In CroALa inventa

10. Status Actualis Fundi Publici.

§.88.

Fundus seu Cassa Publica pro ratione variarum, quae statui incumbunt necessitatum varias etiam recipit Destinationes. Maiores nostri continuis fermê bellis impliciti omnes suas de creando fundo Publico curas ad necessitates Bellicas direxerunt. Hunc in finem iam sub Zigismundo constituerant, ut dependendum a Domesticis Mercatoribus Tricesimale Portorium pro conflando ad varias Regni necessitates Fundo Publico deserviat. Verum Institutum hoc paulo post intercidisse Sigismundi Decr. 2. Articulo 17 satis testatur.

Adhuc ante Mathiam 1um praeter Lucrum Camerae quod Regium immediate Aerarium respiciebat, conflandum e Taxa iam medii iam unius floreni fundum publicum necessitas durante bello saepius expressit, qui deinde sub Mathia 1o Subsidii Nomen accepit; sub eius successore Vladislao peccuniae exercituales invaluerunt 1566o Articulo 21. 1514o Articulo 1. quae perinde Speciem Publici, pro Belli necessitatibus fundi constituebant.

Anno 1635. Articulo 1. §.5. auctum in florenum 1. denarios 20. Tricesimale Portorium pro Fundo exolvendi veteranni Confiniarii militis Constitutum fuit, fundumque hunc ultra 1681 perdurasse art. 15 Diaetae eiusdem anni satis ostendit.

Anno 1781. cum fundus hic necessitatibus Bellicis iam non sufficeret, prater certam Summam Draskovichianam a Sale quidem Hungarico si terra devehatur unius, si vero aqua duorum denariorum Portorium, eodem fundi militaris titulo usque futuram Diaetam impositum fuit, cum in Subsequis Diaetis nihil eatenus disponatur, omnes hi fundi subinde in Aerarium Camerale derivati fuisse videntur. Tandem 1715. art. 8. stabilitis pro necessitatibus militiae provisio facta est, per stabilitam eadem Lege Contributionem. Primis Regni temporibus Civiles Magistratus nulla fixa Stipendia habuerunt, sed cum simul politica, simul in judicialia curarent, Taxis iudicialibus, excisaque sibi per Leges Birsagiorum, seu mulctarum iudicialium parte fruebantur. 1546.o 31. et 1609.o 75, excisis 1550. Articulo 31o tenuibus licet Stipendiis, haec non ad alium, quam contributionis Colonorum fundum assignata fuisse, Continuatus postea usus satis ostendit. Haec est enim vera sic dictae postea Cassae domesticae origo. Idem in Civitatibus evenisse tuto statui potest.

Postquam 1723. stabilita insuper et Politica et Iuridica Dicasteria erecta sunt, ut fundus pro eorum Stipendiis defigatur pretium salis in 15 denarios auctum fuit. Ita et Militari et Civili Listae provisum fuit.

Fundi Publici pro eventualibus extraordinariis Regni necessitatibus in genere stabiliti.

Verum praeter has rubricas multiplices praeterea solent esse Regni necessitates pro quibus nullas praeter defixam 1687. Articulo 25. in 1000 aureis Indigenatus Taxam fundus adfuit. Itaque iam 1723. Status Regni Cura incessit, ut per instituendam aliquam Oeconomiae Publicae Speciem, pro variis Regni necessitatibus fundus aliquis confletur, detuleruntque erecto in iisdem Comitiis Consilio Locumtenentiali Provinciam per articulum 115. ut Proiectum Fundorum, e quibus Publica eiusmodi Oeconomia institui possit elaboret, et proximis Comitiis referat. Proiecto hoc nec in subsequis 1712 nec in Anni 1741 Comitiis exhibito. Coeperunt Status ipsi Obiectum in Diaeta ista agitare, proposuerantque Principi pro conflanda eiusmodi Cassa Publica Sequentes Fundos 1o ut 15 denarios qui pro Stipendiis Dicasteriorum in Comitiis 1723. pretio Salis adiecti fuerunt, Cassae Regni inferantur, ex hac Dicasteria exolvantur, et quod reliquum fuerit in Beneficium Cassae Publicae cedat. 2o Ut a Singulo Boum et Equorum pari 1 florenus, a Sabellico 3 denarii, ab ove unus, a Centenario Tabacae dum haec e Regno educuntur 6 denarii ad rationem Cassae Publicae persolvantur. 3o Ut Taxa Indigenatus ad 3000 aureos elevetur. 4o Ut exteri Beneficia Ecclesiastica tenentes eandem cum Indigenis Taxam persolvant.

Assenserat Augusta Maria Theresia primo Postulato ea Lege, ut Status innocentem pro Securitate eius, quod Dicasteria ex obvenientia illorum 15 denariorum exacte solvenda sint, fundum remonstrent. Verum Status de eo Solliciti, ne forte ex insufficientia Fundi huius, Plebem novo oneri involvant, a postulato hoc ultro recesserunt. Quoad Secundum monuit Status Altefata Augusta interesse Regni ut eductio Productorum facilitetur potius, quam aggravetur; quare et ab hoc recessum fuit. Quoad Taxam Indigenatus in 2000. aureis demum Coalitum, sicque illa Articulo 41. illata fuit. Denique quoad extraneos Beneficiatos, horum Taxa respectu maiorum Beneficiatorum in 1000, respectu minorum in 200. aureis eodem articulo defixa est.

Ita omnis demum in Hungaria fundus Publicus unice ad Indigenarum, et beneficiatorum extraneorum Taxas recidit, neque hae diserte ad Commerciales usus, sed ad extra Ordinarias et eventuales necessitates in Comitiis 1741 destinabantur prout et reipsa maxima fundi huius pars in Domum Regnicolarem Posoniensem impensa, reliqua in capitale conversa fuit. Postquam sub Palatinatu comitis Ludovici Battyán, aliquod instaurando Archivo Regni initium factum est, Personale illud, quod et Archivi, et Capitalium horum Curam gerit, ex eorum Interusuriis persolvebatur.

Fundi Publici in Specie pro Commercialibus usibus destinati.

Tandem Augusta Maria Theresia ut aliquem pro Commercialibus etiam Institutis fundum creet, Anno * * * Salis pretium in uno grosso adauxit, fundumque hunc promovendi Commercii usui perpetuo addixit. Incameraverat quidem hunc etiam Fundum per aliquot Annos Augustus Iosephus 2us verum Anno * * * eum primaevae suae destinationi Sponte iterum restituit. Et ab hoc tempore conflatae et necdum errogatae summae effecerunt * * * annue vero producit fundus hic * * *.

Addixit Commercii Incremento Augusta Maria Theresia alium etiam Fundum, nimirum confiscatarum Turcicis Quaestoribus propter praevaricationem Articuli 27.1741. mercium pretium, qui tamen fundus et incertus est, et admodum exiguus: Soli itaque hi duo fundi disertam unice ad Commerciales usus habent destinationem, reliqui ad eventuales Regni necessitates referuntur.

§.89. Status Actualis Cassae Croaticae dictae Regnicolaris vel m/200.

Erexit eadem Augusta aliam pro tribus Croatiae Comitatibus Cassam, quae iam Regnicolaris iam etiam m/20 Cassa appellatur. Sed haec non tam Fundi Publici, quam affixae Loco Fundationis Cathegoriam subit. Quod ut clarius appareat, operae pretium videtur, Cassae huius originem, vicissitudines, et actualem Statum paucis exhibere.

Eius Origo.

Status Croatiae usque 1723. de contributione Comitatuum Zagrabiensis, Varasdinensis et Crisiensis in Regni illius Congregatione cum principis tractabant.

Anno 1770. iidem Status adeo notabilem Contributionis pro Comitatibus illis auctionem obtulerunt, ut Augusta Maria Theresia in proemium Zeli huius, Benigne constituerit ordinaveritque ut e Contributione hac m/20 tamdiu, donec sibi visum fuerit, quotannis elocentur, ipsa Interusuria iterum in Capitale convertantur, sicque massa confletur, cuius, postquam tantisper increverit, Interusuria in pios usus ita convertantur, ut horum una tertia pro Scholis Nationalibus, alia pro Xenodochiis, et Nozocomiis postrema pro pauperibus Orphanis deserviat, totum tamen Cassae huius Beneficium unice pro tribus illis Comitatibus, utpote e quorum Contributione Cassae haec conflabatur, cedat.

Sicut de Contributione Militari Croatiae Status adhuc eo tempore cum Principe tractabant, ita etiam pro Domesticis necessitatibus ac in Specie pro Tabulae Banalis Iudiciariae aliorumque Regnicolarium Officiorum Salariis, Contributionem imponebant. Inter haec erant Capitanei Regni, Stabalis Auditoris, Exactoris Regni et Conferentiarum Secretarii Officia, quorum Salaria 3572 florenos 45 denarios efferebant. Itaque eodem Anno 1770. Status Regni ultra auctam ut praemissum est Contributionem militarem, ultra reliquas domesticas necessitates pro his etiam velut adhuc subsistentibus Officiis distinctum in Contributione fundum eiectarunt. Verum non multo post Augustra totum hunc pro domesticis necessitatibus eiectatum fundum ad Aerarium suum recepit, Solutionem Tabulae Banalis ad illud assumpsit, Regnicolaria vero illa Officia abrogavit.

Hoc facto Orta fuit Quaestio de Quotta illa, quam Salaria abrogatorum horum Officiorum efferebant, id est de illis, 3572. florenis denariis 45. quorsum applicandis? Principio praetendebatur quidem, a parte Augustae Aulae, quod Summa haec in Aerarium influere debeat. Verum postquam Consilium Croaticum per Calculum ostendisset, quod Summa haec, recepto ad Aerarium Domesticarum necessitatum Fundo, ultro insit, adeoque vel Contributio ad vires huius summae diminui, vel eadem secus in Beneficium trium illorum Comitatuum de iure converti debeat, assensit Benignê Augusta Maria Theresia, ut Summa quoque haec illis m/20 quotannis adiiciatur, et quidem non iam tantum ad beneplacitum suum, sed prout haec Summa recepto per Augustam illam Domesticarum necessitatum Fundo perpetuo inerit, ita eadem in perpetuum etiam Cassae illi m/20 inferatur.

Eius prima Epocha.

Et iuxta haec principia Cassa illa inde a 1o Maii 1770. usque Consilii Croatici cum Consilio Littorali coniunctionem, id est usque finem 1779i manipulabatur; id quod primam Cassae huius Epocham efficit: apparet hinc primum quod Cassae huius1 in origine et prima sui Institutione pia fundatio stricte talis fuerit, cuius pars una pro Scholis Nationalibus, altera pro Noscomiis, tertia pro Orphanis e mente ipsius Fundatoris Converti debuit. Dein quod Fundatrix Beneficium eius unice ad tres Superiores Croatiae Comitatus restrinxerit, ex illa aequissima sane ratione quod tota haec Cassa unice e Contributione trium illorum Comitatuum Conflata sit.

Secunda eius Epocha

Cum e Cassa hac per Novennium exiguae tantum ad Scopum Fundationis, idest ad Causas pias assignationes factae fuerint, eadem ad notabilem summam excrevit, placuit itaque Augustae Fundatrici sub initium 1780. Destinationem eius ita mutare, ut totius actu exstantis Capitalis una tertia pro usibus Commercialibus Regni Croatiae, reliquae duae tertiae, ad explicatos iam superius tres pios titulos, destinentur. Verum Benigna haec intentio Regia adeo parum duravit, ut vix epocha Cassae huius reputari possit; non multo enim post, emanavit alia Benigna Resolutio, qua Augusta Fundatrix iubebat, ut non una tertia, sed rata medietas totius Cassae pro Commerciali, alia pro piis Causis applicetur, et ut m/20 adhuc ad quinquennium, id est usque 1am Maii 1785. Communi huic Cassae, illi vero 3572 florenorum in perpetuum, sed non Communi ast Commerciali tantum Cassae inferantur. Et haec est secunda Fundationis huius epocha. In hac etiam ad pias causas non multum assignabatur, et ideo haec Cassae pars ad maiorem Summam sensim excrevit. Pro Commerciali e converso usu notabiles factae sunt assignationes, pro sola enim Tellonii Novigradiensis in Carolina Croatica redemptione m/36 impensa fuerunt. Et ideo haec pars Cassae minime assurgere potuit.

Tertia Epocha.

Hactenus tota haec Cassa primum per Consilium Croaticum, dein per Locumtenentiale manipulabatur. Anno 1782. placuit Augusto Condam Iosepho Iio sub 18 Ianuarii: mandare, ut sicut aliae omnes ita haec etiam Cassae incamerentur, id est ad Cameralem Administrationem transferantur. Mens tamen Augustae Fundatricis et Matris suae exactê observetur, et ideo Cassa Commercialis distinctim a Cassa Pia etiam per Cameram Manipuletur. Et haec est tertia Cassae huius Epocha, in qua Cassa quidem Commercialis distinctim tractabatur, Cassa tamen ad pias Causas destinata, non dividebatur trifariam, iuxta mentem Augustae Fundatricis nempe in Scholas Nationales, Nosocomia et orphanos, sed tota haec Cassa simultanee administrabatur. Inde factum est, ut cum pro Noscomiis et Orphanis nemo sollicitaverit, Directio e contra Litteraria necessitates Scholarum Nationalium continuo adurserit, ad titulum hunc plus, quam Interusuria unius tertiae Fundi ad pias causas destinati efferant, iam sit assignatum.

Quarta et ultima Epocha.

Elapso Anno 1785. 1a Maii supra memorato quinquennio idem Augustus erga Repraesentationem Consilii Littoralis terminum inferendorum communi huic Cassae illorum m/20 adhuc ad triennium id est ad 1um Maii 1788i extendit. Et, haec est ultima Cassae huius Epocha, qua illa m/20 in eam amplius influere desierunt. Summa tamen 3752 florenorum 45 denariorum e memorata superius ratione eidem continuo adhuc infertur, nimirum quia eiectato per Status Regni Anno 1770. pro domesticis necessitatibus Fundo, quem Augusta illa subinde ad Aerarium suum recepit, continuo insunt.

Status eius actualis.

Actualem utriusque huius Cassae Statum usque ultimam martii et respective 6um Maii Anni 1791. e Communicatis Deputationi huius actis erruere licuit; nimirum usque 6um Maii 1791 etulit Commercialis Cassa in Capitali 93.478. florenos in Interusurio, cum Capitalia partim a 5, partim a 4., partim etiam a 3 ½ elocata sint, exhaerentes vero apud Gubernium Fluminense 1500 floreni nullum Interusurium ferant, effert 3599 florenos 4 denarios. Iam sub 17. 9-bris 1785. Consilium Littorale Suae Maiestati demisse proposuit, ut pro Obiectis impendendi huius Fundi Systematisentur: 1o Conservatio Pontis Savani ad Zagrabiam. 2o Pontis Colaphiani ad Carlostadium. 3o Repurgatio Savi et Colapis, necessariaeque pro facilitanda per eos Navigatione expensae. Verum Interusuria Fundi huius, nisi Capitale per accreturum aliquot annorum Interusurium augeatur, nec soli ultimae rubricae suffectura vel ex iis, quae §o 74. de actuali Navigationis Fluviorum horum Statu dicta sunt, satis apparet, ut autem Capitale ipsum expendatur, Augustae Fundatricis menti congruere haud videtur. Caeterum Interusuria illorum Cassae huius Capitalium, quae quoad privatos elocata sunt, a tempore factae, quo utimur consignationis, apud aliquos inde a 9o Ianuario 1785., apud alios ab 8a 8bris eiusdem anni, apud alios a 29o Augusto 1786. adeoque a 5e et respective 6. annis exhaerebant. An postea incassata sint? Non constat. Duo vero millia e hoc Fundo Civi Leuthoviensi Andreae Czili absque Interusurio, ad quinquennium elocata sunt, licet ad Fundum hunc e Contributione Civitatis illius nihil omnino influxerit.

Quod Cassam piam attinet haec cum ultima Martii 1791. in Capitali 240620. in Interusurio 10996. florenos efferebant. Si hi iuxta mentem Augustae Fundatricis ad tres titulos, nempe Scholas Nationales, Nozocomia et Orphanos dividantur, obtingent singulo titulo, in Capitali 80206 florenorum, in Interusurio vero 3665. florenos proinde cum pro Scholis Nationalibus iam 5573 floreni pro fixo exassignati sint, titulus Scholarum Nationalium ultra competentiam suam percipit 1908. florenos. Verum et hoc facile rectificari potest. Inter positiones enim has assignati sunt <pro Schola Posegana 200. pro Veröcziensi>2 50. id quod menti Augustae Fundatricis non congruit, e horum enim Comitatuum contributione ne obolus quidem in has Cassas influxit, deinde a Cassa hac assignati sunt pro Convictu Zagrabiensi annui 1661 floreni quae quidem errogatio ad nullam ê defixis per Augustam Fundatricem titulum reduci potest.

Ex Omnibus autem his satis apparet, Cassas has non qua Fundum Publicum sed qua affixam tribus Comitatibus particularem fundationem considerari debere.

Notae

1. haec MS

2. pro Schola... Veröcziensi huc posui; in MS-to superius post exassignati sint leguntur.