodare: ut cum homo Christianus dicitur esse ovis, vel

summa et exactissima quaedam cognitio, sed mediocris tantum, qualem ferme sola experientia, et aliquo usu rerum percipere possumus: cui tamen etiam librorum lectio, et expertorum hominum interrogatio accedere potest. Verum hîc diligentissime illud periculum damnumque cavendum est, ne sicut ex externarum seu communium rerum noticia, ali quod adiumentum ad intelligendum sermonem sacrarum Literarum accipere possumus et debemus: sic etiam ipsas primarias res aut sententias, quas proprie ex sacris Literis discere deberemus (ut quid sit Deus, eiusque voluntas, quid et qualis sit

iustificemur aut salvemur, ac similia) aliunde discamus: easque cogitationes aut noticias in sacras Literas inferre, ipsasque ad eas accommodare, aut potius violenter contorquere conemur. Usitatissimum enim est, ut ex praeconceptis iam antea noticiis ea quae postea audimus aut legimus, iudicemus: sicut Tityrus dicit se, antequam vi disset Romam stulte cogitasse, eam esse similem Mantuae aut Veronae, sed postea deprehendisse eam tanto caeteris amplissimis civitatibus esse maiorem, quanto sint proceriores cupressi viburnis. Sic rustici omnia urbana secundum suas res ac noticias, cives contra

Evangelion de eis ignorarunt, contempserunt et corruperunt, dum id ad suas opiniones violenter attemperarunt. In hanc sententiam praeclare dicit proverbium, οὐ δόξα βιάζει τὴν ἀλήθειαν, opinio affert vim veritati. Quare sicut omnium rerum cognitio ob prius indicatas causas, aliquo modo iuvat intellectionem sacrarum Literarum: ita contra omnibus modis agendum ac videndum est, ut res ipsas ac sententias Theologiae proprias, praecipuarumque rerum definitiones non ab extra in sacras Literas inferamus aut intrudamus:

sacer est sumptus ex istis rebus, et saepe de illis agit: exemplis, quod dixi, illustrari potest. Cognitio aut consideratio saltem caeli utilis est, ut motus solis ac lunae. Nam a sole sumuntur variae similitudines et metaphorae, ut a gloriosa eius specie dicitur 1 Cor. 15, Quod sicut sol fulget prae luna, et ea porro prae stellis: sic alii pii prae aliis sint in resurrectione fulsuri. Alias a strenuo eius cursu, et simul caeteras stellas excellente forma, ac etiam efficacia, sumitur descriptio Christi: ut Psal. 19, quod sicut ille strenue ac gloriose currat

specie dicitur 1 Cor. 15, Quod sicut sol fulget prae luna, et ea porro prae stellis: sic alii pii prae aliis sint in resurrectione fulsuri. Alias a strenuo eius cursu, et simul caeteras stellas excellente forma, ac etiam efficacia, sumitur descriptio Christi: ut Psal. 19, quod sicut ille strenue ac gloriose currat per totum caelum, ab uno horizonte in alium, omniaque suo calore calefaciat ac vegetet: sic et Christus gloriose in Ecclesia sua regnet, suaque operetur. Sic et Mal. 4, vocatur sol iustitiae. Alias per vivificam eius vim declarantur omnigena beneficia

ut obediant hominibus: sic Deus quoque suos contemptores solet non raro tristi cruce, et etiam atrocioribus poenis frangere ac domare, ut tandem humiliati, discant iustificationes Dei. Psal. 33. Ovis sua multiplici utilitate, innocentia, patientia ac simplicitate, pios significat: sicut et columba. Contra capra, leo, et corui, lupi, vulpes, ursi ac pardi: gallinae quoque, et pullorum eius ac aliarum avium, ac nidorum ipsarum nonnunquam aliqua mentio fit. Nam Christus per gallinam, pullos benignissime foventem, suam ac caelestis patris infinitam misericordiam et beneficentiam

et descendendo motus fuit hominibus et iumentis difficilior. Denique habuerunt propriam quandam calamitatem ventorum orientalium ac meridionalium siccorum, et omnia adurentium, multo magis quam Boreas frigiditate sua solet in Italia, quae ipsa Boreae malitia Germanis minus noxia notaque est. sicut poeta inquit: Boreae penetrabile frigus adurit. Ex hoc tanto aestu, sunt variae locutiones de nimio calore: ut sunt, Cum incalesceret dies: Per diem consumpsit me aestus: Gestavimus pondus et aestum diei: Meschias erit munimentum contra aestum: Exarui sicut ariditates aestivae.

minus noxia notaque est. sicut poeta inquit: Boreae penetrabile frigus adurit. Ex hoc tanto aestu, sunt variae locutiones de nimio calore: ut sunt, Cum incalesceret dies: Per diem consumpsit me aestus: Gestavimus pondus et aestum diei: Meschias erit munimentum contra aestum: Exarui sicut ariditates aestivae. Quoniam porro ibi tantus fuit aestus, inde secutum est, ut maxima fuerit utilitas, aut etiam necessitas refrigerii, sive ex umbra provenientes, sive ex nube, sive ex ventorum respiratione, sive ex aquis aut denique

et maledictiones, ex illis cacuminibus factas. Ex situ igitur formaque locorum illorum sermo historiaeque istae rectius intelliguntur. Alii montes fuêre sylvosi, alii pascuosi, ut Basan. Sic et colles alii vinetis et ficubus, alii olivetis fuêre consiti: plerique omnino utiles, et non steriles, sicut in multis aliis locis sunt aridi, et nihil ferentes. Hinc fit, ut celebrentur arietes et tauri Basan, quin et quercus Basan. Fuit item multis vallibus referta, quarum aliae fuêre mediocres, cultae et amoenae: cuiusmodi fuit illa pulcherrima vallis Hinnon prope Ierusalem, postea

et Israel: ideo se velle eis Assyriacum regem immittere, qui instar ingentis fluminis veluti diluvio quodam sit eos obruturus. Deserta in illis regionibus maxima ex parte fuerunt inculta, ob inopiam aquarum, et simul arenositatem: ideoque nihil ibi crevit vel herbarum vel arborum. sicut contra in septentrionalibus locis, ut Polonia, Lituania, Livonia et Moscovia, ob nimias paludes et stagna, multa loca non coluntur. Quare in hisce septentrionalibus desertis crescunt non tantum multae palustres herbae, sed etiam arbores in maxima copia. Possis uno verbo dicere,

etiam Romani historici mentionem crebro, in quibus etiam illorum exercitus saepe siti ac aestu sunt periclitati, aut etiam prorsus perierunt. Fuerunt nihilominus etiam deserta nonnihil culta, sic forte dicta vel ob crebriores syluas, vel alioqui quod non ita fuerunt frequentata, sicut alia loca. Quale est et illud celebre, in quo praedicabat Ioan. Matth. 3. ubi habitavit Zacharias, Luc. 1. ubi quoque fuisse domum Ioab legitur, 2 Sam. 2. Cuius deserti sex oppida nominantur, Ios. 15. Quod observandum propter stultam imitationem Papisticorum heremitarum, qui putarunt

Sic et Christus multum utitur parabolis vineae, atque adeo seipsum dicit esse vitem: omnia vero sua membra palmites, cum declarat suam et nostram conditionem, cumque totam naturalem originem ac liberum arbitrium damnat, ac quomodo sine eo nihil plane possimus aut simus declarat: nempe sicut palmes tum nascitur ac crescit ex vite penitus, tum omnem vitam ac succum inde trahit, tum denique omnes fructus eius vigore producit. Verum quod innumerae phrases hinc ducantur, notum est. tantum igitur ad earum cognitionem hoc observasse profuerit, quod et nobilissimas vites

nostra non confitendo Deo, aut offenso fratri, occultare conamur: cum nec tegant recte, nec calefaciant, et sua asperitate radant cutem conscientiae, ut David de silentio peccati queritur, Psal. 32. Solebant item Iudaei aestivo et pacato tempore multum in vinetis habitare, sicut et in Italia in multis locis libenter foris in vinetis aestate captandae refrigerationis et fugiendorum pulicum ac cimicum gratia, dormiunt. Quare habitare sub ficu sua, et sub vite sua, quarum amplissima umbrositas amoenissima fuit, significat sua tenere in omni pace ac securitate: Zach. 3,

Sic et diabolus quaerens atrociter hominum perniciem, 1. Pet. 5. Fuerunt in illis regionibus viperae venenatissimae, unde Christus et Baptista, Iudaeos gloriantes se esse sanctum ac benedictum semen Abrahae, vocat progeniem viperarum: id est, pessimae ac perditissimae naturae homines, sicut et filios diaboli, indicantes ipsam imaginem diaboli, aut ceu alludentes ad dictum Gen. 3, Semen serpentis pugnabit cum semine mulieris. Revera autem talia dicta originalem malitiam inde ex utero materno allatam significant: sicut viperae etiam in utero matris saevae sunt, eumque

viperarum: id est, pessimae ac perditissimae naturae homines, sicut et filios diaboli, indicantes ipsam imaginem diaboli, aut ceu alludentes ad dictum Gen. 3, Semen serpentis pugnabit cum semine mulieris. Revera autem talia dicta originalem malitiam inde ex utero materno allatam significant: sicut viperae etiam in utero matris saevae sunt, eumque perrodentes prodeunt. Fuerunt ibi scorpiones venenatissimi, qui in Germania non sunt, sicut nec verae viperae: ideô Christus ait, Luc. 10: Do vobis potestatem ambulandi supra serpentes et scorpiones, et supra omnem potestatem

Gen. 3, Semen serpentis pugnabit cum semine mulieris. Revera autem talia dicta originalem malitiam inde ex utero materno allatam significant: sicut viperae etiam in utero matris saevae sunt, eumque perrodentes prodeunt. Fuerunt ibi scorpiones venenatissimi, qui in Germania non sunt, sicut nec verae viperae: ideô Christus ait, Luc. 10: Do vobis potestatem ambulandi supra serpentes et scorpiones, et supra omnem potestatem inimici. Fuerunt etiam serpentes, praesertim in deserto, tum morsu, tum et flatu adurentes, Deut. 8. unde aeneus serpens exaltatus, Num. 21, qui etiam

inimici. Fuerunt etiam serpentes, praesertim in deserto, tum morsu, tum et flatu adurentes, Deut. 8. unde aeneus serpens exaltatus, Num. 21, qui etiam Christi typus fuit, Iohan. 3. Asinos etiam candidos videntur habuisse, quibus magnates quoque insidere sunt soliti: Iud. 10 et 12. Sicut in Italia mulis: forte fuerunt melioris cuiusdam generis communibus, sicut et Arcadici celebrantur. Causa cur eis soliti sint uti equitando, fuit maxima confragositas et lapidositas regionis, ubi asellis commode utimur. Sicut et in Thuringia Ienae asinis ob loca montosa multum utuntur. Quare

flatu adurentes, Deut. 8. unde aeneus serpens exaltatus, Num. 21, qui etiam Christi typus fuit, Iohan. 3. Asinos etiam candidos videntur habuisse, quibus magnates quoque insidere sunt soliti: Iud. 10 et 12. Sicut in Italia mulis: forte fuerunt melioris cuiusdam generis communibus, sicut et Arcadici celebrantur. Causa cur eis soliti sint uti equitando, fuit maxima confragositas et lapidositas regionis, ubi asellis commode utimur. Sicut et in Thuringia Ienae asinis ob loca montosa multum utuntur. Quare non est adeo mirum aut absurdum, Christum quoque in suo triumpho asello

habuisse, quibus magnates quoque insidere sunt soliti: Iud. 10 et 12. Sicut in Italia mulis: forte fuerunt melioris cuiusdam generis communibus, sicut et Arcadici celebrantur. Causa cur eis soliti sint uti equitando, fuit maxima confragositas et lapidositas regionis, ubi asellis commode utimur. Sicut et in Thuringia Ienae asinis ob loca montosa multum utuntur. Quare non est adeo mirum aut absurdum, Christum quoque in suo triumpho asello Ierosolymam invectum esse: at in Germania plane ridiculum esset. Observetur ergo natura et consuetudo eius loci, ut sermo tanto rectius accipiatur.

alii musicis instrumentis, alii sacrificiis: quorum nonnulli obtulerunt solum, nonnulli postea excoriarunt victimas, et serviliora opera peregerunt: alii denique infimi tum mulieres tum viri lotionibus ac expurgationibus sordidorum vacarunt. Nec defuerunt etiam custodes aut satellites templi, sicut et proprium ducem habuisse, ex Act. 4 constat. Horum quoque omnium ordinum proculdubio fuerunt variae subdistinctiones. Nam facile ex institutione Pauli, qui Ierosolymae studuit, et ex historia Stephani apparet, ibi varia collegia studiosorum et doctorum fuisse ex omnibus

fuisse verisimile est, ut alii fuerint ditiores, alii pauperiores: alii denique servi, alii peregrini: aliqui etiam ex reliquiis gentilium, alii pecuariae rei: alii agriculturae, alii vinetis: alii rei militari, alii mercaturae: alii studiis literarum, alii denique gubernationi vacantes, sicut et ipse pater eorum Iacob eis praedicit genera aut discrimina vitae ac statuum in sua prophetia, Gen. 49. Non fuerunt alioqui initio inter eos alii ordines optimatum, principum, nobilium aut plebeiorum, qui tamen postea a regibus constituti sunt, ut ex Ieremiae prophetia apparet, ubi dicit

quasi praecipua portio aut possessio Domini ex toto genere humano. Quare et Petrus inquit, Non dominantes in clero. Quod primum de toto Dei populo dictum, nunc isti spirituales, si diis placet, ad se solos rapuerunt. Quod ad ingenium naturamque eorum attinet, id sane pravum fuit, sicut et omnium hominum est. Scriptura eis passim obiicit, quod sint dura ceruice, et quod semper Deo ac veris doctoribus restiterint, sicut et Stephanus eis coram Act. 7 obiicit: quemadmodum et Ieremias dicit, omnes gentes esse incircumcisas in externa carne, sed Israelitas esse incircumcisos

toto Dei populo dictum, nunc isti spirituales, si diis placet, ad se solos rapuerunt. Quod ad ingenium naturamque eorum attinet, id sane pravum fuit, sicut et omnium hominum est. Scriptura eis passim obiicit, quod sint dura ceruice, et quod semper Deo ac veris doctoribus restiterint, sicut et Stephanus eis coram Act. 7 obiicit: quemadmodum et Ieremias dicit, omnes gentes esse incircumcisas in externa carne, sed Israelitas esse incircumcisos corde. Verum haec pestis in omnium hominum vetere Adamo sita ac insita est.

incircumcisas in externa carne, sed Israelitas esse incircumcisos corde. Verum haec pestis in omnium hominum vetere Adamo sita ac insita est. Fuerunt nihilominus plerunque zelo religionis ardentes, sicut et Paulus eis testimonium praebet, quod zelum habeant, Rom. 10, et Iacob, Act. 21, eoque crebro fuerunt vehementes in tuenda sua religione: sed plerunque ille eorum zelus caruit scientia, ideoque contra Prophetas ac Christum et Apostolos stulte iactarunt suum Mosen, Abrahamum, traditiones

mutationes, tum in deserto fabricato vitulo, tum postea sub Iudicibus, ac denique sub Regibus, ubi vere novus rex eis erat nova lex: non tamen un quam defuerunt 7000 non incurvantium genua Baali, eoque Manasses studio impietatis instaurandae et confirmandae, replevit Ierosolymam sanguine piorum, sicut et ante Achabus Samariam ac Israelem. Omnes Meridionaliores ac simul Orientaliores magis adfectibus, ardent, magis eos etiam foris producunt, quam Septentrionales, sive laeti, sive etiam tristes adfectus sunt: magis amant, magis irascuntur, magis oderunt, magis concupiscunt, magis

sit eorum vel ira vel ardor libidinis, facile in Graecis, Italis, praesertim ultra Florentiam et Apenninum agentibus, quae pars est multo meridionalior, et in Hispanis licet vel experientia animadvertere. Talis omnino ratio fuit etiam Iudaeorum, qui ob hoc etiam polygami fuerunt, sicut ferme semper Asiatici (tametsi boni polygamiam potius ob studium sobolis) eam adhibuerunt. Ob hanc causam crebro aliae quoque foedae promiscuaeque libidines, vel in ipsis falsis religionibus interdum admixtae, in Iudaica gente receptae fuerunt ac viguerunt. Hinc accidit, ut pii quoque, qualis

aut polygamiae studiosi fuerint. Crudelitas quoque innata fuit illis Asiaticis. hinc factum est, ut reges ac potentes subito, etiam pacis tempore, ac sine aliquo longiore iuris processu, aliquos interfici iusserint, ut Saul, David et Salomon, subito aliquos trucidari praecipiunt: sicut et nunc Turcici tyranni ac satrapae: qui mos a mitioribus Romanis principibus alienior fuit. Hinc item illae cruentae phrases, In alicuius sanguine pedes aut manus lavare, Sanguinem bibere, et similes. Hinc igitur ob vehementiam affectuum, et simul consuetudinem externis indiciis, aut etiam

ut ex Esa. 5 et 56 apparet: ubivae denunciatur fortibus ad bibendum. Hinc multa mentio lautorum et nimiorum ac intempestivorum conviviorum, propinationum ac potationum ad certam mensuram. Hinc quoque metaphorae calicis pro sua portione aut demenso in bonam et malam partem: quia sicut Hector cum sua matre disputat, et reficitur homo potu, et vicissim laeditur, cum nolens volensque suam ratam portionem exhaurire etiam cum ipsis fecibus cogitur, prout alii sodales antea illi praeiverunt. Aliqui malunt calicis metaphoram a diligenti oeconomia venire: quia soliti sint etiam

Hector cum sua matre disputat, et reficitur homo potu, et vicissim laeditur, cum nolens volensque suam ratam portionem exhaurire etiam cum ipsis fecibus cogitur, prout alii sodales antea illi praeiverunt. Aliqui malunt calicis metaphoram a diligenti oeconomia venire: quia soliti sint etiam Iudaei, sicut et Romani, singulis ex tota familia dare certam quantitatem cibi, potus, et etiam operarum: hinc Latinae voces, Demensum et pensum. Hac metaphora et Christus ipse in deprecanda sua cruce ac passione apud patrem, usus est: ubi etiam illud verbum Transire convivale quid sonat, quasi