-- 3 --

AD ILLVSTRISSIMVM, ET MAGNIFICVM DOMINVM, STANISLAVM COMITEM DE GORCA, PALATINVM POSNANIENSEM ET COMITEM Iacobi Gorscii, in Tranquillum Andronicum Praefatio Paraenetica.

Voluntas nusquam, occasio semper, Illustrissime Comes, studii mei, erga Illustrissimam Magnificentiam vestram demonstrandi mihi defuit. Nam et Illustrissimae Magnificentiae vestrae ea amplitudo est; ut opera me ulla in re opus non habeat: et rerum mearum privatarum ea est ratio; ut nunquam adhuc usus venerit; ut aut opera, aut patrocinio Illustrissimae Magnificentiae vestrae uti in eis tuendis aut possem, aut ulla necessitate ad eam rem urgerer: tum quod in eis locis consistant, unde ad patrocinium, Illustrissimae Magnificentiae vestrae excurrere non facile queant; tum vero, quod in eo genere fortunarum sint, quod principum virorum splendorem non perferat, ac umbra delectetur: quae autem publica sunt, et in communi, vel salute, vel ornamentis versentur Reipublicae (quo in genere Illustrissima Magnificentia vestra principem locum in hoc regno, a maioribus suis, haereditate et perpetua successione traditum tenet) ea ad me hominem privatae

-- 3 --

vitae deditum, ac litterarum studiis in umbra abditum, nihil pertinere semper iudicavi. Nunc autem ea tempora incidere video; ut institutam vitae meae rationem mutem, tuamque Illustrissimam Magnificentiam interpellem, ad tuumque; amplissimum patrocinium, et authoritatem amplissimam Gorcanae prosapiae haereditariam confugiam necesse esse iudicavi. Non quod equidem res mea privata in eo discrimine posita sit, ut non nisi tuae Illustrissimae Magnificentiae beneficio, et tutela salva esse queat; verum enimvero, quod Reipublicae ea tempora esse, et cum eam tempestatem Regno impendere cernam; ut neque privatarum rerum quisque suarum ullam salutem, quae in salute publica consistant, sperare debeat. Publica enim tranquillitas privatorum tranquillitatem continet et fovet; calamitas Regni, privatas omnium fortunas, vel penitus evertit, vel gravius affligit. Et propterea, qui suas fortunas, suamque vitam quietiorem amant, publicae saluti invigilare debent. Nemo in discrimen Republica universa adducta, tutus securusque res suas tenere unquam potuit. Everso vel afflicto toto regni corpore, membra eius quaecunque illa et ubicunque fuerint, pariter vel everti, vel debilitari, et affligi necesse est. Quamobrem, qui Rempublicam humeris suis sustinent, ac eius commodis, ornamentis, et stabilitati operam navant; magno honore et omnium amore, digni

-- 4 --

sunt semper habiti. Iis enim omnes privati, et vitam, et fortunas, quas tuentur debent: cum in eorum praesidio, cura, vigiliis, commoda, ornamenta, facultates, atque fortunae illorum, et consistunt et vigeant. Quo nomine, tibi, et prosapiae vestrae Gorcanae Illustrissime Comes, omnes huius inclyti Regni cives multum debent: domus vestra amplissima, regni huius semper vel praecipua columna fuit; cui huius regni totum aedificium incumberet, ac egregie ab ea sustentaretur. Non refero Illustrissime Comes merita maiorum tuorum in hoc regnum: non maxima bella ab eis confecta: non legationes Reipublicae salutares obitas: vicinorum impetus a regno repressos; haec enim rerum praeclare ab eis gestarum, et ornamentorum in hoc regnum profectorum commemoratio, et commentarios longiores, et orationis flumen, non meam in dicendo ariditatem exposcit: splendor virtutum, ac rerum gestarum familiae vestrae, perstringit mentis meae oculos; nec patitur me in penetralia laudis suae ingredi: gravius hoc onus esse video, quam ut humeris meis impositum perferam. Et propterea totam eam vel maiorum Illustrissimae Magnificentiae vestrae, meritorum in hoc regnum commemorationem praetermitto. Praestare enim viri magni de rebus amplissimis et virtute insigni tacere; quam non pro dignitate carum dicere, semper senserunt atque monuerunt.

-- 5 --

Ut autem nunc ad Illustrissimam Magnificentiam vestram venirem, et meo scripto eam interpellarem, causa ea fuit. Cum nuper orationem Phillipi Callimachi, hominis eruditi sane, in qua ille ad praesidia paranda, pecuniamque conficiendam, atque contribuendam contra Turcarum vim et impetum, quo tum omnia sternerentur, huius regni clerum hortatus est, edidissem; et nostros eius ipsius, quod nobis cominus impede at periculi monuissem; Vir quidam, et religionis Christi, et salutis Reipublicae universae amantissimus, Thomas Plasa, librum hunc, quem ad Illustrissimam Magnificentiam vestram mitto, obtulit mihi; atque ut viderem, num etiam hic dignus esset, qui item in publicum emitteretur, qui etiam nos eius ipsius periculi, cuius Callimachus maiores nostros admonebat, commoneret. Quem librum cum legissem, argumentumque eius, in quo versaretur vidissem; non putavi me boni civis, et filii regni huius officium facturum; si eum domi diutius detinerem. Itaque nihil procrastinans, eum librum typis excudendum, ac quam emendatissimum in lucem publicam dare curavi. Quem quoniam Illustrissimo Principi sanctae recordationis viro, Posnaniensi Castellano, et Capitaneo Maioris Poloniae generali, Andreae Gorcano Illustrissimae Magnificentiae tuae patri pientissimo, at authore suo suo, Tranquillo Andronico Dalmata, dicatum fuisse vidi; ut eodem nomine, et authoritate prosapiae

-- 6 --

vestrae clarissimae munitus, iterum in publicum egressus, quae patribus nostris suasit, nobis suaderet, ac Illustrissimae Magnificentiae vestrae hospitio repetito, ius patrocinii haereditarium, ab Illustrissima Magnificentia vestra peteret, et quasi postliminio in familiam vestram regressus, sua iura et libertatem apud omnes, de periculis regni huius, et furore Turcico disserendi recuperaret; ad Illustrissimam Magnificentiam vestram eum remittere volui. Quem librum ut Illustrissima Magnificentia vestra eo animo, quo non solum a tuo, sed totius huius regni, et patriae patre vero, acceptus erat, ut recipias; per eum amorem, quo salutem Reipublicae nostrae, ac regni universi complexus es, oro. Vides Comes Illustrissime quae tempora sint regni nostri: vides quem hostem, et vicinum, et infestum habeamus: vides immanem illam beluam, quae omnia regna Christianorum devorat, nobilitatem exterminat, servitute omnibus mortibus acerbiore premat, regno imminere; in quod ne statim irruat, Persarum bella tantum eum retinent: quae, si casu ullo composuerit, si se, viresque suas inde avocaverit; nulla interposita vel minima hora, in nos nostrumque regnum impetum faciet. Non animus illi nostri invadendi, sed tempus deest. Quam nunc necessario pectore premit flammam; liberior paulo ab aliis bellis factus, in nos evomet. Et qua immanitate in privatorum, et ad se legatorum abutatur, in toto

-- 7 --

regno abuti contendet. Minimam ille occasionem magnam causam belli inferendi iudicat. Quo animo in nos sit, testatur indignissima caedes Iacobi Podlodonii, cuius sanguinem innocentis, et fidem, quam illi, ut legato Regio, dederat, implorantis, exsorbuit. Quod qui cogitat, cogitare autem omnes debent, quam caedem, quam vastitatem, quam immanitatem, huic regno animo volutet; non potest non videre. Cui furori suo, ut occurratur, et praesidia contra eius impetm contrahantur, Illustrissima Magnificentia vestra, pro suo et prosapiae suae clarissimae, ac potentissimae officio, et erga Rempublicam amore, id negocium suscipere, totis viribus in eam rem imcumbere debet; ne hosti, inermes et omni praesidio nudi tradamur. Sunt tibi opes amplissimae: est authoritas, et tua virtute insigni, et maiorum tuorum in hoc regnum difficillimis temporibus, maximis meritis comparata; qua nemo est in hoc regno, qui non movetur. Totus ordo equestris te sequetur: quidquid te velle ostenderis, se etiam velle testabitur, atque te ut ducem sequetur. Quod cum ita sit Illustrissime Comes, totum studium tuum, curas omnes, et cogitationes tuas, ad Reipublicae omniumque nostrum salutem conferre debes. Ut quemadmodum maiorum tuorum huius regni salus et dignitas beneficiis, et conservata, et aucta semper fuit; tuo beneficio nunc conservetur, et in tuo patrocinio,

-- 8 --

vigiliisque acquiescat. Multa sunt, quae magnam spem salutis regno polliceantur: Habemus regem strenuum: et omnium eorum laborum, quos bellum secum trahit, contemptorem, ac victorem: est summa in eo prudentia: est rerum gerendarum dexteritas: consilium praesens; animus invictus: et periculorum contemptus. Cui, cum tua consilia, opes ac authoritatem tuam coniunxeris, communique opera, et consilio, regni salutem complexus cum eo fueris; et omnes omnium ordinum homines, ut idem faciant excitabis; et spem salutis communis nobis confirmabis. Quod quam honorificum tibi fuerit, non dissero; res ipsa per se, quae te gloria consequetur, quae commoda inde, et in nos, et Rempublicam nostram redundabunt, demonstrat. Et quidem vide, quam haec gloria Reipublicae nostrae tuendae, familiae vestrae propria sit. Fuerunt eo tempore, quo Tranquillus ad patrem tuum hanc orationem mitteret, clarissimi, rerumque gestarum gloria celebratissimi principes in hoc regno viri; omnibus tamen Andronicus, patrem tuum Andream Gorcanum praetulit: ab eo praesidia adversus Trucarum rabiem postulavit: ei pericula regni nostri huius demonstravit; utque maturius de praesidiis patriae cogitaret, ut periculis ne dicam interitui regni ocurreret, hortatus est. Quod etsi alios regni huius viros principes, non impares huic provinciae iudicaret; maiorem

-- 9 --

tamen ad eam rem vim, et ad praesidia regno ferenda facultatem, in familia vestra amplissima statuerit, quod eius authoritas atque opes illae essent, quae totum regnum facile in eam partem, in qua se commovisset, pertraheret, omniumque ordinum homines ad curam salutis publicae excitaret. Quam laudem atque existimatione haereditariam Illustrissime Comes, si tu negligas; et de tua gloria multum tibi detraxeris, et regni saluti defueris, et in res privatas nostras, non levem calamitatem immiseris. Quae omnia, ut integra, tuo beneficio, nobis maneant; maiorum tuorum vestigia ingressus, et ad curam salutis publicae conversus, facile efficies. Non deest tibi ulla in re facultas Reipublicae vulnerum sanandorum; modo voluntas non defuerit. Quae ne desit, et maiorum tuorum magnis rebus gestis gloria quaesita, et animi tui magnitudo, et amor patriae communisque libertatis nostrae, efficiet. Ad quam rem te Illustrissime Comes pluribus hortari nolo, ne videar perpetuae voluntati tuae, et amori tuo haereditario erga patriam diffidere. Non defueris nobis, non defueris patriae, non communi saluti, et regni dignitati. Ut autem Illustrissime Comes, haec quae a te postulamus praesidia, Reipublicae et regno universo facilius invenias et firmius constituas, et adversus hostem, et re, et consilio regnum communias; vulnera Reipublicae domestica, et internus morbus tibi primum

-- 10 --

omnium sanandus: discordiae ordinum, quae Rempublicam universam convulnerant, atque consensum ordinum dissolvunt, tollendae, et flamma odiorum extinguenda. Hoc enim malo, in viscera nostra deseviente, nulla salus et publica et privata speranda: Discordia enim magnarum rerum publicarum dissolvendarum semper causa fuit. Quid Romana Republica aut sanctius legibus, aut robustius armis fuerit, quae ab occasu solis, ad ortum usque et arma circumtulit, et imperium promovit; cui nemo resistere auderet, omnes parerent, ac ultro etiam in sua iura concederent? quae tamen tam potens foris Respublica uno intestino discordiae morbo, et non solum debilitata, verum enimvero prorsus eversa interiit. Equidem non tantum ad res, firmandas opes, non tantum exercitus, armaque praesidii ferunt; quantum discordia civium, et odia intestina, illis roboris detrahunt. Concordia ordinum, Respublica Romana, a parvis initiis orta, crevit; discordia, magna, et potens dissoluta, corruit. Hic igitur morbus, e regni visceribus primum amovendus: huic malo, consentiens, et amoris plena adhibenda est medicina; et tum demum extra corpus ornandum, cum e visceribus suis causa morbi extracta fuerit. Discordia, et contentionibus, vel ordinum, vel privatorum hominum desevientibus, hosti pares esse non possumus. Discordia enim, et nobis arma

-- 10 --

in hostem sumpta eripiet, et hosti viam amplissimam in regnum aperiet, nihilque unquam commode de salute Reipublicae nos cogitare permittet. Domesticam vindictam, non de hoste victoriam cogitabit: ac una cum adversario suo ab hoste victoriam cogitabit: ac una cum advesario suo ab hoste capi malet, quam de impetu suo aliquid remittere. Est enim civilis odii vis magna, implacabileque malum. Neque tanto odio, tantave in hostem externum ira, vel ferimus, vel flagramus, quantum in cives nostros: tota vis discordiae, omnisque potestas eius intus, et in visceribus Rerumpublicarum consistit et viget. Et propterea intestinum malum, intestinus morbus, et intestina pernicies civitatum appellatur: foras progressa, civitateque relicta, vires amitit. Hoc igitur malum ut a visceribus regni huius amoveatur, prima et praecipua tibi Illustrissime Comes cura esse debet: discordia sublata, odiis domesticis sepultis, et loco eorum, amore, consensu, et rerum magnarum parente concordia, constitutus; omnia quae ad regni et salutem, et dignitatem, aut conservandam, aut augendam pertineant, facile nobis suppetent: et quae parva sunt, concordia magna faciet; quae infirma videntur, amor roborabit, atque nos in hostem, facile armabit, paresque Reipublicae tuendae libertatis conservandae dignitatis nostrae propagandae reddet. Hi igitur tibi propagatores virium nostrarum, ac salutis Reipublicae custodes in consilium advocandi, ac praesidiis

-- 11 --

Reipublicae admovendi: pestes illae dissensionum et discordiarum procul ab ea amoendae. Quod cum factum fuerit, nihil plane nobis, non modo ad tuendum regnum, hostilemque impetum propulsandum; verum enimvero, ad victoriam et trophaea magnifica constituenda defuerit. Neque metuemus eos milites, qui, vel sub Tyrannis nati, vel aliunde in servitutem abducti, et inviti militiae addicti, nihil generosum habent: qui nihil praeter metum, Tyrannique suplicia praesentia cogitant, et domesticam servitutem perosi, in arma hostilia, non ut vincant, sed non vivant, et mortis beneficio se a Tyrannide exolvant, ruunt. Quod genus militum apud nos nullum est. Servis enim maiores nostri in agris colendis re familiari tuenda uti voluerunt: rei militaris et armorum disciplinam, liberis et generosis hominibus commiserunt; eamque partem regni nobilium ac principum virorum propriam et perpetuam esse suis legibus sanxerunt: nec mercenariis, viliorisque conditionis, et fortunae demissioris ducibus, ad eam rem uti voluerunt; sed reges ipsos sibi duces in bello gerendo esse decreverunt; quod generosus animus, et nihil praeter insignem gloriam virtuti suae praemium proponens, non cuiusvis imperium feret; et cum ducem sibi dari optaret, qui idem suae virtutis ac fortitudinis et testis, et remunerator, atque laudator esset. Itaque rei militaris

-- 12 --

nostrae ratio a caeterarum gentium institutione multum differt. Apud eos enim, aut sellularii, et artifices, genus hominum armis tradendis insuetum, mercede conducuntur, aut e media plebe milites scribuntur: quod nostrae leges repudiant: ac non nisi e nobilitate primariisque hominibus, exercitus ac legiones conficiunt. Unde fit, ut pauci nostri, multitudinem hostium, et cupide aggrediantur, et fortiter vincant: non enim numero sed virtute se praestare hosti volunt: nec prius vincuntur, quam caedae multitudinis infinita hostium defessi ipsi verius procumbant, quam hosti succumbant. Nec equidem Illustrissime Comes ullum est regnum, vel Respublica ulla, quae tot viros nobiles, tam generosos, tam fortes, tantis viribus, tantis et animi et corporis dotibus instructos habeat. Nullum regnum est, cuius copiae, cum nostri regni copiis, si vir viro conferatur, comparari poterunt. Vincent quidem illi numero, et multitudine plebeia; viribus certe et nobilitate, animorumque ardore, pares nostris esse nequeunt. Quamque nec numero illis, non solum non cedimus, verum etiam, si ita usu poscat, ut numeroso exercitu utendum nobis sit, superiores fuerimus. Quis regum tot millia bellicosissimorum equitum infinita effusa pecunia conficere potest? quot ad unum edictum, regem nostrum sequantur? nec robore, nec numero cuiquam cedimus: virtute vincendi, gloriae

-- 13 --

parandae, et ad posteritatem transmittendae studio vincimus. Neque satis militi nostro est, ut cum hoste strenue armis depugnet; verum etiam, ut comilitones suos gloria, et virtute vincat; utque duplici victoria glorietur, ac maiore honore caeteris se digniorem esse probet: qui ardor, cum animos militum occupaverit, nihil humile, nil abiectum, nihil ignave eos et cogitare et facere patitur: ut ardua petant, urget: non mercedulam victores flagitent; sed honoribus et gloriae se decorari cupiant, persuadet. His artibus prosapia tua amplissima, Comes Illustrissime tantum splendorem, qui oculos nostros perstringit, sibi peperit: hanc tantam gloriam vestram, et opes amplissimae, et authoritas summa consecuta. Hanc laudem equestris ordo propriam sibi semper esse voluit: atque ut fide erga suos reges; ita rei militaris gloria princeps aliarum gentium esse contendit, atque ut haereditatem a maioribus sibi traditam retinuit. Quod decus gentis nostrae viresque invictas regni, nihil aliud praeter odia, discordias, atque dissensiones intestinas, praeterquam domestica mala illa, de quibus dixi, evertere poterit. Atque equidem, si fuerint ulla unquam tempora, cum hoc tantum decus, reique militaris gloriam, Polonia, et tueri et augere facultatem habuerit; nunc vel maxime ea potestas illi datur. Nihil enim tam arduum incidere potest; quod hoc Rege

-- 14 --

Stephano, quem singulari Dei Bonitate, et erga nos amore, tuaque Illustrissime Comes cura, et tuo beneficio habemus, regno praesidente, et ad clavem eius sedente, non saperetur, nihil est quod non speretur. Nihil enim in Rege Stephano desideratur, quod vel regno legibus gubernando, vel hosti armis frangendo necessarium fuerit. Est ingenium acutum, et in rebus perspiciendis solers, et in consiliis ex tempore capiendis praesens: est rei militaris scientia, non illa animo tantum, et cogitatione comprehensa, verum enimvero, usu, experientia, armisque assidue tractandis collecta, atque confirmata: est corpus, laboris, ineriae, sitis, et caeli, aerisque incommodorum patiens: et quod ocio tabescat; labore, vigiliis, armis exercendis, vigeat, viresque et coligat, et corroboret. Cuius rei, ut quae in Ungaria ab eo acta sint, praeteream; bellum cum Moscho gestum, indubitatum argumentum est. Grave et difficile bellum susceperamus contra superbum: multisque et macimis victoriis, provinciisque, occupatis, Livonia sub iugum missa, ac praesidiis munita, tumenti arma tulimus: quem Rex noster, primo in Moschoviam ingressu ita perterruit, ut in aciem descendere nunquam ausus fuerit: pristinamque illam gloriam, quae opes suas, victorias suas, ac potentiam invictam toto in orbe personabat, amittere maluerit; quam armis cum eo congredi.

-- 15 --

Non tam arma nostra, quae saepe et victor et victus quae essent, expertus fuerit; quam sapientiam, et rerum gerendarum peritiam, atque celeritatem, animique robor infractum, et consili ad omnes casus, metuens. Non ignorant hunc Regis nostri caeteri hostes animum, et in rebus arduis conficiendis dexteritatem: neque se Moscho aut feliciores aut firmiores, si eum contra se arma ferentem viderint, iudicabunt: cum viro sibi rem fore cogitant: nec aliud eis spem victoriae praeter dissensiones nostras, atque ordinum odia, et contentiones facere potest. Concordiam nostram, a nos Regem sequentes, si viderint, animo concident. Non de victoria de nobis, sed de suo casu, ruinaque cogitabunt: quam pace potius rediment, quam ut aleam belli experiantur. Invictum est Regnum Poloniae, si concordia, ac consensu ordinum roboratum fuerit, ac Regis authoritatem secutum fuerit, consiliaque sua cum consiliis eius, coniunxerit. Quod cum ita sit, ne nos ipsi, nostras vires debilitemus: ne hostis animum adversus nos erigamus: ne portas ei aperiamus; Ilustrissima Magnificentia vestra pro suo officio, et Gorcanae damiliae dignitate providere debet: quod equidem uno hoc facto efficies, si discordiam ordinum, et privatim, et publice sustuleris; si concordes, et consentientes authoritate tua reddideris, ac ut praesidiis Rempublicam firment persuaseris: si te,

-- 16 --

si operam tuam, consilia tua, opes tuas, regiis opibus, consiliis, et vigiliis coniunxeris. Quod ut facias, et patria universa, et nos privati petimus. Sit aliud tempus contentionibus commodius. Nunc, iunctis animis, studiis, consiliis, Reipublicae succuramus. Et exclusa discordia, omnes aditus regni, concordia et consensu, hosti occludamus: Regemque rebus magnis gerendis, et regni finibus promovendis natum, domi otiosum esse non fueramus: virtute eius dum licet, et ad salutem nostram, et regni incrementa, et gloria gentis nostrae utamur: atque sub eo militaris disciplinae magistro, belli gerendi rationes ediscamus, ac radices eas in hoc regno agere permittamus. Habemus ducem et magistrum ad eam rem expeditum, sub quo, quam celeriter miles in rebus gerendis proficiat, clarissimi viri Ioannis Zamoscii, ingenium docile magnifice testatur. Cum quo, si Illustrissima Magnificentia vestra in Republica gubernanda, armis tractandis, regiis consiliis exequendis se coniunxerit; certam salutem et nobis, et universo regno polliceri poterimus. Quod equidem Illustrissimam Magnificentiam vestram facturam minime dubitamus. Neque enim te Illustrissime Comes, ex eorum numero esse videmus, qui quod suae virtuti, ac ingenio non satis confidant, alienae invidere soleant; cum tu et opibus, et prosapiae dignitate, et maiorum rebus magnis gerendis, authoritate comparata, et ingenio

-- 17 --

in rebus gerendis, summaque prudentia et felicitate, instructus et ornatus ita fueris, ut omnium fortunas, authoritatem, sapientiam superes, atque adumbres. Quae omnia haec tua ornamenta, hoc uno facto, quod a te Respublica exposcit, longe ampliora et illustriora reddes, nosque, fortunasque nostras, conservabis. Quod equidem ut facias, atque ut te ad omnes impressiones Reipublicae pares; Andronicus Tranquillus Dalmata, quem patri tuo principi clarissimo, et de regno optime merito dicatum fuisse video, quemque Typis illustrioribus, quam erat excussum, ad Illustrissimam Magnificentiam vestram mitto, sedulo hortabitur: atque Ungariae pericula, miseramque servitutem, quam illi discordia civium attulit, ante oculos ponet: et quibus armis Turcarum imperator invictum illud regnum, et ceperit et everterit, et in servitutem redigerit, demonstrabit. Quem ut ea benignitate, qua omnes soles, ad te venientem recipias, et consilia sua regni huius conservandi explicantem, et casum Ungariae indignum, vitiaque quibus perierunt hominum illorum demonstrantem audias, meumque factum et consilium ad te scribendi, ut boni et aequi consulas, et in meliorem partem interpreteris, ac me, cum meis litterulis in tuum patrocinium recipias, etiam atque etiam rogo.

-- 19 --