Your search found 5170 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1638-2459:

cibis, et corda laeticia. Et 17 ibidem legitur, Deum ex suis operibus, et innumeris beneficiis, quibus nos omnibus momentis benignissime fovet, et largissime cumulat, vel palpari posse, facileque deprehendi, quod in eo simus, vivamus, ac etiam moveamur. Verum Deus non contentus hac sua tam gloriosa beneficaque patefactione: insuper etiam pro ingenti sua philanthropia, studioque humani generis, ex illa sua arcana infinitae maiestatis sede prodiens, ac veluti de solio suo descendens, et sese demittens, accessit hominem, eumque coram humanissime allo cutus est: suaque eum voce,

et innumeris beneficiis, quibus nos omnibus momentis benignissime fovet, et largissime cumulat, vel palpari posse, facileque deprehendi, quod in eo simus, vivamus, ac etiam moveamur. Verum Deus non contentus hac sua tam gloriosa beneficaque patefactione: insuper etiam pro ingenti sua philanthropia, studioque humani generis, ex illa sua arcana infinitae maiestatis sede prodiens, ac veluti de solio suo descendens, et sese demittens, accessit hominem, eumque coram humanissime allo cutus est: suaque eum voce, qualis sit, et quomodo agnosci, coli ac invocari velit, coram

benignissime fovet, et largissime cumulat, vel palpari posse, facileque deprehendi, quod in eo simus, vivamus, ac etiam moveamur. Verum Deus non contentus hac sua tam gloriosa beneficaque patefactione: insuper etiam pro ingenti sua philanthropia, studioque humani generis, ex illa sua arcana infinitae maiestatis sede prodiens, ac veluti de solio suo descendens, et sese demittens, accessit hominem, eumque coram humanissime allo cutus est: suaque eum voce, qualis sit, et quomodo agnosci, coli ac invocari velit, coram edocuit, dans legem et promissiones. Atque id ille saepius

Christus tum exemplo, tum mandato quoque suo confirmavit, una cum suis Apostolis. Sic enim Christus ipse disputans cum Satana et Pharisaeis, dicta Scripturae aut sub obscura, aut etiam male ab adversariis detorta, collatione aliorum dictorum illustrat ac explicat. Sic etiam ipsi Apostoli in synodo sua, et alias in epistolis ac concionibus, dicta Scripturae inter sese conferre sunt soliti. Mandatum quoque expressum Christi est, de illustrandis Scripturarum locis mutua collatione, Ioan. 5. cum inquit: Scrutamini Scripturas. Scrutatio enim est, non tantum unius loci consideratio:

Christi est, de illustrandis Scripturarum locis mutua collatione, Ioan. 5. cum inquit: Scrutamini Scripturas. Scrutatio enim est, non tantum unius loci consideratio: sed multorum examinatio, ac inter sese collatio solers, simul et religiosa. Cur porro ex Patribus (qui alioqui sua amplissima laude minime fraudandi sunt) non possit indubitata veritas et Scripturae infallibilis interpretatio hauriri, indicavi gravissimas causas et rationes, in ea ipsa tractatione de vera Norma veritatis ac Ecclesiae Dei. quae sunt in summa: Imperitia linguarum: licentia declamitandi, et

domus, literarumque divinitus inspiratarum intraverint, quam si talparum aut vesper tilionum oculos assumentes, in meridianam lucem prodirent. Quinetiam longius infausti homines progressi sunt. Nam plane perinde praecipuarum rerum ac vocabulorum sacrae Theologiae definitiones, ex illa sua inepta Philosophia acceperunt: et tanquam principia quaedam in Sacras literas importarunt: sicut Mathematici initio singulorum librorum ac materiarum quasdam definitiones suo arbitrio assumunt, eisque tanquam principiis quibusdam in toto Opere utuntur. Quemadmodum enim Euclides initio definit,

Ratio valeat, quid Intellectus intelligere ac Voluntas boni velle possit. Hasce primarias res ac vocabula male descripta, intellectaque, secum assumentes sophistae, et in veneranda Sacrarum literarum mysteria intrantes, omnia ibi perverterunt ac corruperunt, violentissime cuncta ad sua illa falsa principia, suumque corruptissimum intellectum illarum summarum rerum detorquentes et invertentes. Cum sacra Scriptura nominat Peccatum, intellexerunt illi solum de externis actionibus, aut pravis cogitationibus, et qualibuscunque habitibus: quae omnia putaverunt tantum,

cuipiam rei calorem communicare. Quare istis hominibus nihil videtur absurdius Paulino dogmate, nos iustificari per fidem sine operibus: ideoque eam ipsius locutionem mille modis et interpretati unculis vertunt ac pervertunt, ut Paulum vel invitum, vinctumque, ac pessime mulctatum in sua castra pertrahant. Eadem ratione et alias illas primarias voces ac res, dictaque de eis in Sacro volumine, corrumpunt iuxta praeconceptas opiniones, et ineptas pseudophilosophiae descriptiones, quibus penitus praeoccupati, ac veluti ebrii dementatique

Dei expositum, cognitumque, ac plane omnibus, quoad cognitionem, familiarissimum factum esse. Quid enim magis utile, atque adeo necessarium esse queat, quid etiam magis a doctoribus Ecclesiae fieri oporteat, quam ut (sicut summus eorum praeceptor fecit) auditoribus ita Sacras literas sua explicatione aperirent, ac perspicuas redderent, ut non amplius viderentur esse in parabolis, proverbiis ac aenigmatib. scriptae: sed ut omnes dicere possent, Ecce nunc aperte loqueris, nec proverbium ullum dicis: . 16. et denique, ut omnes parabolas seu obscuriores locutiones Sacrarum

a Theologis (quod dolens gemensque dico) actum elaboratumque est inde ferme a Christi temporibus usque ad nostram hanc aetatem, quam ut ipsemet nativus sermo, textus ac sensus Sacrarum literarum clare perciperetur: utque Christiani ipsummet suum praeceptorem in eis clare loquentem, docentemque, ac sua bona offerentem, quasi coram, propriisque auribus, ac sine interprete aut internuncio audire possent? Olim, mox post Apostolos, plerique scriptores ad philosophicas de lege ac praeceptis moralibus, et virtutib. vitiisque disputationes proruerunt: ignari prorsus nativae corruptionis

metamorphoses, Origenes et alii Sacras literas nefarie transformarunt: ut potius quidvis aliud Christianus homo audiret, quam ipsum Sacrarum literarum nativum sermonem ac sensum. Quare etiamsi varia exemplaria versionum Sacrarum literarum conquisierunt, eaque inter se accurate contulerunt, indeque sua Hexapla confecerunt: tamen revera sacro textui, suis illis mythologiarum transfigurationibus, sublato literali sensu, prorsus novam faciem aut larvam induxerunt. Secuta deinde est aetas Hebreae linguae prorsus ignara, ut parum efficere in hoc genere potuerit. Quin potius studio

transfigurationibus, sublato literali sensu, prorsus novam faciem aut larvam induxerunt. Secuta deinde est aetas Hebreae linguae prorsus ignara, ut parum efficere in hoc genere potuerit. Quin potius studio declamitandi, ac dulcedine suarum cogitationum et inventionum, Theologi ad sua potius commenta deflexerunt, quam ut vel Sacras literas, vel earum nativum sensum explicarent. Unus popularis meus HIERONYMUS, linguarum egregie peritus fuit: conatusque est Sacras literas tum versionibus, tum explicationibus illustrare. Sed revera, et morbi humani et medici Christi

interpretes nimia quadam prolixitate voluminum, suas potius scriptiones, quam ipsum Sacrarum literarum textum auditori proponere videntur: eoque de materiis plerumque copiose, de ipso autem textu ac sermone Sacrarum literarum (quod salva eorum pace dictum velim) nimium ieiune disserunt. Quare sua illa immensa prolixitate potius abducunt lectorem a Sacris literis, quam ad eas adducunt: quod tamen unicum pii, fidelis, doctique interpretis officium esse, censeri par est. Concedendum sane est in hoc genere aliquid praestantibus doctoribus, et doctrinae caelestis instauratoribus:

hoc idem nominis, etiam minore labore confectis libellis imposuerunt: quos nequaquam reprehendo. Alii vero adhuc longe splendidiora nomina, nempe Thesauros, Cornucopias, et Pandectas, in hac et aliis linguis scientiisque se proponere sunt professi. Alii denique etiam illustrioribus titulis sua scripta, cum optima candidorum Lectorum venia, atque adeo etiam applausu, exornarunt. Illud quoque hic sub finem forte operaeprecium fuerit monere, me in citandis Scripturae exemplis non semper tantum Vulgatam versionem secutum esse: sed crebro ipsosmet fontes Hebraeos ac Graecos,

eligens malis affici simul cum populo Dei, quam temporariis commodis peccati perfrui: maioresque arbitratus divitias probrum Christi, quam Babylonis sacrilegos, abominationibusque per nefas partos thesauros. Perge igitur, Princeps amplissime, in tam praeclaro instituto: et dum alio sua quenque voluptas cupiditasque trahit, tua sit magna voluptas Christus, pietas, iustitia, omnisque honestas, ac publicum bonum: ad quae omnia res literaria, et praesertim syncera Theologia, est cum primis necessaria. Quam cum benignissime foveas, etiam nostrum hoc Opus clementissime suscipito,

valere quod Ante, seu metam sursum versus aut ultra tendendo: ut cum Septuaginta ac Vulgata verterunt in Psal. 110, mischechar, Ante auroram seu luciferum genuite. Sic accipitur Proverb. 8 bis, Dominus possedit me מפעלו mipealau, Ante opera sua. Et mox, Constituta sum טקדמי micadme, ante primordia terrae. Atque ob hac significatione Ante videtur venire illa eius comparativa significatio, veluti per quandam metaphoram. Nam in comparatione alterum comparatorum uidetur

indicat, sive sursum, sive deorsum, sive ultra, sive citra, sive ante eam metam, sive post. A initio igitur accipetum sursum, tum deorsum. Certe Proverb. 8, ut dixi aliquoties, illud A vel Ab ipsamet Scriptura exponit per Ante. inquit enim Dominus: Possedit me initio viae suae, ante opera sua. A seculo principatum habui, a principio, Ante terram, cum nondum essent abyssi, etc. Antequam montes fundati essent, etc. Non dum fecerat terram, etc. Quando praeparabat caelos, illîc eram, etc. Propter. Psal. 68. A templo

pietatem aut religiositatem suam, quum preces Deo cum valido clamoro ac lachrymis obtulisset. Vocabula omnino id significant, sive praepositionem, sive nomen εὐλάβεια expendas. Convenit etiam optime sensus, quia ideo tandem filius est liberatus ex sua horrenda exinanitione, quia sua pietate ac obedientia Deo, eiusque legi plenissime pro genere humano satisfecit. Quare ibi mox huic pietati ac obedientiae in patiendo praestitae tribuitur consummatio, perfectio et acquisitio salutis omnium credentium. A FACIE

suam, quum preces Deo cum valido clamoro ac lachrymis obtulisset. Vocabula omnino id significant, sive praepositionem, sive nomen εὐλάβεια expendas. Convenit etiam optime sensus, quia ideo tandem filius est liberatus ex sua horrenda exinanitione, quia sua pietate ac obedientia Deo, eiusque legi plenissime pro genere humano satisfecit. Quare ibi mox huic pietati ac obedientiae in patiendo praestitae tribuitur consummatio, perfectio et acquisitio salutis omnium credentium. A FACIE DEI, non raro idem

merachoc, a longinquo: id est, in longin quum. Sic in Psalmo, Resonet laus eius a finibus: id est, usque ad fines terrae. Apud denotat Num. 32. Eritis innocentes a Domino, et ab Israel. 1. Sam. 20. Finita est malitia ab eo: id est, apud eum. Exod. 33. Abstulerunt ornamenta sua a monte Oreb: id est, iuxta. Causam efficientem notat, et exprimendum esset per ὑπὸ, et Latine aliquando Propter. Sed in Novo testamento valde crebro ἀπὸ pro ὐπὸ positum

Sic et in compositione saepe graeco more A et Ab Latinis privationem notat: ut in Abiuro, ablacto, abnuo, aufero, abrogo, abeo, et similibus: quod etiam Graecum ἀπὸ, unde Latinum A vel Ab deducitur, non raro valet. Sic et Germani ludunt in praepositione sua Von, Das ist von silber, quod vel ex, vel sine interpretari queas. Sic et Ab ac מן min saepe ambiguum est. Mirabilior est scientia a me Psal. 139. Non ambulavi in magnis et occultis a me: Psal. 131. pro, non concupivi, non

tuae: id est, ab utero aurorae, vel, sicut ab utero aurorae. De quo hebraismo dictum est in nominibus. Non raro etiam pro eadem Hebraea praepositione min, ponunt ex: de qua suo loco postea. ABBA. Hanc voculam coniungit cum voce Pater, Christus sua in precatione, Marc. 14. et Paulus dicit Rom. 8, et Gal. 4, Spiritum gementem in pectore nostro, clamare Abba pater. Venit autem haec vox Syriaca ab Hebraeo, Ab pater. Quod vero reduplicatur Syriace et Graece, Augustinus dicit ideo fieri, ut Scriptura testetur, Deum pertinere ad Syros et

satanam, 1. Timoth. 5, est dedere se impietati ac flagitiis, atque ita imputa vita sequi satanam, deserto Christo. Abire aliquando deficere ac perire significat. 1. Sam. 9. Panis abiit de vasis nostris. Abire in consiliis suis, et duritia cordis sui mali, Ier. 7: id est, sequi consilia sua mala. Isa. 57. Abiit rebellis per viam cordis: id est, fecit quicquid gratum fuit illi. Abierunt post duriciem cordis sui, et post Baalim, Ierem. 9. quod est, sequuti sunt cor suum durum. Vide praepositionem POST. ABLACTATUS, per metaphoram significat pios, esurientes, et

per prophetiam: ubi non intelligenda erga alios homines, sed tantum erga ipsummet peccatorem seu incredulum, ac erga eius conscientiam. Cum enim antea peccatores aliqui, dormiente conscientia, suam malitiam ac iram Dei ignorarent, nunc illo lumine verbi aut prophetiae illuminantur, ut melius sua mala cernant, et exactius ea ponderent: simul etiam somnolenta conscientia illo penetrantissimo gladio icta evigilat, et discit illud celebre dogma, Nosce teipsum. unde tandem agnoscit talis peccator aut infidelis, doctrinam per vestrum os prolatam, vere ipsiusmet Dei vocem doctrinamque esse,

iustitiam Christus, tanquam eam quoque a suis praestari nolit, sed nimium mancam ac mutilam esse dicit: veluti si quis vix perfuso fundo modii, frumento, aut etiam rebus liquidis, velit id venditare pro integra mensura, modio, aut urna frumenti, aut vini. Sic enim Pharisaei contendebant sua illa externa opera, quod videlicet non furabantur, occidebant, scortabantur, et similia patrabant, esse integram iustitiam, et perfectam legis impletionem. At Christus contra requirit plenam et abundantem ac superfluentem iustitiam, nempe ut ad illa externa opera addant plenam absolutamque

abundanter, copiose ac crebro avertit. ABSYNTHIUM. Vide in voce AMARITUDO. ABSOLUTIO, et Absolvere, quod cum iustifico et Iustificatione convenit, forense vocabulum est. Illi enim dicuntur absolvi, qui accusati et rei facti sunt criminis alicuius coram iudice: et cognita sua innocentia, ab eo absolvuntur, liberique ab omni culpa et poena dimittuntur. Videtur autem inde venire haec solvendi aut absolvendi locutio, quod rei, seu accusati, vel legibus, vadimonio ac obligationibus aliquibus, vel etiam vinculis ac carceribus ligati constrictique teneantur, aut saltem

aut saltem actoris accusatione in famentur, seu (ut sacrae literae loquuntur) impiificentur: quos postea iudex ut innocentes vinculis illis soluit, aut absoluit, ἀπολύει. In Ecclesia autem Christus ministris suis potestatem et mandatum dedit, ut homines sua peccata, veluti tristissima quaedam vincula agnoscentes et liberationem condonationemve eorum a Deo per et propter mediatorem petentes, idque coram eis profitentes, absolvant, iuxta illa sua dicta Matthaei decimosexto et decimooctavo. Et dabo vobis claves caelorum: Amen dico vobis,

In Ecclesia autem Christus ministris suis potestatem et mandatum dedit, ut homines sua peccata, veluti tristissima quaedam vincula agnoscentes et liberationem condonationemve eorum a Deo per et propter mediatorem petentes, idque coram eis profitentes, absolvant, iuxta illa sua dicta Matthaei decimosexto et decimooctavo. Et dabo vobis claves caelorum: Amen dico vobis, quaecunque alligaveritis super terram, erunt alligata in caelo: et quaecunque solveritis in terra, erunt soluta in caelo. Et Iohannes vigesimo: Accipite Spiritum sanctum: quorumcunque remiseritis

Addere, supra. Isaiae 52, Non addes aut adiicies, ut veniat per te amplius in circum cisus: pro, Non veniet posthac per te; non contaminabit, aut etiam non invadet te. ADIMPLERE, pro, opere ipso perficere. 1. Reg. 8, Benedictus est Dominus, qui ore suo loquutus est Davidi, et manu sua adimplevit. Sed de hoc verbo in IMPLEO agetur. ADIURARE, est aliquem iuramento obligare, et veluti iram Dei illi imprecari, si quippiam nominatum fecerit, aut non fecerit, dixerit aut reticuerit. ut 1. Sam. 14, Saul adiurat populum imprecatione maledictionis, si quis ea die

significare. Sed denotat quoque infimam infantiam. Sic 2. Reg. 2 legitur, parvos nearim, id est, pueros illusisse Helisaeo. Quae vocis significatio ideo observanda est, ne quis eludat dictum Dei Gen. 8 de peccato originali, Figmentum cordis hominis pravum est inde a neurau, Ab infantia sua. alii vertunt, Ab adolescentia: quo ea sententia ad malitiam habitualem ab originali transferatur. Verum refutari potest ista corruptela textus, tum vocis significatione: tum quod prius capite 6 Deus de eadem reloquens dixerat, Omne figmentum cogitationum cordis esse tantum malum omnibus

πριάιμην, ὥστε μή ποτε λατρεύσαι ταύτην. Hoc est: ego vero Cyre vel anima redemerim, ne unquam haec serviret. Tum uxor, ἑαυτου ψυχῆς ἀν πρίαιτο ὣστε μὴ δουλεύειν: Sua ipsius anima emeret, ne serviat. Quin et in Sacris literis λατρεύειν de servitute dicitur, ut in Levitico: Omne opus servile no facietis, λατρευτόν. Et iterum: De semine tuo non dabis servire principi,

cogitare, affectare, et de temetipso somniare. Sic Psal. 138 dicitur Dominus alta a longe prospicere: id est, eximios ac praepotentes, vel potius talia de semet somniantes, qui non tam re quam sua opinione alti sunt, negligere. Hinc phrases. In altum cornu extollere, Psal. 75. In altitudine incedere, Mich 2. Spiritus altus, id est superbus, aut etiam iracundus. Eccl. 7. Praestantior est longus spiritu, quam altus spiritu: id est, homo moderatus et clemens, quam

Vae vobis, qui mutatis dulce in amarum, et amarum in dulce: id est, qui veram quidem doctrinam damnatis, falsam autem laudatis ac defenditis. Apocalypsis 10, dicitur liber a Ioanne devoratus, in ore quidem ei fuisse dulcis, sed in ventre amarus: quo significatur, gustum gratiae ac Christi sua quidem natura dulcem esse, sed postea habere comitem nimis acerbam crucem. Vide de hac voce aut phrasi in voce FEL. AMBULARE, per metaphoram significat vivere, tenere aliquod certum curriculum vitae, sive in communi vita, functionibus aut sententiis, seu in fide. Sicut et via,

et illud Actor. 5. Iudas abiit viam suam: id est, periit. Sic dicitur, Ponet partem eius cum hypocritis. AMEN, Hebraea vox, videtur proprie esse adverbium affirmandi, sumptum ab אמן aman fidelis, verax fuit. Putant vero aliqui esse vocem origine sua imperativi modi Niphal, ubi sic scribitur האמן Heamen, et ה h literam, aut potius tenuem spiritum, initio propter multum usum in pronunciando evanuisse. Christus ea, et quidem repetita, saepe utitur, pro certa

fieri videmus. Fuit vero in omnibus gentib. recepta, illa sententia opinione, quod quicquid semel Deo dicatum ac consecratum esset, id amplius in humanos usus adhiberi nullo modo deberet aut liceret, sed esse quam longissime a reb. usibusque nostris seu prophanis removendum ac separandum, et ad sua phana aut loca sacra ac velut ad deos ipsos abigendum, sive communi separatione, sive etiam per mortem ipsam. Inde metaphora quaedam ducta est, ut qui summa quadam proscriptione olim damnabantur, etiam Anathemata dicerentur; quod perinde essent a communi vita et consortio

cladibus, ut etiam revera accidit, sicut Scriptura de peccatis Manassae pronunciat. Quare, tales putaverunt quamprimum esse tollendos, quo ira Dei averteretur. Sic erat Achan in Iosua, sic Ionas in navi. Saepe etiam innocentes homines in magnis publicisque calamitatibus ab sumebant, in eosque sua scelera et poenas, ut ipsi somniabant, congerebant, ac diis manib, devovebant et mactabant. Tales farme fuerunt duo Decii et Curtius, quorum apud Livium fit mentio. ANCILLA, alias conditionem, alias humilitatem ac promptitudinem in serviendo significat: et quidem nonnunquam

105, In ferrum venit anima eius: pro ferrum intravit in corpus, aut vim vitalem semienecarunt catenae et captivitas. Quarto ponitur saepe pro ipsa vita: ut Gen. 8, Requiram animam de manu fratris. sic et Exodi 4. Et Matt. 2. Mortui sunt, qui quaerebant animam pueri. Iere. 36, Erit anima sua ipsi loco praedae. Sic 1 Sam. 26. Anima mea fuit preciosa in tuis oculis: id est, pepercisti mihi. Iohannis 10, Ponere animam pro ovibus. Et, Habeo potestatem ponendi et resumendi animam. Sic et Matt. 20, tametsi ibi quoque de rationali anima accipi queat. sic et in eo, Dabit animam suam

ut ponat animam suam pro amicis suis. Ionae 2, Aquae circumdederunt me usque ad animam: id est, extremum periculum vitae. Dare alicui suam animam in praedam, id est, conservationem vitae, quam pro suo lucro aut praeda habeat, quod nempe incolumis evasit. Iere. 20 et 45. Petere pro anima sua, Ester. 7 id est, supplicare pro vita sua. Anima alicuius pro alterius anima: id est, similem sortem aut mortem loco illius perpeti. Anima nostra pro vobis ad moriendum. Animam alicuius quaerere: pro insidiari vitae eius, ut dixi. Cum hac significatione cohaeret illa phrasis, Percutere

2, Aquae circumdederunt me usque ad animam: id est, extremum periculum vitae. Dare alicui suam animam in praedam, id est, conservationem vitae, quam pro suo lucro aut praeda habeat, quod nempe incolumis evasit. Iere. 20 et 45. Petere pro anima sua, Ester. 7 id est, supplicare pro vita sua. Anima alicuius pro alterius anima: id est, similem sortem aut mortem loco illius perpeti. Anima nostra pro vobis ad moriendum. Animam alicuius quaerere: pro insidiari vitae eius, ut dixi. Cum hac significatione cohaeret illa phrasis, Percutere animam, Gen. 33. Levit. 24. Deuteron. 22 et

aut mortem loco illius perpeti. Anima nostra pro vobis ad moriendum. Animam alicuius quaerere: pro insidiari vitae eius, ut dixi. Cum hac significatione cohaeret illa phrasis, Percutere animam, Gen. 33. Levit. 24. Deuteron. 22 et 27. id est, ita vulnerare, ut vitam adimas. Stare pro anima sua, Ester 8. id est, pugnare pro vita. Item, Abiicere animam: Iud. 9. Accipere animam in manum, significat extremum periculum adire, praesertim in bello: nam ibi vitam et mortem suam pugnans in manibus gestat. Iud. 9. Sic accipienda est etiam loquutio, Ire in anima sua, aut Cum animis suis

adimas. Stare pro anima sua, Ester 8. id est, pugnare pro vita. Item, Abiicere animam: Iud. 9. Accipere animam in manum, significat extremum periculum adire, praesertim in bello: nam ibi vitam et mortem suam pugnans in manibus gestat. Iud. 9. Sic accipienda est etiam loquutio, Ire in anima sua, aut Cum animis suis attulerunt aquam. 2. Sam. 23. Causam praebere in animam alicuius. 1. Samuel. 22. In anima nostra attulimus panem. Thren. 5, Iud. 9 et 12. In animam suam loqui: id est, contra animam aut vitam suam. 1. Reg. 2, id est, in suam propriam perniciem, Nec erat qui

adversetur. Epitheta alioqui et nomina Antichristi in Sacris literis sunt plurima, de quibus studiosus Lector alios consulet. Praedicitur igitur in Sacris literis, ut supra in voce ABOMINATIO dixi, venturus quidam singularis adversarius filii Dei, quem novum Testamentum, et praesertim Iohannes in sua Epistola cap. 2 et 4, vocat Antichristum. Definit autem eum ita, ut dicat, Antichristum esse eum qui neget IESUM esse CHRISTUM, et qui neget IESUM CHRISTUM venisse in carnem: id est, qui personae IESU adimatregnum et sacerdotium. quorum utrumque sub voce Meschiae aut Christi

quae prae vetustate pene interciderunt. Intelligit autem verba, miracula, ac benefacta Dei. Antiquus dierum, Dan. 7. id est, Deus aeternus qui numquam esse coepit, semperque ab aeterno fuit. Antiquitates caeli. Psal. 68, Qui equitat in caelis, caelis antiquitatis: id est, in sua gloria aeterna. Reges antiquitatis: pro, antiqui, prisci. Sic Isaiae 19, gloriabatur rex Aegypti, se esse filium regum antiquitatis: id est, ex vetustissimis regibus exortum. Ad antiquitatem suam reverti, Ezech. 16. Et sorores tuae Sodoma, et filiae eius, ad antiquitatem suam

Aqua significat etiam beneficia Christi: id est, veram doctrinam, Spiritum sanctum, et iustificationem. Isai. 55, Omnes sitientes venite ad aquas. Zach. 14, In diebus illis exibunt de Ierusalem aquae vivae: id est, doctrina caelestis. Ioan. 4 et 7. pollicetur Dominus Aquam vivam, omnia sua beneficia intelligens: licet id Evangelista cap. 7. potissimum de dono Spiritus sancti interpretetur. Ex hac metaphora dicit Dominus in Ioele, se effusurum de Spiritu suo super omnem carnem: donum spiritus, pluviae aquisque comparans. Ezech. 36 est plenior metaphora aut

ut omnino appareat, aquas caelestes, nubes et ventos eodem loco positas esse. Verba Psalmi haec sunt: Qui operit se lumine veluti instrumento, qui extendit caelum veluti cortinam; qui contignat in aquis domicilia sua, qui ponit nubes currum suum, qui ambulat super alas venti. Quibus verbis veluti pavimentum, solum aut aream Dei, Psalmus in media regione aeris collocat, ubi ista tria reperiuntur. IIII. Quia Moses tantum duplices aquas novit, videlicet quae sunt supra caelum, et infra. Essent autem triplices,

iaculabuntur eum, Genes. 49: id est, multos habiturus est inimicos. AREA locus est triturationis. Numer. 18. scribitur de Levitarum decimis, quas de sibi datis decimis sacerdotibus dabant, quae iam erant centesima Israelitarum, futurum ut eae reputarentur illis perinde ac si de sua area et torculari essent: id est, perinde gratae Deo, ac si ipsimet eas suo labore parassent arando et plantando. Colligere de area et torculari, aut opem inde alicui ferre, idem est ac frumento aut vino opitulari. Deuter. 15, 16, Hoseae 9, pro quavis opulentia ponitur. Dilexisti

alia munera? Sic Iudicum 17, Micha conducit Levitem pro duabus vestibus, victu, et 10 argenteis annuatim. Quis credat eum illi 100 coronatos, praeter omnia alia dedisse, cum fuerit communis quispiam rusticus ille Micha, et non magnus satrapes? Praeterea videtur eum habuisse mediocri loco in sua familia. Sic Deut. 22. iubetur mulctari is qui uxorem suam infamasset, 100 argenteis, praeter plagarum castigationem. Apparet fuisse communem quandam, et tamen tolerabilem castigationem. At quotus quisque

hostilis nonnunquam accipitur. Iob 20. Cum fugeret ab armis ferreis. Genes, 49, Arma iniquitatis in habitationibus ipsorum. Sic ponitur angustior vox pro latiore. Aliquando adhuc generaliorem significationem haec vox recipit, ac simpliciter instrumenta denotat. Roman 6, Exhibere membra sua arma iniustitiae, et arma iustitiae: non tamen sine causa, aut emphasi, sic ibi haec vox usurpatur. Contra etiam pro angustiori non raro usurpatur. ut 1. Sam. 20, Tradidit Ionathas puero arma sua: id est, arcum et pharetram. Dies armorum, pro pugna ac praelio. Psalm. 140. Qui operis caput

significationem haec vox recipit, ac simpliciter instrumenta denotat. Roman 6, Exhibere membra sua arma iniustitiae, et arma iustitiae: non tamen sine causa, aut emphasi, sic ibi haec vox usurpatur. Contra etiam pro angustiori non raro usurpatur. ut 1. Sam. 20, Tradidit Ionathas puero arma sua: id est, arcum et pharetram. Dies armorum, pro pugna ac praelio. Psalm. 140. Qui operis caput meum in die armorum: id est, me protegis in summis periculis. Armabitur populus meus ad sermonem tuum: pro, constituo te summum gubernatorem post me, tempore belli ac pacis. Arare bove et

hominum in religione. Baculus arundineus, simul et infirmum et noxium auxilium significat: quia et facile frangitur, et fragmenta eius quiddam acutum habent, sicut et vitrea fragmenta. Si tali fulcro innixus fueris, non tantum frangetur illud, atque te non substentabit, sed sua sustentatione opeque destituet: simulque etiam inclinante et ruente in ea fragmenta corpore mox te graviter sauciabunt. Sic auxilium Aegyptiorum, qui volebant Iudaeis contra Babylonios succurrere, baculus arundineus vocatur 2. Reg. 18, Isaiae 37. Ezech. 29. Quassata arundo, afflicti et

ipsius restitutio sit meum solidum gaudium. Ascendere post aliquem, est eum sequi. 1. Sam 25. Ascendere facere aliquem, est eum educere aut reducere. Genes. 27. 46. Psal. 40. Ascendere facere aliquid, significat asportare, praesertim in locum sublimiorem: sic orat Ioseph, ut sua osla ex Aegypto asportent, Gen. 50. Exod. 13. Sic et ossa Saulis, 2. Samuel. 21. Sic de arca legitur 2. Sam. 6. Ascendere facere alam quem, significat nonnunquam deducere, praesertim in locum superiorem: Gen. 39. ASPERGERE, in Sacris literis pro expiare ponitur: quoniam quae

ferme etiam Obturare accipitur Isai. 6. Obtura aures eorum, ne audiant. Aurem perforare servo subula moris fuit, si noluit liber fieri anno septimo. Exodi 21 Deut. 15. quo indicatum est, eum valde obedientem esse debere, et quasi prorsus servilem conditionem suscipere. Sic et Christus de sua perfectissima obedientia erga patrem, Psal. 40. Sacrificium et oblationem noluisti, aurem perfodisti mihi. Quo indicatur patrem nobis obedientia Christi placatum esse. Loqui in alicuius auribus, Ieremiae 26, et, Esse in alicuius auribus, notae loquutiones sunt. Auditum est

honoratum vel potentem, vel voluptatib. fruentem, beatum esse dicunt (sicut Psalm 144. tales errantium opiniones taxantur) etiam ipsa Scriptura varias facit beatitudines, alia in communi vita, alia cora Deo. Ecclesiast. 25, haec novem dicuntur constituere beatitudinem in hac vita: Iucunde cum sua familia vivere, Subversionem hostium videre, Habitare cum sensata muliere, Lingua non labi, Non servire indignis, Habere amicos sinceros, Docere iustitiam, Cupidum esse discendi, Consequi sapientiam ac scientiam, et timere Deum. Similiter ferme et Psal. 128 felicitas hominis

aliter accipitur, Iehovae enim est bellum: pro, a Domino est victoria belli: aut, ipse regit bellum, et dat exitum pro suo arbitrio. Vir belli, dicitur miles, aut etiam bellicosus vir. 1. Sam. 16, Potentem robore, ac virum belli. Sic mox sequenti Capite, Ipse est vir belli ab adolescentia sua. Et sequenti, Praefecit eum Saul viris belli Vir belli alicuius est, is qui cum aliquo belligeratur. Isa. 41, Erunt tanquam nihil, et in nihilum redigentur viri belli tui: id est, tui hostes. 2 Par. 35. Non contra te hodie, sed contra dominum belli mel. Idem valet, vir bellorum cum

benedictiones. Contrariam prorsus significationem habet verbum Maledicere, de quo suo loco. In primo Genes. aliquoties dicitur, Deum benedixisse tum homini, tum et aliis animalibus: quod significat, illum eas efficaces potentesque in suo genere effecisse, tum ad procreationem, tum et ad alia sua opera ac officia. Graeci dicunt benedicere et maledicere aliquem, Latini alicui: Hebraei et cum Accusativo et cum Dativo construunt. Denique Benedicere per antiphrasin significat etiam maledicere, aut execrari. 1. Reg. 21 Iob. 1. 2. Si forte benedixerunt filii mei. Item: Benedic Domino, et

satisfecerit, omnemque voluntatem eius impleverit. Nos vero contra, tali quodam amore et beneplacito complectitur, ut ex quibus tanquam longe indignissimis nihil prorsus ipse fructus aut commodi percipiat, sed tantum nobis sese dedat, plusquam paternis ac maternis visceribus nos foveat, omniaque sua bona aut thesauros summa promptitudine in nos libentissime et liberalissime effundat. Est vero observanda horum duorum beneplacitorum harmonia. Nam ob passivum beneplacitum, quod habet Deus in filio, eiusque absolutissimo sacrificio, obedientia ac merito, et unde sui cordis plenissimam

varie construitur, ideo uno verbo Latino eius significatio exprimi non potest. PRIMO, quando cum accusativo sive nominis sive pronominis construitur, tum licebit vertere Acceptare, approbare, amore, benevolentia et prona voluntate prosequi. Levit. 26, Tunc acceptabit terra sabbata sua: id est, suaviter eis fruetur. Et iterum: Et tunc acceptabunt seu approbabunt iniquitatem suam: id est, poenam pro iniquitate accipient, eaque male fruentur. Et simili phrasi est usus Iesaias Cap. 40. 2. Paralip. 36. Donec acceptaret terra sabbatha tua. Psal. 102,

coniugatione רצה Riza: Iob. 20, Filii eius quaerent bonam voluntatem pauperum, et manus. eius reddent laborem ipsorum. In tertia coniugatione הירצא Hirza, Levit. 26. Tunc quiescet terra, et acceptabit sabbatha sua. In quarta coniugatione התרצה Hitraza, et construitur cum praepositione אל El. 1. Sam. 29, In quo acceptum faciet se apud dominum. suum. Inde nomina רצון Razon, gratia,

11, Certe pater sic fuit εὐδοκία bona voluntas apud te, etc. Legitur etiam de re animo accepta et grata: Deut 33, Naphthali satur bona voluntate, et plenus benedictione Iehova loquitur enim de donis et bonis, quae Deus in illum bona sua voluntate contulit. Malach 2, Non amplius respicere ad oblationem, neque accipere bonam voluntatem de manu vestra: id est, munus bona voluntate vestra oblatum. Porro Iacob patriarcha ex indignatione animi in malam partem accepit, Gen. 49, Quoniam in ira sua occiderunt virum, et in voluntate

et bonis, quae Deus in illum bona sua voluntate contulit. Malach 2, Non amplius respicere ad oblationem, neque accipere bonam voluntatem de manu vestra: id est, munus bona voluntate vestra oblatum. Porro Iacob patriarcha ex indignatione animi in malam partem accepit, Gen. 49, Quoniam in ira sua occiderunt virum, et in voluntate sua extirparunt bovem: in ihrem mutwillen /ex libitu ac libidine sua, non ex iusta causa, aut iure. Quoniam vero coepimus dicere de beneplacito aut bona voluntate. et versores saepe eadem Hebraea vocabula aliquoties etiam per simplex Volo et voluntas

voluntate contulit. Malach 2, Non amplius respicere ad oblationem, neque accipere bonam voluntatem de manu vestra: id est, munus bona voluntate vestra oblatum. Porro Iacob patriarcha ex indignatione animi in malam partem accepit, Gen. 49, Quoniam in ira sua occiderunt virum, et in voluntate sua extirparunt bovem: in ihrem mutwillen /ex libitu ac libidine sua, non ex iusta causa, aut iure. Quoniam vero coepimus dicere de beneplacito aut bona voluntate. et versores saepe eadem Hebraea vocabula aliquoties etiam per simplex Volo et voluntas verterunt: ideo explicemus hic etiam ipsum

neque accipere bonam voluntatem de manu vestra: id est, munus bona voluntate vestra oblatum. Porro Iacob patriarcha ex indignatione animi in malam partem accepit, Gen. 49, Quoniam in ira sua occiderunt virum, et in voluntate sua extirparunt bovem: in ihrem mutwillen /ex libitu ac libidine sua, non ex iusta causa, aut iure. Quoniam vero coepimus dicere de beneplacito aut bona voluntate. et versores saepe eadem Hebraea vocabula aliquoties etiam per simplex Volo et voluntas verterunt: ideo explicemus hic etiam ipsum Voluntatis vocabulum. Forte enim coniunctio harum vocum aliquid

Sic in precatione Dominica petimus, ut fiat voluntas patris in terra, sicut in caelo: id est, ea omnia, res aut facta, quae Deus vult ac praecipit. Hoc modo saepisime accipitur: sicut etiam cum Christus dicit, eam esse voluntatem patris, ut omnes sibi ab eo traditos servet: et cum petit, ut non sua, sed patris voluntas fiat: Sic etiam, cum dicitur facere voluntatem patris. Aliquid esse voluntatem Dei, significat ei placere. Proverb. 11, Lapis perfectus voluntas Dei: pro, placet Deo pondus iustum. Terminus voluntatis, id est, meta desiderata. Psal. 107, Laetantur

ac per receptionem Christi. Sicut et postea Iohan. 3. Christus contra Nicodemum de eadem re disserit, totam priorem nativitatem reiiciens ac damnans. 2. Tim. 2. dicuntur homines teneri a satana captivi ad eius voluntatem: id est, ut praestent ac perpetrent ea quae ipse vult, et ad quae illa sua mancipia pro libitu libidineque sua impellit. Petrus primae, cap. 4, dicit Christianos ante conversionem fecisse voluntatem gentium: id est, secundum voluntatem pravam ac turpem, seu secundum libidinem eorum victitasse, aut more gentilium vitam egisse. BENIGNITAS, et

et postea Iohan. 3. Christus contra Nicodemum de eadem re disserit, totam priorem nativitatem reiiciens ac damnans. 2. Tim. 2. dicuntur homines teneri a satana captivi ad eius voluntatem: id est, ut praestent ac perpetrent ea quae ipse vult, et ad quae illa sua mancipia pro libitu libidineque sua impellit. Petrus primae, cap. 4, dicit Christianos ante conversionem fecisse voluntatem gentium: id est, secundum voluntatem pravam ac turpem, seu secundum libidinem eorum victitasse, aut more gentilium vitam egisse. BENIGNITAS, et Beneficentia, exponentur in voce

potum. De hoc significato vide supra in AQUA. Deinde, per quandam catachresin rapere significat: ut Iob 5, Bibent sitientes divitias eius. Esaiae 37. Ego fodi, et bibi aquam: id est, quae oppugnavi, ea diripui. Tertio, valet aliquando idem quod percipere aut discere, sicut et Latini sua metaphora Imbibere utuntur: ut Iob 15, Bibere iniquitatem. Et 34, Bibere subsannationem: id est, discere aut assuefieri ad scelera et derisionem hominum. Sic et Prov. 9, bibere pro discere accipitur. Apoc. 18, De vino irae fornicationis eius biberunt omnes gentes: id est, didicerunt

dicitur, quod est essentialis integritas imaginis Dei: id est, intellectus et voluntatis, et conformitas omnium qualitatum aut virtutum, cogitationum, conatuum, et actionum sive internarum, sive etiam externarum, cum norma bonitatis divinae, et Decalogo. Talis creata bonitas, licet non amplius in sua prima integritate existat, sed in piis aliquo modo instauretur per Spiritum S. et renascentiam, celebratur suo loco et ordine in Sacris literis: ut Vir bonus. 2. Sam. 18. 1. Reg. 1. Psal. 25, Benefac Domine bonis. Bonus thesaurus, bona arbor, Matth. 12 Sic in Proverbiis saepe

nostrum esto mane, et salus nostra in tempore tribulationis. id est, adiutor et corroborator. SECUNDO eodem modo etiam de Dei potentia voce Brachii Scriptura utitur: ut Iob 40, Si habes brachium sicut Deus. Et Psalm. 89, Deo est brachium cum fortitudine, robusta erit manus sua, exultabit dextera eius: id est, brachium forte. Et in magnitudine aut extensione brachii sui, Deus vel pios vel impios liberare legitur, Exod. 15. Psal. 77. 79. 89. Psal. 136,

mente cordis sui: id est, per Meschiam destruet regnum satanae, et liberabit suos. Porro phrases huius vocis ex praecedentibus sunt perspicuae: ut, Ponere carnem brachium suum, id est, fidere humana ope, seu eam habere pro firmo praesidio. Ierem 17, Carnem brachii devorare, est suas res, sua praesidia ac fratres perdere. Brachiis alicuius inniti regem: id est, aliquem habere ad manum, eius opera in praecipuis negociis uti. 2. Reg. 5 et 7. Simili ferme phrasi dicitur Latinis Amanuensis. BURDONES, pro mulis, habet Vulgata, 2. Reg. 5. Obsecro concedatur mihi de

significat quoquo modo perire, ut 1. Sam. 14, Non cadet capillus de capite Ionathae, dicit populus ad Samuelem: id est, nulla prorsus laesio vel minimae parti corporis eius inferetur, nobis eum defendentibus. Sic et 1. Reg. 1. Sic, quamvis maiorem calamitatem notat: ut si quis decidat ex sua opulentia, gloria, potentia ac dignitate. Sic toties dicitur cecidisse, id est periisse, aliqua civitas: ut Esaiae 21. et Ierem. 51, Cecidit Babylon. Quae loquutio et in Apocal. crebro repetitur. Sic Christus Matth. 10. inculcat, Non cadere unum folium aut passerem sine voluntate patris:

Cadere reversum. significat etiam periculosius corruere, Esaiae 28. Veluti si quis alium invadens, ita valide repellatur, ut retro resiliat repulsus, ac in tergum corruat: sicut milites capturos Christum cecidisse videtur. Cadere in foveam, quam quis fecit. Psalm. 7 et 9. pro, perire sua propria fraude, aut malis machinamentis. Proverbialem loquutionem fuisse Hebraeis apparet. Cadens, et habens oculos apertos, dicit de se Bileam. Num. 24: ubi plerique intelligunt, Cadens significare dormientem: et Bileam velle dicere, quod etiam inter dormiendum habeat oculos mentis

redigit. CALIX, frequentius quam poculum occurrit in vulgata versione: quare hic explicabitur. Est autem multiplex calix in Scripturis. Primum, est calix mysticus, quem vocat David Psal 116, calicem salvationum. Bibebant hunc e tribulationibus liberati, cum vota sua Domino redderent, et sacrificium laudis offerrent. Huius generis est calix ille novi Testamenti, quem Christus in Coena cum benedictione, id est gratiarum actione bibit, et ad mortis suae celebrationem ac recordationem fidelibus suis commendavit. Et hunc vocat Apostolus 1. Cor. 10. Calicem

adversa et prospera Deus certo admensus est: bibetque suam portionem, velit nolit: perinde ac paterfamilias dimensum cuique servo assignat, ac inter liberos portiones distribuit Psal. 11: mutuata metaphora a potantium veteri ritu, quo per modiperatorem, hoc est convivii praesidem, sua cuiusque vini portio, quam hauriret, statuebatur. Sic enim Deus unicuique sua et quae exhauriat, mala, et quibus fruatur, bona certa ratione definivit. Est et in Scripturis calix daemoniorum, 1. Cor. 8. Calicem daemoniorum et Domini simul bibere velle. Reliqua vide in agnatis vocibus, Vino,

nolit: perinde ac paterfamilias dimensum cuique servo assignat, ac inter liberos portiones distribuit Psal. 11: mutuata metaphora a potantium veteri ritu, quo per modiperatorem, hoc est convivii praesidem, sua cuiusque vini portio, quam hauriret, statuebatur. Sic enim Deus unicuique sua et quae exhauriat, mala, et quibus fruatur, bona certa ratione definivit. Est et in Scripturis calix daemoniorum, 1. Cor. 8. Calicem daemoniorum et Domini simul bibere velle. Reliqua vide in agnatis vocibus, Vino, Aqua, Ebrietate, Bibere, et similibus, praesertim autem in verbo BIBERE.

Ezech. 7 inquit, Et in universis capitibus eorum calvicium: per signa luctus ac moeroris, causas eius, nempe tristes poenas indicans. Eadem phrasis et Isaiae 15, ac Ierem. 48, et Amos 8 reperitur, ac in eodem sensu. Usitatissimum enim est Scripturae, ut per effectus causas, per consequentia sua antecedentia, et coniunctas res alias, item per indicia ac signa res indicatas intelligi velit. Contra autem, non fieri super aliquo calvicium, est non doleri aut deplorari alicuius mortem Iere. 16, Neque ponetis calvicium inter oculos vestros super mortuum Deut. 14. et Ezech. 27. Levit.

3. Canes, malos operarios significat. Hinc oriuntur variae locutiones: ut, Comedi a canibus, 1. Reg. 16, est non sepeliri, sed iacere ut alia brutorum morticinia. Nec canis quidem mutivit, Exod. 11: id est, omnia fuere tranquillissima et pacatissima. Canis ad vomitum, de redeuntibus ad sua peccata dicitur. Proverb. 16, Ut canis revertitur ad vomitum, sic stultus iterans suas stulticias. Sic et 2. Petr. 2. Canem apprendere auribus: id est, sibi attrahere non necessarias rixas. Proverb. 16, Sicut qui apprehendit canem auribus, ita qui transiens irascitur in lite non sua.

ad sua peccata dicitur. Proverb. 16, Ut canis revertitur ad vomitum, sic stultus iterans suas stulticias. Sic et 2. Petr. 2. Canem apprendere auribus: id est, sibi attrahere non necessarias rixas. Proverb. 16, Sicut qui apprehendit canem auribus, ita qui transiens irascitur in lite non sua. Vicinum est verbis, sed sensu plurimum differt proverbium, Lupum tenere auribus: quod de ancipiti periculo usurpatur, Sacrificare canem, Esa. 66 pro, rem abominandam. Vicinum huic illud Eccles. 13, Quae communicatio homini sancto ad canem? Idem est cum dicitur Apoc. 22, Foras canes et

quas cogitant: id est, laquei et fraudes quas struunt piis, sint ipsismet exitio. Hoc dictum etiam Paulus citat, inquiens: Qui capit sapientem in consiliis. Est idem prorsus cum proverbio, Incidere in foveam, quam fecit. Capiam domum Israel in corde suo, quod separaverunt se a me per idola sua, Ezech. 14: id est, deprehendam, redarguam, et patefaciam eorum pravas et idololatricas cogitationes. Capi etiam simpliciter in genere significat, alicui magnum malum accidere. ut Ecclesiast. 9. Sicut ista capientur filii hominum in tempore malo: id est, sic eis accidet, aut sic male

alicui. Nahum. 3. Quis non movebit super te caput? Iob. 16, Moverem super vos caput meum, roborarem vos ore meo. Alias, et crebrius, in malam partem: Posuisti me in commotionem capitis in populis, Psal. 43. et 22. Et factus sum opprobrium illis, viderunt me et moverunt capita sua. Thren. 2, Sibilaverunt et moverunt caput super filiam Ierusalem. Sic et Christum crucifixum deriserunt impii, moventes capita. Tristes solent incedere demisso capite, laeti erecto: inde fit, ut toties Scriptura elevationem capitis ponat pro exhilaratione vel potius pro causa exhilarationis.

in vultu ac toto externo gestu, tum dolorem animi luctumque ob peccata, tum debilitatem ob nimia ieiunia simulabant, deformando et obscurando genuinum colorem faciei. Christus contra piis praecipit, ut ungant caput, et lavent faciem: id est, potius delicatum victum simulent, quam ita hypocritice sua illa opera ieiunii ostentent. Aliquid nimium et quasi hyperbolicum videtur dicere, veluti in alterum extremum protrahendo pios ut eos ad mediocritatem perducat. Sic: Nesciat sinistra tua, quid faciat dextera. CARBONES, alias intelliguntur extincti. Prov. 26, Carbones ad prunas, et

18 carbones accipiuntur: Dedit de caelo grandinem, et carbones ignis: misitque sagittas suas, et dissipavit eos. CARCER, Esaiae 24 accipitur de uno aliquo loco, vel potius potentia Dei, qua custodit omnes ad extremum iudicium. Sed Psalm. 142. orans, ut reducatur anima sua de carcere: intelligit quamvis maiorem calamitatem, in qua haereamus, et a qua nos divinitus liberari petamus. Augustinus dicit, in hoc posteriori loco significari tenebras ignorantiae, quibus anima clausa captivaque veluti carcere detinetur. Petrus primae tertio dicit, Christum mortificatum

etiam quibusvis fraudibus, praesertim autem corrumpendo merces, quaesierunt. Per metaphoram igitur haec vox in Sacris literis, in primis in novo Testamento, significat seductores: qui dum facere volunt ex sua functione ac doctrina quaestum, corrumpere eam coguntur. Nam vera doctrina nec per se quaestuosa est, ut quae omnia a doctoribus in solum Christum transferat: nec mundo ac potentibus grata, nec denique tristi persequutione multiplicique afflictione caret. Quare dum eam seductores ad mundi

in lutum cervices tuae: id est, humiliaberis, humi prosterneris. Cervicem inducere in iugum regis Babylonis, est ei servire: Ier. 27. Sic Apostoli negant conversorum cervicibus imponendum esse importabile iugum legis. Caeterum Paulus Rom. 16 inquit de quibusdam piis, quod pro anima sua propriam cervicem subiecerint: quo indicat, eos suam vitam servandi ipsius gratia, in discrimen adduxisse. CESSARE, alias idem significat quod abstinere a labore: alias, quod sperare in Dominum: alias, cum dicitur in tertia Hebraea coniugatione. Facere cessare: significat aut

consistit, quod sicut antea tum lex clamabat, tum nostra conscientia confitebatur, nos ei ac iustitiae Dei ingentem quandam summam debere, nempe tum perfectissimam obedientiam, tum et plenissimam depensionem poenarum, pro omnibus nostris peccatis, seu aeternum supplicium: ita nunc contra Christus sua largissima obedientia ac poenarum persolutione, adeo legi iustitiaeque Dei abundanter satisfecit, ut eam insuper nobis obaeratam obnoxiamque reddiderit, ut sicut illa prius a nobis exegit debitum iustitiae ac poenas: ita nos contra nunc freti iustitia Christi, ab illa vitam aeternam, tanquam

docuit per se et suos discipulos: et nunc idem facit, dando Ecclesiae suae puram doctrinam, et varios salutares doctores. quin et Spiritu sancto tum doctores, tum et auditores intus erudiendo, aut θεοδιδάκτους faciendo. Oravit item pro Ecclesia sua Iohan. 17. orat et nunc apud caelestem patrem, pro ea perpetuo intercedendo, et nostras preces votaque ipsi proponendo. Denique et sacrificavit sua passione, obedientia ac exinanitione perfecte, hic in terris existendo: et nunc illud idem sacrificium patri offerens, aut veluti in memoriam

tum doctores, tum et auditores intus erudiendo, aut θεοδιδάκτους faciendo. Oravit item pro Ecclesia sua Iohan. 17. orat et nunc apud caelestem patrem, pro ea perpetuo intercedendo, et nostras preces votaque ipsi proponendo. Denique et sacrificavit sua passione, obedientia ac exinanitione perfecte, hic in terris existendo: et nunc illud idem sacrificium patri offerens, aut veluti in memoriam revocans, omnis generis bona, praesertim spiritualia, nobis quotidie ab eo impetrat. Habes hîc summam aut scopum totius Biblici thesauri. Hactenus dixi,

cordium, donaturus lucem aetetnam. קלא Admirabilis, Esaiae 9. propter essentiam et officium, quia est verus Deus et homo. Deinde, quia mirando modo vincit diabolum et expiat homines, nempe passione et morte sua. Insuper mirificat sanctos suos, ut inquit David: id est, mirabiliter regit et conservat Ecclesiam suam. יועץ Consiliarius. Esaiae 9. a doctrina, qua erudit suam ecclesiam, ut recte Deum cognoscant: quod ad essentiam et voluntatem eius attinet.

quia ad patiendum venit: sed est fortissimus heros, quia vincit diabolum, et potenter liberat et protegit suos. אבי עד Pateraeternitatis, seu futuri seculi, Esa. 9. ab officio: quia hoc est officium Messiae, ut generi humano aeternam haereditatem sua passione pariat, et per verbum et sacramenta benigne largiatur. שרשלום princeps pacis. Esaiae 9. ab officio: quia autor est pacis aeternae cum Deo, et eius largitor atque dispensator. Nemo enim pacem conscientiae cum Deo potest consequi, nisi ab hoc

CILICIUM, postea in SACCO exponetur. CINGULUM, Baltheus, aut Zona, varias habet in Sacra literis figuratas significationes, sicut et varius est ipsius rei usus. Nam cingulum militare tum ideo gestabatur, ut inde gladius alligatus dependeret: tum etiam, ut vires corporis sua latitudine et constrictione uniret ac confirmaret sicut et hodie est eius usus. Inde igitur fit, ut (sicut modo audivimus) Cingens se cingulo, 2. Reg 3, pro militari aetate, seu adolescentibus iam gladium gestantibus accipiatur. Cingi etiam cingulo significat, armatum et paratum esse ad

gladio ponit, qui ex cingulo dependet. Unde est illa phrasis crebra, Accingi fortitudine, Psal. 18. Deus accingit me fortitudine. Dicitur et Deus ipse accinctus fortitudine, Psalm. 65. Sic de muliere strenua, Proverb. 31. Accingit fortitudine lumbos suos, et roborat brachia sua. Et 1. Sam. 2. Debiles accincti sunt robore, fiunt fortiores et victores. Sic Psalm. 76. Quanto magis irascentur, tanto magis accingeris aut armaberis. Sic accingi lumbos, est corroborari et praeparari ad aliquod opus aut negotium peragendum: 1 Regum. 19. 2. Reg. 4. Iob. 38. Ierem. 1.

Hinc apud Papistas, Iudaismi simias, mos est initio Quadragesimae, cinere aspergi, cum epiphonemate: Memento quod cinis es, et in cinerem revertêris. Eodem modo et 25. cap. eiusdem, ac Esaiae 58 et 61 accipitur. Ezech. 27. dicitur: Et ascendere facient pulverem super capita sua, in cinere volutabuntur. Sic rex Ninivae, Ionae 3, se det in cinere, poenitentiam agens. Et Iob. [42.6 ] Sic Christus dicit Matthaei undecimo: Quod si ea miracula fuissent facta in Sodomis, iam olim in cinere et cilicio poenitentiam egissent. Cinerem manducare, etiam de lugentibus et

potentiores inter alia etiam gravissimis foenoribus onerasse miseros ac plebeios, passim per Iudaeam habitantes: ac cum ad festum templi, conciones, sacrificia et preces convenerunt, tum occasione illa abutentes, iuxta ipsum templum eos invasisse, primum clamore, postea etiam plagis, ac flagitasse sua illa importabilia onera, quibus illos tenuiores opprimebant. Quare contra Deus hortatur eos ad contrarias talibus clamoribus actiones, in quiens: Dissoluite impias colligationes, soluite fasciculos onerosos, dimittite concussos liberos, et disrompite omne onus. Ex quo contrario abunde licet

de phrasibus quibusdam huius verbi disseramus. Clamare pacem, Deuteron. 20 est, civitatem expugnandam primum pacifico colloquio tentare. Clamare et canere valles, diximus esse signum laeticiae, fertilitatis, et frequentiae in colarum. Clamare unguentum, Proverb. 27, est, unguentum se sua propria fragrantia prodere. Clamorem intrare in alicuius aures, ut Dei, Psal. 18. id est, ab eo exaudiri querulas et clamosas preces: sicut et Christus dicitur obtulisse preces cum valido clamore. Clamorem assumere pro aliquo, est, pro eo orare. Ierem. 7. Non assumes

proverbium, Quod vel nemo ex illis propugnatoribus ac Iebusaeis sit amplius eo intraturus: vel certe (quod rectius dixissent Iebusaei) neminem caecum et claudum, id est, ignavum et imbellem, eo penetraturum: sed viros fortes, quales ipsi essent, etiam tales difficultates ac munitiones pro sua virtute facile expugnaturos. CLARUS, nomen etiam Latinis notum, pro eo qui est de meliore nota cognitus, ac celebratus: sicut contra Latini dicunt Obscurum Inde Iohan. 17. Pater clarifica me: id est, fac ut agnoscar pro tuo filio, et unico Meschia ac servatore mundi. Claritas,

aperuerit. Contra agnus Dei in Apocal. solus reserat clausum librum. Sed de hac phrasi postea in voce LIBRI. Claudere super vulvam, est efficere mulieres steriles, Genes. 20. Contra aperire, est facere foecundas. Clausa manuum, Iudic. 3 et 20, Viri electi, qui erant clausa manu dextra sua: id est, qui scaevolae erant, qui non recte dextra uti poterant, sed pro ea utebantur sinistra. Clausus et derelictus, 1. Regum 14. 21. et 2. Regum 9, et 14. Vidit Iehova afflictionem Israelis, et non erat clausus et derelictus, neque qui auxiliaretur Israeli: id est, nemo erat usquam in

14. Vidit Iehova afflictionem Israelis, et non erat clausus et derelictus, neque qui auxiliaretur Israeli: id est, nemo erat usquam in clausis aut aliis locis tutus. Sic Psal. 18 dicuntur contremuisse in clausuris suis: id est, in locis aut arcibus suis munitis. Claudere viscera sua ad egestatem fratris, 1 Iohan. 3, est, non sublevare eum in sua paupertate. CLAVUM FIGERE, Esaiae 22, est, alicuius functionem ita firmare, et salutarem efficere, ut eius conatus et opera sint felicia, et multis salutaria. Metaphora est aut similitudo inde sumpta, quod in

neque qui auxiliaretur Israeli: id est, nemo erat usquam in clausis aut aliis locis tutus. Sic Psal. 18 dicuntur contremuisse in clausuris suis: id est, in locis aut arcibus suis munitis. Claudere viscera sua ad egestatem fratris, 1 Iohan. 3, est, non sublevare eum in sua paupertate. CLAVUM FIGERE, Esaiae 22, est, alicuius functionem ita firmare, et salutarem efficere, ut eius conatus et opera sint felicia, et multis salutaria. Metaphora est aut similitudo inde sumpta, quod in aedibus passim clavos infigimus, ut sint nobis usui in rebus

esset, quod sicut caeli ubique praedicent gloriam Dei, sic et sancti Apostoli, aliique, ac tota Ecclesia: et sicut sol gloriose decurrat per caelos, omniaque suo calore vivificet ac vegetet, sic etiam Christus in suo spirituali caelo seu Ecclesia potenter ac gloriose triumphet, ac omnia vivificet sua spirituali efficacia. Huc facit, quod et alibi Ecclesia vocetur caeleste regnum, et caelestis Ierusalem, et Apostoli aliique praestantes doctores stellis caeli conferantur. Caelum, veluti posito continente pro contento, etiam ipsum Deum significat. Matth. 23. Qui iurat per caelum, iurat

mundum. Sexto: Cum vox haec geminatur, plerunque aetheream regionem significat. Caelum caelorum, id est, firmamentum, quod omnes inferiores caelos aut horizontes in se continet. ut Psal. 68. Qui ascendit super caelum caelorum: id est, qui etiam ipsum primum mobile sub se et in sua potestate habet. 2. Paral. 7, Si caelum et caeli caelorum eum capere non possunt. Num. 8. Tu fecisti caelum caelorum, et omnem exercitum eorum, Septimo: Cum Deo tribuitur habitatio caeli, aliqui putant esse aliquem proprium locum caeli, magis carnaliter quam spiritualiter de tantis rebus

et gloria in excelsis: id est, sit nobis Deus pacatus et propitius, ut inde per et propter hunc Meschiam pacem certam habeamus, non iram ac bellum metuamus. Laudate Deum caelorum, quoniam in seculum misericordia eius. Psalm. centesimo trigesimo sexto, id est, Deum qui caelum et omnia habet in sua potestate, omniumque autor ac moderator est. Per caelum iurare quid sit, et quam late pateat, Christus ipse exponit Matth. 6. COETUS POPULI DEI. Haec vox lvaidem ferme significat quod Ecclesia, quare ibi aliquid de ea dicetur. Ezech. 13. In coetu populi mei non erunt, et in

eam instituet. Sic contra munitiones cogitare, Daniel. 11. Sic Iob 42. Novi quod omnia potes, nec prohibetur a te cogitatio: id est, non est possibile tua consilia ac conatus impedire. Ierem. 23. Non avertatur furor Domini, donec fecerit, et donec statuerit cogitationes cordis sui: id est sua consilia ac decreta. Matth. 6. Quis vestrûm cogitans potest ad staturam suam addere cubitum unum? id est, omnia tentans et moliens. Cogitare exponit Scriptura interdum pro dicere intra se: ut est in Evangelio, Dixerunt intra se, Quis potest remittere peccata? Et mox sequitur: Cum vidisset

id est, an non erudientur divinis poenis? an non tandem magno suo malo experientur? Significat et credere, quae est quaedam uberior cognitio: nec cognitio tantum, sed et fiducia. ut Iohan. 17. Haec est vita aeterna, ut cognoscant te verum Deum, et quem misisti IESUM CHRISTUM. Possidere, aut in sua potestate habere. ut Psalm. 50, Novi omnia volatilia. Et Num. 14. Cognoscent terram, quam vos sprevistis. Sic Gal. 4. dicimur esse cogniti a Deo. Sic et Amos 3 dicit, Tantummodo vos cognovi ex omnibus populis terrae: id est, mihi in viros cultores assumpsi, aut possedi.

58, Gloria Domini colliget te. Esa. 11, Dispersos Iuda colliget. Hospitio excipere. 2. Sam. 11, Et collegit eam in domum suam: id est, transtulit. Iud. 19, Et non erat qui eos colligeret: id est, hospitio exciperet. Matth. 25 Hospes eram, et non collegistis me. Colligi rem diei in die sua, Ex 16 de manna dicitur: id est, singulis diebus suum dimensum. Collecta etiam coetus ac solennitas dicitur, in qua populus colligitur. Nehem. 8, Die autem octava fecerunt collectionem iuxta morem. Unde forte et in Ecclesia Collectae, seu communes preces, a colligenda plebe Domini: tametsi

caelo, Luc. 14. et Comedere carnem Christi, Iohan. 6, per metaphoram significat frui eius spiritualibus beneficiis, ac vita aeterna Tametsi Iohan. 6 etiam pro credere exponi posset. Est vero illa fruitio, fidei effectus. Comedere fructus viae suae, Pro. 10 et Esa. 2, pro percipere ex sua vita, moribus ac operibus vel bona, vel mala, vitae actae convenientia. Sic suo aut alterius labore frui, ut Iob. 31. Seram, et alius comedet. Consumere per metonymiam significat, quia qui comeduntur, consumuntur. ut Exod. 3. Rubus non est comestus: id est, consumptus. Esaiae 1 Gladio

dicit, se paratum esse ire in mortem cum Christo. Credo esse communem locutionem, ex ipso animi sensu aut fervore aliquorum sibi coniunctissimorum ortam. Aliqui putant venire potius a quodam singulari veterum more, ubi aliqui ita fuerunt aliqua sanctiore amicitia iuncti, ut uno mortuo alius semet sua sponte interficere sit solitus: ut Caesar lib. 3 de Gallorum devotis scribit. Talem amicitiam sibi cum Moecenate fuisse Horatius testatur. Ex hoc more, aut potius animorum coniunctione, etiam fabula συναποθνήσκοντες orta aut conficta esse

animorum coniunctione, etiam fabula συναποθνήσκοντες orta aut conficta esse videtur. COMMUTATIO, aliquando ponitur pro emptione, aut redemptione, vel etiam pro ipso precio: ut Matthaei 16. Quid dabit homo commutationis pro anima sua? Sumpta est locutio a veteri more, cum non precio pecuniario res emebantur, sed sola diversarum rerum permutatione contrahebatur. COMMOVERI, pro vehementer ac penitus moveri: latius plerunque de affectibus, praesertim de ira, accipitur. In hoc sensu et Psalm. 37 accipi putant

divinitus consecretur ac sanctificetur. Hinc Marc. 7, Manus communes dicuntur, quae sunt immundae ac illotae. Item cibus aut aliae res dicebantur communes, aut profanae. Sic Act. 10, negat Petrus se unquam quicquam commune comedisse. Et Paulus Rom. 14 contra, negat quicquam esse per se aut sua natura Commune aut profanum, Sic Heb. 10 dicitur, Sanguinem foederis arbitratus est prophanum: id est, prophano habuit, seu ut profanum ac contemptum sponte volensque violavit. Hinc verbum κοινόω communico, id est, prophano, immundum efficio.

[retibus] pisces, Luc. 5. Concludere etiam est, instructa acie conclusisque umbonibus invadere hostem. ut Psalm. 35. Profer hastam, et conclude contra persecutores meos. Sic etiam subeuntes muros solebant connexis umbonibus testudinem facere. Sic Psal. 63, Pinguedine sua clauserunt: id est, potentia et opibus suis nos undique premunt impii. Claudere etiam per metaphoram coarguere et convincere significat, quod ibi quoque reus argumentis ita undique concluditur, ut effugere nequeat. Sic igitur Deus et Scriptura Rom. 11, et Gal. 3, omnes sub peccato

aestuum dicitur: ut in Decalogo, et Rom. 7 ac 13 dicitur: Non concupiscas. et Rom. 1 Traditi sunt in cupiditates cordium suorum. Saepe igitur proximum actum aut perpetuos aestus originalis corruptionis indicat: ideoque saepissime cum voce Carnis coniugitur, tam quam effectus aut motus cum sua causa. ut Rom. 6. Ne obediatis carni in concupiscentiis eius. Galat. 5. Qui Christi sunt, crucifixerunt carnem suam cum concupiscentiis suis. Et, Caro concupiscit contra spiritum. Item, Concupiscentiam carnis ne perficiatis. Hanc concupiscentiam seu perpetuum fervorem ac furorem malarum

Deo: in quo sensu valde crebro in libris Moysis reperitur. Et Iosua dicit ad Acham: Confitere quid feceris. Psal. 32. Dixi, confitebor adversum me iniquitatem meam, et tu remisisti iniquitatem peccati mei. Sic Pharisaei dicuntur venisse ad baptismum Iohannis, confitentes peccata sua: id est, agnoscentes et testantes se vere ab eo argui falsae doctrinae, et peccatricis naturae ac vitae. Confiteri enim, est agnoscere crimen, quod tibi obiicitur. Iacob. 5, etiam de mutua offensarum confessione et deprecatione dicitur: Confitemini alterutrum peccata vestra. Tertio, crebro

eo argui falsae doctrinae, et peccatricis naturae ac vitae. Confiteri enim, est agnoscere crimen, quod tibi obiicitur. Iacob. 5, etiam de mutua offensarum confessione et deprecatione dicitur: Confitemini alterutrum peccata vestra. Tertio, crebro in Psalmis significat non tantum fateri Domino sua peccata: sed etiam eum agnoscere et invocare, ei gratias agere pro acceptis beneficiis. Hinc toties, confitemini Domino, confitebor tibi in toto corde, in nationibus, in populis, in Ecclesia magna, et similes locutiones. Dicitur etiam non raro Confiteri nomini Dei magno aut sancto,

confessio tum unius aut paucorum, tum etiam totius Ecclesiae, qua et in genere sese damnârunt, et aliqua specialia scelera confessi sunt: quod ex descriptione sacrificiorum videre est Levit. 16. 26. Num. 5. Augustinus lib. 13. Confessionum scripsit, et hoc nomine inscripsit, quia in eis tum sua peccata confitetur, tum Deum eiusque erga se beneficia celebrat. CONFINIS est mons Syna Hierosolymae. Vide in voce Coniunctus. CONFLARE, nota vox aurificibus, et aeris fusoribus, ac purgatoribus, cum perpetuo flatu ignis resolvitur dura materia in liquidam: et vel feces

annorum, et emortuam vulvam Sarae. In repromissione etiam Dei non haesitavit diffidentia, sed confortatus est fide, dans gloriam Deo: plenissime sciens, quia quaecunque promisit Deus, potens est et facere: ideo et reputatum est illi ad iustitiam. Dicuntur et seductores contra confirmare impios in sua impoenitentia: ut Ier. 23, Confortaverunt manus malorum, ita ut non convertantur a malitia sua. Sic et Ezech. 13. Confortastis manus impii. Est etiam phrasis Confortare manus dissolutas, Isaiae 35. Cor, brachia, os et lumbos, Oseae 7. Mich. 2. Confortari significat non tantum animari,

est fide, dans gloriam Deo: plenissime sciens, quia quaecunque promisit Deus, potens est et facere: ideo et reputatum est illi ad iustitiam. Dicuntur et seductores contra confirmare impios in sua impoenitentia: ut Ier. 23, Confortaverunt manus malorum, ita ut non convertantur a malitia sua. Sic et Ezech. 13. Confortastis manus impii. Est etiam phrasis Confortare manus dissolutas, Isaiae 35. Cor, brachia, os et lumbos, Oseae 7. Mich. 2. Confortari significat non tantum animari, sed etiam alioqui adiuvari modis omnibus. Sicut Phil. 4 legitur: Omnia possum in eo qui me

erat mecum, confortans me. Isa. 8 insultat propheta impiis, dicens: Confortamini, et vincemini: consulite consilium, et dissipabitur. CONFRINGERE, significat crebro per metaphoram, perdere. ut Psal. 2. Tanquam vas figuli confringes eos. Psalm. 56. Dominus in ira sua confringet populos. Ier. 50. Confractus est malleus universae terrae. Sed de hac voce in verbo Frangendi plura. CONFUNDOR, verbum usitatissimum et significantissimum, idem valet cum erubesco ac pudefio. Plerunque vero in Sacris literis significat aliquem vinci, opprimi, aut

novi, honeste ac pie vivo, si quis alius: non tamen propterea plene legi ac iudicio Dei satisfacio. In hac significatione etiam ethnicus poeta hac voce utitur, licet simul totam conscientiae ratiocinationem perstringat aut definiat, inquiens:
Conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra
Pectora, pro factis spemque metumque suis. Ultima significatio seu conclusionis est, cum toties bona aut mala conscientia nominatur. Actorum 23. Ego optima conscientia versatus sum: id est, non damnans me, sed absolvens ab omni culpa mali

stigmatizati: id est (ut alibi inquit) subversi et perversi: veluti si diceres, spiritualiter infames ac perditi, ut non possint recte verbo Dei institui aut sanari: sed imbibitam spiritualem malitiam, hypocrisin ac superstitionem in rebus religionis, neglecta doctrina caelesti, ut nunc fanatici sua somnia, visiones et spirituales revelationes, sequantur: aut sicut senes monachi suis superstitionibus longo tempore innutriti, ita dementantur, ut careant omni sano iudicio in religione Significat ergo conscientia hîc ipsum iudicium, aut vim iudicandi, non ingenuam, sed malitiosam, perversam,

Eadem ferme phrasis etiam pene contrarium sensum habet, Esaiae 57. Nunquid super hisce consolationem accipiam? pro, nunquid haec patienter feram? Calix consolationum: quae phrasis alludit ad morem aliquem Ivaicum. Ierem. 16. Neque potabunt eos calice consolationum super patre suo, et matre sua: id est, non consolabuntur eos. Res extreme perditas et promiscuas mortes significat, ut usitatae funerum caeremoniae adhiberi nequeant. Vide supra in Calix. CONSPECTUS, in Hebraeo est Pene פני facies. Varias autem habet significationes.

In oculis. Sic dicitur etiam in Psal. 116. Mors sanctorum preciosa in conspectu Domini: id est, in iudicio Domini. Invenire gratiam in conspectu: id est, iudicio alicuius, seu apud aliquem, Gen. 5. Exod. 33. et 34. Effundere animam in conspectu Domini: pro, precibus omnia sua vota, curas et cogitationes Deo indicare. 1. Sam 1. Facere in conspectu totius Israelis, et solis: 2. Sam. 12 ubi minatur Deus, se illud occultum Davidis scelus publicaturum esse. Videre Dominum in conspectu suo, Psal. 16. pro, agnoscere praesentiam Dei, sibi opitulantem.

ea ut sufficiente sibi acquiescere. Sic Paulus 1. Tim. 6 iubet nos contentos esse cibo et vestitu. Luc. 3. Contenti estote stipendiis vestris. Esaiae 2. In filiis alienis contenti fuerunt, aut acquieverunt. Intelligunt plerique, dici de alienis doctrinis ac religionibus, quas Iudaei neglecta sua sectabantur. CONTUREARE, verbum valde usitatum est in Sacris literis. Accipitur autem modo de animi perturbatione, excitata terrore ac periculis. Sic saepissime anima aut cor alicuius conturbatum dicitur. Credo idem etiam esse, cum ossa dicuntur conturbata. Sic dicitur Psalm. 42.

et Sursum corda dicitur. Sic in viis cordis ambulare, Eccles. 11: pro, suis cupiditatibus obsequi. Sic David erat vir secundum cor Dei: id est, qualem Deus sibi optabat. Idem valet, secundum cor alicuius aliquid facere. Effundere cor coram Deo: id est, vota, gemitus, ac desideria sua intima, Psal. 62, Thren. 2. Pro intellectu: ut Psal. 95, Errantes corde. Sapiens corde est Deus, Iob 9. Sic saepissime cordis sapientia et intelligentia praedicatur. Sic et Exo. 31 dicitur Deus replevisse quorundam corda sapientia, ad excogitandum omne opus,

laciniam vestimenti Saulis, 1. Sam. 24, aut cum numeravit populum, [1.] Sam. 28. Item damnare aliquem cor suum, 1. Iohann. 3. ubi simul monet Apostolus, pluris esse faciendum iudicium Dei, nos per verbum et sacramenta sua absolventis, quam conscientiae accusantis et condemnatis. Cum saepe Deus dicitur Scrutari, probare et explorare, intueri aut cognita habere corda nostra, videtur significare tum ingenium ac naturam nostram, tum et omnia consilia ac cogitationes, vel occultissimas ac intimas, quas ob

ut detis gloriam nomini meo. Idem valet etiam phrasis, Non ponere in cor: id est, non animadvertere et expendere. Sic et Ascendere super cor, est, in animum inducere, aut etiam in mentem memoriamve venire. 2. Reg. 12. Ierem. 3. 32. 44. et Ezech. 14. Viri isti fecerunt ascendere idola sua super cor suum: id est, recordati sunt, coeperunt ea denuo venerari. Vicina huic phrasis est, Redire ad cor, et Reducere ad aut super cor, Esaiae 44. Deutero. 30. Thren. 3, et Esaiae 46. ubi dicitur, Reducite praevaricationes ad cor: id est, recordamini et diligenter expendite

Cor perversum, est contrarium recto, simplici ac sincero: nempe quod nec Deum vere timet ac colit, nec erga proximum sincere ac bona fide, seu ut bonum virum decet, agit. Psalm 101 Cor perversum discedat a me, malitiosum non agnoscam. Benedicere sibi in corde, est blandiri sibi, ac adulari, sua prava consilia probare, ac bonos eventus sibi polliceri. Deut. 29. Si itaque, cum aliquis audierit verba maledictionis huius, ut benedicat sibi in corde suo benedicendo: id est, promittat sibi res secundas, et impunitatem contra hasce meas minas ac poenas. CORNU, notae

est, promittat sibi res secundas, et impunitatem contra hasce meas minas ac poenas. CORNU, notae significationis vox est: sedque a cornua sunt praecipuus et ornatus, et robur aut arma quadrupedum: inde fit, ut per metaphoram varie vox haec in Sacris literis accipiatur. de qua varietate sua serie dicam. Primo, significat potentiam ac robur, ut Ier. 48 Cornu Moab confringetur, et brachium eius conteretur. ubi idem illae duae diversae metaphorae significant, quod sicut vis ac potentia brutorum est in cornibus, ita hominum in brachiis. Illa porro vocabula ab uno animali aut

ut Ier. 48 Cornu Moab confringetur, et brachium eius conteretur. ubi idem illae duae diversae metaphorae significant, quod sicut vis ac potentia brutorum est in cornibus, ita hominum in brachiis. Illa porro vocabula ab uno animali aut homine, ad totum regnum traducuntur, quasi et illud habeat sua brachia et cornua. Secundo, aliquando dignitatem, aut etiam ornatum significat: quia (ut dixi) cornua sunt etiam ornamenta animalium. Sic Iob ait cap. 16, se suum cornu in pulverem abiecisse. Tertio, significat etiam non raro ipsamet regna. Sic Dan. 7. de quatuor, et

lucidum ac fulgens, ex Dei familiaritate colloquioque sibi attraxerat: aut ideo, quod perinde illa flammula in pyramidem elevabatur ac desinebat, sicut cornua: aut denique ideo, quia sic splendor in omnes partes se effuderit, ac diradiaverit, ut imitaretur brutorum capita, quae in plures partes sua cornua effundunt. Assumere et acquirere cornua, est comparare potentiam, decus et opes Amos 6. Annon fortitudine nostra assumpsimus nobis cornua? id est, nostra militari virtute, et omni alia industria crevimus, opesque ac vires ampliores consecuti sumus. Latinis assumere cornua

et humanitas, in Christo unam constituunt personam. Forte etiam allusio est aliqua ad regum residentiam, qui alibi per suos ministros sunt aut agunt aliquid: alibi vero corporaliter aut personaliter resident. Sic non habitat divinitas in sanctis angeli aut piis, sed tantum ut in templo ac domo sua. Septimo, Corpus opponitur umbrae. inde fit, ut sicut caeremoniae erant tantum umbrae, aut etiam picturae, vel typi quidam rerum divinarum: ita contra dicitur Christus Col. 2, esse ipsum corpus verae pietatis, id est, ipsa res et genuina essentia, aut etiam causa ac fundadamentum totius

Dicuntur et mores corrumpi per concupiscentias deceptionis, Ephes. 4. Legitur et via hominum ac Dei corrumpi, ut Gen. 6. Omnis caro corruperat viam suam: pro, extreme degeneraverat in pessimum statum, ac flagitia foedissima. Soph. 3, leguntur Iudaei mane surrexisse, et corrupisse omnia opera sua. CORRUPTIO, saepe simpliciter peccatum, iniustitiam, aut malum culpae significat. ut Iob 33. Ista facit Deus, ut avertat animam hominum a corruptione, et illustretur luce viventium. Sic 2. Petr. 2. Servi corruptionis. Et, In captivitatem corruptionis. Et in praecedenti Capite,

exponitur. Tria enim illa verba ibi pene synonyma et aequivalentia sunt. Caeterum phrasis Ire et crescere, 2. Par. 17: pro, subinde magis ac magis crescere, suo loco in verbo Ire, aut Vadere, exponetur. CRIBRUM, instrumentum est purgando frumento praeparatum: in quo, dum sua quadam ratione agitatur, minutiores sordes per fundi crebra exiliaque foramina decidunt: maiores autem et leviores superius supernatant, et in unum cumulum concursant, ut plena manu purgans tollere ea possit. Utitur hac similitudine Christus Luc. 22. et propheta Amos Cap. 9, de

quod terga de derint aut verterint. Dare ergo tergum, est, efficere ut aliquis fugiat. Contra apud Latinos passive accipitur, pro fugere. Ancillam dare in sinum: pro, adiungere alicui ut sit concubina eius. Genes. 16. Viam dare in caput alicuius, 1. Reg. 8. et Ezech. 9. pro, secundum opera sua aliquem iudicare, aut castigare. Aliquem dare ad confitendum: pro, constituere ut celebret ac laudet Deum, in templo et instrumentis Musicis. 1. Paral. 16. Dare servum: pro, constituere. 1. Reg. 9. Dare caesores lignorum, Ios. 9 id est, constituere, efficere. Manus dare alicui, est

Genes. 49. de facundia tribus Nephthalim dicitur. Ad mensuram dare, est parce dare. Nam qui large ac liberaliter aliquid donat, non adeo exacte ac scrupulose ponderat, metitur aut numerat. Iohan. 3. Non enim Deus dat ad mensuram Christo Spiritum sanctum. Aliis alioqui dicitur Deus dare pro sua quadam mensura. 1. Corinth. 12. quia omnes ex copia ac plenitudine Christi haurire cogimur. Aliquem dare in animam hostis: pro, in arbitrium aut libitum hostis. Ezech. 16. quia ibi et alibi saepe anima votum, desiderium aut cupiditatem significat. In acervos dare, vel simpliciter Dare

vestri plena est rapina, et scelere. Date igitur quae intus sunt eleemosynam, et ecce omnia munda erunt vobis: id est, convertite rapax cor vestrum in benignitatem aut beneficentiam, seu expurgate ac emundate ipsum cor: et omnia externa, in quibus mundandis et purificandis vos tantopere laboratis, sua sponte erunt munda. Dare igitur ibi, idem quod efficere aut convertere declarat. Deo gloriam dare, est glorificare eum corde, timendo ac credendo, et ore eum celebrando: Ierem. 13. Iohan. 7. Seneca epist. lib. 15. epist. 96. Primus Dei est cultus, Deum orare, deinde illi reddere

animas, Levit. 17. pro, praecepi, ordinavi, ut eo vos expiaretis. Dare alicui de fructu manuum suarum, Proverbiorum 31. pro, laudare mulierem ob laboriositatem ac industriam suam, aut etiam ornare eam dignis praemiis. Fortitudinem Deo date, Psalm. 68. pro, celebrate eum de fortitudine sua. Quis dabit, adverbium optantis est: pro, utinam. Quis dabit ut pro te moriar? Sed Iob 14, videtur de re impossibili dici: Quis dabit mundum de immundo? subintellige, Nemo. Verbi huius repetitio intendit significationem: sicut et aliorum. Sic Dando dare, ut Numer. 17. Dando dabis eis

queri, quod Deus sibi initio non indicaverit illas importabiles difficultates, quae illi postea in suo curriculo acciderant: quas si praevidisset, nequaquam illud tam arduum prophetae munus suscepturus fuisset. Quare eum veluti deceptum esse a Deo, dum maiorem facilitatem ac felicitatem in sua functione sperat. Verum Roman. septimo adhuc multo obscurior locus est, ubi dicit Paulus: Peccatum enim nactum occasionem per praeceptum, decepit me, et per ipsum interfecit me. ubi valde obscure verbum (Decepit) usurpatur. Alii sane aliter eum locum explicant. Ego autem puto, ibi vocis

dicit: Dies mei sicut umbra declinaverunt. Et Psalm. 109, Sicut umbra cum declinat, abii. Sic Ierem. 6 dicitur, Vae nobis, quia declinavit dies: pro, ad occasum iam tendit. Declinare viam suam, est corrumpere doctrinam ac vitam, esse transgressorem et reum, non curare aut sequi Dominum, sed sua somnia ac cupiditates. Sic Isaiae 53 et 56, accusantur omnes homines: Unusquisque in viam suam declinavit. Aliquando tamen haec vox etiam in bonam partem accipitur, sicut saepe reperitur: Declinate a malo, et facite bonum. ut Psalm. 37. et 1. Pet. 3: Declina a malo, et fac bonum.

Ephes. 2, et Col. 2 apparet. Forte autem ideo hoc nomen humanis traditiunculis tribuitur, quod ea ex praeeunte quadam deliberatione et opinatione proveniunt: sicut Graeca etymologia dogmatis, a δοκέω, indicat: quibus deliberationibus Deus in proponenda sua religione non indiget, sed simpliciter dicit ac mandat quid fieri velit. DEDICARE verbum, et DEDICATIO, non usque adeo huic linguae propriae voces sunt. Dicam tamen aliquid de eis, propter rudiores. Dedicare significat, Deo certis quibusdam ritibus ac caeremoniis consecrare.

et deliquerit, feret iniquitatem suam, et offeret, etc. id est, et agnoverit et fassa fuerit delictum suum. Res aut factum pro eius noticia ponitur, ut supra in verbo (Decepit) dixi, et in Regulis exposui. Sic Zach. 11, Quos possessores mactabunt, et non peccabunt: scilicet, sua opinione putabunt, aut certe contendent se rectissime fecisse. DEMONSTRO. Vide OSTENDO. DENSITAS, pro sylva aut arbustis densis. Sic aries Genes. 22 dicitur cornibus haesisse in densitate: id est, in aliquo denso spineto aut aliquibus arbustis. Sic et mula Absolonis

doctores notat: quia doctores in cathedris sedent, illi sciunt se errare ac seducere, et nihil omnius in impio conatu perseverant, contemnentes Deum, omne eius verbum, et omnem fraternam admonitionem. Tales derisores prohibet Salomon Prover. 9, erudire: et Paulos iubet eos devitare, tanquam a sua propria conscientia condemnatos. Prov. 29. Viri derisionis illaqueat civitatem, vir autem iustus avertet iram. Intelligit superbum, Epicureum et contemptorem omnis iustitiae ac salutarium consiliorum. Sic Proverb. 22 prae cipit eiici derisorem et promittit fore ut conquiescatlis. Quod

auri et argenti, omnibus desideriis Aegyptiorum: pro, reb desideratis, aut ingentis precii. Psal. 39. Liquescere facies ut tinea desiderium hominis. pro, rem desideratam: non tantum opes, sed etiam ipsam formam aut florem Psal. 140. Ne tradas Domine desideria sua impio. pro, res desideratas. Cant. 5. Sponsus meus totus desideria. pro, quantus quantus est, tantum res desiderabilis est 1. Sam. 5. O desiderium Israel. pro, o terra inclyta Israelis. Vir desideriorum, Dan. 9. pro, desideratus. Desiderium argenti, Iud. 5. pro, argentum desideratum,

dicuntur affirmative, eaque relationem arguunt ad ea quae a Deo distinguuntur. Huius ordinis sunt, Dominus, Rex, creator, gubernator. Dominus nanque est, respectu ministrorum: Rex, propter subditos quos regit: Creator, propter creaturas quas admirabili potentia condidit: Gubernator, quod easdem sua sapientia conservat, gubernat, moderatur. Tertio, Quaedam nomina tantum signant aliquid consequens naturam aut operationem Dei, veluti haec: Iustus, sanctus, bonus sapiens, potens: quae natura quidem et operationem Dei consequuntur (ex effectis namque ipsius Dei sumpta sunt) minime tamen

21, verum aut aeternum Deum significat. Sed contra Deus seculi, 2. Corinth. 4, diabolum: in quibus Deus huius seculi excaecavit mentem, etc. Coram diis psallere, Psalm 138: pro coram vere piis hominibus, et coram ipsis etiam sanctis angelis celebrare Deum. Producere deum manu sua: pro, fabricare idolum Iob 12. Secura sunt tabernacula eius, qui producit deum manu sua: pro, qui fabricat idola, id est, non metuit Deum, secure vivit, et audacter peccat. De nominibus Dei plenam tractationem, ex verbo Dei collectam, huc ex syntagmate veteris Testamenti meorum

in quibus Deus huius seculi excaecavit mentem, etc. Coram diis psallere, Psalm 138: pro coram vere piis hominibus, et coram ipsis etiam sanctis angelis celebrare Deum. Producere deum manu sua: pro, fabricare idolum Iob 12. Secura sunt tabernacula eius, qui producit deum manu sua: pro, qui fabricat idola, id est, non metuit Deum, secure vivit, et audacter peccat. De nominibus Dei plenam tractationem, ex verbo Dei collectam, huc ex syntagmate veteris Testamenti meorum charissimorum fratrum Vulgandi et Iudicis transcribam. Prima Dei appellatio, quae in Sacris literis

Confitemini Domino dominorum. Dan. 3. Benedicite omnes religiosi Domino, Deo deorum. DEUS PATRUM Dan. 2. Tibi Deus patrum nostrorum confiteor. Cap. 3. Benedictus es Domine Deus patrum nostrorum. Iudith 9. Domine Deus patris mei Simeon: Deus qui habet flatum hominis in manu sua. Dan. 5. Deum qui habet flatum tuum in manu sua, et omnes vias tuas, non glorificasti. Deus quem colit Daniel, Deus tuus quem colis semper, ipse liberabit te. Dan. 6. Item: Paveant Deum Danielis. Item cap [7.14] Paveant Deum Danielis. ANTIQUUS dierum. Dan. 7. Antiquus

omnes religiosi Domino, Deo deorum. DEUS PATRUM Dan. 2. Tibi Deus patrum nostrorum confiteor. Cap. 3. Benedictus es Domine Deus patrum nostrorum. Iudith 9. Domine Deus patris mei Simeon: Deus qui habet flatum hominis in manu sua. Dan. 5. Deum qui habet flatum tuum in manu sua, et omnes vias tuas, non glorificasti. Deus quem colit Daniel, Deus tuus quem colis semper, ipse liberabit te. Dan. 6. Item: Paveant Deum Danielis. Item cap [7.14] Paveant Deum Danielis. ANTIQUUS dierum. Dan. 7. Antiquus dierum sedit. DEUS DAVID. Psal. 68.

Matth. 25. Quarto, dextera Dei significat aequalitatem dignitatis, gloriae, ac potentiae. Sic Christus iubetur sedere ad dexteram patris. Psalm. 110. et post resurrectionem ad dexteram Dei consedisse dicitur. Postremo, Virum dexterae Dei, Psalm. 80, alii intelligunt de eo quem Deus dextera sua potentem fecerat: alii de eo, qui incidit in manum aut castigationem Dei. inquit enim Psaltes, Sit manus tua super virum dexterae tuae: quod omnino castigationem sonat. et alibi, dicitur, Durum esse incidere in manus Dei viventis. Caeterum cum de hominibus hac phrasi utimur, habet etiam plures

erit manus tua, exaltabitur dextera tua. Apprehendere alicuius dexteram, Psal. 73. Isaiae 45, est, eum instar infantis ductare, ut et velocius pergat, et nusquam collabatur, sed sublevetur et suffulciatur dextera ductantis. Oblivisci dexterae suae, Psalm. 137. est, negligere sua longe charissima. Ab hoc nomine habent Hebraei etiam verbum Dextrare, sicut et Sinistrare, pro, in alterum latus declinare. Genesis 13, Isaiae 30, 2. Samuel. 14. Dexterare et Sinistrare lapidibus, 1. Paralip. 12, est, perinde feliciter uti dextera, ac sinistra, in iaciendis lapidibus

etiam ad malos homines aliquando haec vox transfertur: sicut Christus Ioan. 6 Iudam vocat diabolum, qui huius sui artificii praeclarum specimen dat, cum unctionem Domini sub specie iuvandi pauperes calumniatur, tanquam intolerabilem luxum ac profusionem eleemosynae ac beneficentiae hominum: sua interim furta ac peculatum quaerens. Porro Paulus Actor. 13 vocat magum Elymam, filium diaboli: quia impuro ore calumniabatur doctrinam Evangelii, et conabatur ab ea deducere proconsulem Cypri Sergium Paulum. Habetur autem ibi apta descriptio filii diaboli, aut calumniatoris. inquit enim

non occides pro, praecepit: Iacob. 2. Sic et illud, Dixit Dominus Domino meo: recte exponi potest. pro, praecepit aut ordinavit. Centurio dicens, Domine dic verbum, et sanabitur puer meus: petit, ut modo mandet angelis, aut morbo ipsi, sic fore protinus ut sanetur aegrotus, quandoquidem ille pro sua divina omnipotentia toti rerum naturae imperitet. Hoc modo multi etiam illud Dei dicere, Genes. primo, Fiat lux, etc. explicant: quod idem significat ac, praecepit: sicut sane et ipsa adiuncta Imperativa indicant, Fiat, colligantur aquae, producat terra aut aqua,

altius hic scrutantur maiestatem, quasi illud Dicere sit generatio filii: et volunt illud Dicere, cum Iohannis λόγος verbum conferre. quasi filius ideo dicatur verbum, quia pater dicendo ipsum, creavit caelum et terram. Verum cum unusquisque debeat in sua sententia abundare, aut de eaplane certus esse: ego ipsis suam interpretationem relinquam, et hanc magis obviam minusque periculosam potius sequar. Nam illud Dicere, iudico esse communem actionem trium personarum ad extra, non solius patris. Sane Epistola ad Hebraeos, illud creans dicere, ac

apud Ezechielem duodecimo: minas ac poenas Dei in longum proferri, et plane in fumum evanuisse. Regis dies, Hoseae 7, pro natali, aut certe inaugurationis die. Annorum dies, Genesis 41 et 47, pro tempore credo accipi: quasi dicat, tempus annorum. Malitia diei, Matth. 5. Sufficit sua diei malitia, seu afflictio: pro, patienter feramus praesentis temporis molestias, nec eas nobis metu aut cura futurorum nimium augeamus. Post duos dies vivificabit nos: id est, in die tertia, Hoseae 6, intelligo pro cito, brevi. Caedis dies, aut festus Domini, Hoseae 8 et 9, est

res secundae: Quis cupit videre dies bonos? pro, rebus secundis perfrui? Psalm. 34. Contra Dies mali sunt, cum vel calamitates, vel etiam impietates grassantur. Malitia diei sunt (ut modo dixi) adversitates ac calamitates, quae aliqua die accidunt. Christus inquit, Sufficit diei malitia sua: id est, unum quodque tempus suas difficultates et dolores habet: ne cumulaveris igitur eas metu malorum futuri temporis, sed cum praesenti difficultate colluctator. Magnus dies. Gen. 29. Adhuc est dies magnus: pro, multum diei superest. Alias dies magna significat tempus, quo aliquid ingens

adhuc mihi temporis vitae superest? an demum post meam mortem vis me liberare, punitis persequutoribus? DIGITUS, notae significationis vox, aliquando metaphorice significat omnem potentiam facultatemque agendi, simili plane ratione ut Brachium: quia hisce instrumentis homines opera sua peragunt. Sic Psalmo octavo, caeli dicuntur narrare opera digitorum Dei. Sic Magi confitentur Exodi 8, esse digitum, id est, potentiam Dei, in illis mirabilibus ac poenis Aegyptiorum. Et Christus Lucae 11. dicit, se in digito Dei eiicere daemonia. Tametsi aliqui ibi malint interpretari

pauxillum quid levare ac tollere volunt, tribus id digitis congregatis tollunt: nempe, pollice, indice et medio, quod in comedendo saepe fit. DIGNUS, ἄξιος, proprie dicitur is qui aliquid meretur. ut cum dicitur Operarius esse dignus mercede sua. Est sane vocabulum correlativum. Semper enim aliquis re aliqua dignus dicitur, et vicissim res digna ipso, non simpliciter et absolute. Est igitur aliquis, qui se bene gessit, bono dignus: alius contra malo.

ego una. id est, si erit conveniens, aut idoneum. Nec tantum homines dicuntur digni, sed et res. ut Lucae 23. Digna iis quae egimus, recipimus. Observanda est hic etiam duplex aut multiplex dignitas, seu gradus eius. Summus enim gradus est, cum aliquis meretur aliquid. sic operarius est dignus sua mercede. Alius est inferior, cum adhibita quadam benignitate aut ἐπιεικίᾳ alicuius dignitas consideratur. Secundum legem nemo est vere dignus apud Deum ullo beneficio, sed potius omnes aeterno exitio: quia si ille iniquitates observârit, et

Deus omnes contritos et credentes dignos censet beneficiis filii sui, solosque incredulos et incontritos excludit. Dignatur aut Non dignatur aliquis aliquid facere, dupliciter accipitur. Alias enim, prae superbia aliquis non dignatur aliquid facere, statuens illam actionem esfe infra sua dignitatem: Alias contra, prae nimia humilitate, sentiens illam rem aut actionem esse supra suam dignitatem: quae significatio rarior est. ut, Non dignatus sum me venire ad te: id est, Non putavi me dignum esfe qui te alloquerer. Sic dicit Centurio, per legatos Christi opem implorans, et

ac Dei. Nos iam promiscue istis vocabulis in explicando utemur, tanquam si prorsus sint synonyma. Definit autem Angustinus amorem in libro de Amicitia, quod sit animae rationalis affectus, per quem illa aliquid cum desiderio quaerit et appetit ad fruendum, per quem et fruitur eo, et cum quadam sua vitate interiore amplectitur, et conservat adeptum. Hunc affectum distinguere possis varie. Alius enim est amor Dei erga nos, quo ille adeo dilexit mundum ut unigenitum traderet pro nobis. Ioan. 3. et quo nos dilexit in dilecto. Cum igitur Scriptura praedicat dilectionem aut amorem Dei,

dilexit in dilecto. Cum igitur Scriptura praedicat dilectionem aut amorem Dei, plerunque intelligit de paterno favore Dei erga nos, sicut Iohannes in primae quarto inquit: In hoc est charitas, non quod nos dilexerimus Deum, sed quod ipse dilexit nos. Sic et Rom. 5. Papistae autem plerunque ad sua opera et merita erga Deum hanc vocem et eius dicta trahunt. Ex hoc porro amore aut dilectione duae figuratae significationes exoriuntur. Alias enim ad causam efficientem vox haec redit: ut cum ibidem Deus dicitur Charitas, id est, autor, effector et approbator verae charitatis. Alias ad

Dilectionis Deus dicitur, subintellige autor, effector; amator et approbator, 2. Cor. 13. Deus dilectionis et pacis erit vobiscum. Secundum dilectionem ambulare, Rom. 14. et In dilectione, Eph. 5, significat, officia dilectionis erga alios diligenter praestare, et omnino ita sese in sua vita ac functione gerere, uti eum decet qui proximum diligit. Diligere terram: 2. Par. 26. Diligebat rex Ozias terram. pro, erat agriculturae studiosus, sicut Noach fuit vir terrae. Dilectio animae, pro re sibi suove animo dilectissima. Hier. 12. Dedi dilectionem animae meae in manum

Remittere. Quare in verbo REMITTERE de hac phrasi agetur. Dimittere alioqui significat proprie, permittere ut abeat quo quisque velit. Sic Latini dicunt Dimittere Senatum aut exercitum. In hunc sensum praecipitur dimissio matris, cum pulli ex nido tolluntur, Deut. 22. Dimittere a facie sua. 1. Reg. 9 dicit Deus se dimissurum templum ob peccata. Idem ferme significat, quod derelinquere, deserere. Sic Isa. 2 legimus, Deum dimisisse populum suum. Et Ruth 2 praecipit herus, ut ei spicae dimittendo dimittantur. pro, studio dataque opera neglectae relinquantur.

esse divitem intrare in regnum Dei. Videtur quoque haec vox per metaphoram significare eos qui se bonis operibus ac iustitia abundare somniant, aut superbos: quibus opponuntur pauperes spiritu. Sic diva Virgo canit: Esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. id est, tumentes de sua sanctitate. Sic et Lucae 6 Christus affirmat, pauperes, sitientes et esurientes, fore beatos. Et Matth. 11, ac alibi in parabolis convivii, sitientes, esurientes, et pauperes. quod de spirituali esurie iustificationis intelligi est necesse. non enim loquitur de externa aut carnali

posteritate. Sic Deut. 25. dicitur frater defuncti sine liberis viduam ducens, ei procreat-s liberis aedificare domum. Sic quoque Exodi. 1, Deus obstetricibus aedificavit domos. Sic David dicit Psal. 101, facientem dolum non habitaturum in medio domus suae: id est, in familia sua. In eodem sensu Iacobus dicit ad Laban, se iam viginti annis in domo eius habitavisse. Psalm. 49, Intima illorum, domus eorum in seculum, pro, cogitant posteros suos perpetuo florituros. Sic Cornelius Centurio dicitur timuisse Deum, cum tota sua domo: Actor. 10. Talia sunt illa; Baptizavi

in medio domus suae: id est, in familia sua. In eodem sensu Iacobus dicit ad Laban, se iam viginti annis in domo eius habitavisse. Psalm. 49, Intima illorum, domus eorum in seculum, pro, cogitant posteros suos perpetuo florituros. Sic Cornelius Centurio dicitur timuisse Deum, cum tota sua domo: Actor. 10. Talia sunt illa; Baptizavi Stephani domum, 1. Corin. 1. Suam domum bene gubernant, 1. Timoth. 3. 5. Domus Onesiphori, 2. Timoth. 2 et 4 Qui totas domos subvertunt, Tit. 1. Aedificavit arcam in salutem domus suae, Heb. 11. Domus puer, natus aut

absumptura. Luc. 13, est obscurus locus: Dico autem vobis, quia non videbitis me, donec venerit tempus cum dicetis, Benedictus qui venit in nomine Domini. ubi non id dicitur, impios Iudaeos aliquando agnituros et accepturos esse Christum: sed id tantum adfirmatur, Christum esse, deposita illa sua humili specie corporalis vitae, in qua eos solicitavit, et blandissime invitavit, rediturum in regnum ac gloriam patris sui, in eaque tamdiu et tanta incrementa accepturum, ut tandem Iudaei volentes nolentes, gementesque ac dolentes, sint agnituri, eum revera esse illum divinitus missum

agunt. DULCESCERE, pro valde placere, delectare aliquem. per metaphoram, a palato et cibis transfertur etiam ad alias res et intellectum. ut Iob 20 dicitur, Dulcescere malum: id est, rem ac consilium pravum. inquitenim: Si dulcescet in eius ore malum, et abscondet illud sub lingua sua, et non dereliquerit illud. Prover 2: Si cognitio dulcuerit animae tuae. Sic Hier. 6: Sacrificia vestra non dulcuerunt mihi. Item Ose. 9, et Malac. 3 Dulcescere facere secretum, dicitur Psal 55, sine dativo, cui: Qui simul dulcescere facie bamus secretum. id est, qui

Act. 9 et 26 Durum est tibi contra stimulum calcitrare. id est, Deo praepotenti, teque castigaturo repugnare. DUX, per metaphoram significat ipsum Meschiam. Matth. 2. Malach. [3.] Ex te orietur dux, qui regat populum meum Israel Causa huius metaphorae est, quia et doctrina sua regit populum, sicut dux legibus ac mandatis: et pugnat contra suos hostes, pro suis subditis, eosque potenter liberat. Hebr. 9 dicitur idem noster Meschias, dux et consummator fidei nostrae: ut qui tum inchoat veram pietatem in nobis, tum etiam perficit. E

te. id est, certe ero tecum, ac servabo te. Ecce ego ad pugillos, scilicet missurus sum. Ezech. 13. pro, Certo missurus sum. Dan. 4. vertit vetus versio: Peccata tua eleemosynis redime, et iniquitates tuas misericordiis pauperum, FORSITAN ignoscet Deus delictis tuis. Id solent Pontificii pro sua dubitatione contra nos citare. Verum in Chaldaeo textu (nam Chaldaice ea pars Danielis scripta est) habetur: Ecce felicitas tua prorogabitur. Quod ECCE proculdubio affirmativum est, certitudinemque continet, ut et in praecedentibus exemplis audivimus. Aliquando praesentem rei exhibitionem aut

Christi, Iohan. 6, est fide frui merito Christi, passione carnis ac sanguinis ipsius acquisito. Edere panem cum aliquo, est ius intimae familiaritatis et amicitiae ipsius habere, Psal. 40. Edere panem in regno caelorum, est aeterna felicitate perfrui, Luc. 22. Edere stercora sua, et Bibere urinam, Isaiae 36, significat extremam et tristissimam obsidionem famemque perpeti. Edere de ligno vitae, pro, aeterna beatitudine perfrui, Apoc. 2. Vide COMEDERE, et infra MANDUCARE. Edere, aut comedere in conspectu gloriae Dei, Deut. 12, est coram arca epulari, et

quo vide infra in MISERICORDIA. Aliquid obscuritatis parit locus Lucae 11. Quod superest, date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis. Quo adversarii foede abutuntur, volentes inde suam operum iustitiam, atque adeo etiam satisfactionem statuere: quasi per eleemosynam impii Pharisaei omnia sua peccata expiare potuissent, et nos nunc queamus. Nam (ut alia loca omittam) in Decretis de poen. dist. 1. ita hunc locum ex Chrysostomo exponunt: Medicamentum fortius, quod maxime operatur in poenitentia, hoc est eleemosyna. Sicut in praeceptis medicinae, medicamentum quidem herbas multas

de errore in doctrina et veritate. ut Isa. 9. Et erant beatificantes populum istum, errare facientes. pro, qui beatum dicunt populum istum; iactantes religionem et vitam eius, seducunt eum. Sic saepe Psal. 119, errare a mandatis Dei: et Ezech. 44. Erraverunt a me post idola sua. Item, errare corde: Psal. 95. Populus errantes corde sunt, et ipsi non cognoverunt vias meas. Errare in prophetis, 2. Par. 36. pro, illudere eis ut seductoribus, habere eos pro seductoribus. ERUBESCO verbum, idem valet quod pudefio, aut confundor. Quare eius

45. Eructavit cor meum verbum bonum Alias pro effundere: ut Psal 19. Dies diei eructat verbum. Et Psal. 119. Eructabunt labia mea laudem tuam, cum docueris me statuta tua. pro, effundent. Putantenctare esse aliquid maius quam elo qui: quasi cordis cogitationes sua sponte erumpant per sermonem foras. ESSE, quaere infra in voce SUM. ESURIRE, et SITIRE, aliquando per synecdochen ponuntur pro quovis ardentiore affectu. ut cum Christus dicit Matth. 5. Beati qui esuriunt et sitiuntiustitiam id est, toto pectore expetunt, eamque

ibi non multos dies, et erat pascha prope. pro, nam erat. Et non, pro ne: Exodi 30. Lavabunt te aqua, et non morientur. pro, ne moriantur. Hierem. 38, Nemo sciet ista verba, Et non morieris. id est, nemini ea dixeris, ne tibimet exitium accersas. Postquam: Levit. 15. Lavabit vestimenta sua, et lavabit se aqua. pro postquam laverit semetipsum aqua. 1. Sam. 23. Et vidit David quod egressus esset Saul. pro, postquam vidit David, quod Saul, etc. Sic forte illud Proverb. 30. Ne forte maledicat tibi, et delinquas. pro, postquam deliqueris. Exod. 12. Et omnis servus

eum, comedat de eo. pro, postquam circumcideris eum. Et non, pro potius quam, seu exprimit comparativum. Misericordiam volo, et non sacrificium: Oseae 6. Matth. 9 et 12. pro, potius, vel magis. Sic Proverb. 17. Occurrat cuipiam ursus orbatus catulis, et non stultus in stulticia sua. pro, potius vel magis optabile, satiusque illi sit. Praesertim: 2. Sam. 22. Liberavit eum Dominus de manu inimieorum eius, et de manu Saulis. pro, praesertim. 1. Reg. 11. Salomon adamavit mulieres alienigenas multas, et filiam Pharaonis. pro, praesertim

illuminent, non autem quia proprio splendore illis praeluceant: ita odoris nomen habent, non quia fragrantiam ex seipsis ullam emittant, sed quia doctrina, quam ferunt, odorifera, ad imbuendum suaveolentia sua totum mundum, etc. Vocabulum Odoris magnam habet emphasin. Perinde enim valet, ac si dixisset: Tanta est vis Evangelii in utramque partem, ut non gustu solum, sed olfactu solo aut vivificet, aut interficiat. Quicquid sit, nunquam frustra praedicatur, quin valeat aut in vitam, aut

Deus per prophetam, se dispersos in unam Ecclesiam collecturum. Evangelium Igni per metaphoram comparatur Lucae duodecimo, Veni mittere ignem: quia violenter rerum faciem mutat. Evangelii praedicatio Ventilabro comparatur. Matthaei tertio, Lucae quarto: Cuius ventilabrum in manu sua. Appellatur autem Evangelii praedicatio Ventilabrum, aut Vannus: quia antequam Dominus nos excutiat, totus mundus confusione implicitus est, sibi quisque privatim delicias facit, et boni malis permixti sunt, denique paleis turgere sufficit: ubi autem in medium prodit Christus cum suo

id est, quos eo dono Deus ornavit, illique eo libenter utuntur, ut tanto liberius ac expeditius veram religionem promovere possint, sicut Paulus tandem fecisse videtur. EURUS, duplici nomine in Sacris literis celebratur, quod sit calidus ac fervens, omnia siccans et adorens: et quod sua vehementia omnia confringat, sive in terra, sive in mari. Ieremiae decimo, Vento Euro dispergam eos. Psalmo quadragesimo octavo, Vento orientali franget naves Tharsis. In hanc sententiam dicit Oseas cap. duo decimo, Ephraim pascere ventum, et persequi Eurum: pro, rem inanem,

in mari. Ieremiae decimo, Vento Euro dispergam eos. Psalmo quadragesimo octavo, Vento orientali franget naves Tharsis. In hanc sententiam dicit Oseas cap. duo decimo, Ephraim pascere ventum, et persequi Eurum: pro, rem inanem, imo etiam sibiloge perniciosissimam sectari, nempe sua idola, quae non tantum nihil prosint, sed etiam ira Dei eos onerent. EX praepositio ob ambiguitatem, Hebr. מן Min, aliquando obscuritatem habet, ut Ezech. 5, Combures

oportuit. Phrasis haec reperitur Nu. 9. EXCUTERE pulverem e pedibus, signum est excommunicationis, aut potius protestationis, quo iubet Christus Matth. 10. protestari contra contemptores verbi Dei, et verorum doctorum. Simili sensu ac fine Paulus etiam vestimenta sua excutit Act. 18, protestando contra Iudaeos, nolentes verbum Dei audire et accipere. Nehemias etiam hoc verbo, ac pene simili signo, sed longe in alium sensum, dicit: Etiam vestimentum meum excussi, ac dixi: Sic excutiat Deus omnem hominem, qui non compleverit verbum istud, de domo sua, et

sua excutit Act. 18, protestando contra Iudaeos, nolentes verbum Dei audire et accipere. Nehemias etiam hoc verbo, ac pene simili signo, sed longe in alium sensum, dicit: Etiam vestimentum meum excussi, ac dixi: Sic excutiat Deus omnem hominem, qui non compleverit verbum istud, de domo sua, et labore suo, et ita sit excussus ac vacuus. ubi est excommunicatio, aut dira imprecatio. EXECRATIO, est detestatio et abominatio alicuius: aliquando etiam solennis imprecatio mali, opposita benedictioni. cuiusmodi est, quod Noach execratur Cham: item illa prolixa in fine

accipiat: quare non incommode eosdem Hebraismos subit. Verum de praedicto Christi dicto, vide in voce VIRTUS. Exod. 12, Educam exercitum vestrum: id est, totam illam turbam. Sic mulieres inservientes tabernaculo ac cultui Dei, vocantur exercitus. Exod. 38. Et fecit labrum aeneum cum basi sua, sub aspectu exercituum. id est, mulierum militantium ante ostium tabernaculi. id est, excubantium administeria tabernaculi, lotiones, et similia opera: ut 1. Samuelis 2: de talibus mulieribus legitur, et Luc. 2. de Anna vidua. Sic Psal. 103. Praedicate Dominum omnes

ut consideratione peccatorum nostrorum, irae ac poenarum Dei perterrefiamus, et ad misericordiam Dei confugiamus. Alias, quod huic vicinum est, totam emendationem vitae in melius denotat. Sic Christus dicit: Beatus servus, quem, cum Dominus venerit, invenerit vigilantem: id est pie viventem, et in sua vocatione strenue versantem. 1 Thess 5. Ne dormiamus, sicut caeteri: sed vigilemus, et sobrii simus. Sic Rom. 13. Agnoscite tempus quoniam hora est iam nos de somno surgere. EXPIARE aliquem, est, Deo oblata victima mundare a suo peccato aut reatu, et Deum illi iratum placare.

aliaque sacra loca et instrumenta, sive cum initio nondum erant consecrata, sive postea forte fuissent prophanata. de qua re et supra in verbo DEDICO dictum est. Sic Exodi 29 praecipitur, ut septem dies altare expietur: id est, consecretur. Aquae expiationis, Numer. 19 describuntur, quibus sua quadam ratione immundi aspergebantur, ac purificabantur. Pro voce Expiare, in novo Testamento plerunque Propitiari et Propitiatorium reperitur: quare ibi de hac voce aliquid plenius et clarius dicetur. EXPLANARE, pro explanate et dilucide scribere. Abacuc 2. Scribe

Exodi 33. Si facies tua non ierit nobiscum, ne eduxeris nos de loco. id est, nisi tu ipse singulari cura et providentia nobis in via voles adesse. Psalmo 31. Abscondes eos in abscondito faciei tuae. id est, singulari cura ac providentia contra impios. 2. Regum 17. Abstulit eos a facie sua. Domum, quam sanctificavi nomine meo, dimittam a facie mea: 1 Regum 9. Faciem alicuius placare, Genes. 32. pro, ipsum: non tamen sine emphasi. Aliquando amplissimam quandam cognitionem Dei significat. Sic interpretantur aliqui illud Num. 12. quod ore ad os, aut facie ad faciem Moyses sit

late patet, ac restringenda est. Prosopolepsia enim est proprie, cum aequalia in aequalibus, aut contra, bona aut mala, praemia aut poenae dantur, tunc, cum Deus aut alius iudex praemia aut poenas secundum certas leges, vel iura, ex debito aut veluti in iudicio quodam distribuit: non autem, ei sua sponte dona sua pro arbitrio liberrimaque beneficentia ac liberalitate donat. quam prosopolepsiam Deus de se consitetur Romanorum nono: et in parabola eorum qui laborarunt in vinea. unicuique enim, praesertim autem Deo, quod suum est, liberum licitumque et, largiri, cui ipsi libet: cum nulli

ac restringenda est. Prosopolepsia enim est proprie, cum aequalia in aequalibus, aut contra, bona aut mala, praemia aut poenae dantur, tunc, cum Deus aut alius iudex praemia aut poenas secundum certas leges, vel iura, ex debito aut veluti in iudicio quodam distribuit: non autem, ei sua sponte dona sua pro arbitrio liberrimaque beneficentia ac liberalitate donat. quam prosopolepsiam Deus de se consitetur Romanorum nono: et in parabola eorum qui laborarunt in vinea. unicuique enim, praesertim autem Deo, quod suum est, liberum licitumque et, largiri, cui ipsi libet: cum nulli id debeat, sed

sua pro arbitrio liberrimaque beneficentia ac liberalitate donat. quam prosopolepsiam Deus de se consitetur Romanorum nono: et in parabola eorum qui laborarunt in vinea. unicuique enim, praesertim autem Deo, quod suum est, liberum licitumque et, largiri, cui ipsi libet: cum nulli id debeat, sed sua sponte, proque libitu donet. Hinc igitur manifestum est, Synergistas in ipso statim principio aut ostio (iuxta proverbium) a veritate aberrare. Facies pro externa specie, splendore, aut fuco rei, qui opponitur nativa bonitati intus latenti, secundum quam Deus iudicare

Forte suscipiet faciem: id est, fiet mihi placatus, exaudiet me. Sic Proverb. 6. Non suscipiet zelotypus faciem muneris. Ex hac significatione est, quod graves et authoritate praeditos viros Ne sui panim, susceptos aut levatos facie vocant: id est, qui facile impetrant, efficiunt et obtinent sua autoritate, quod petunt. Deprecabuntur faciem tuam multi: id est, coram te fient supplices, vultum tuum intuentes, ut eis innuat. Iob 11. Contra autem, Avertere faciem, est, non admittere preces. Psalmo 132. Ne avertas faciem uncti tui. id est, ne averseris eum, excipe eum amanter, et

Sic Christus dicit, Pharisaeos obscurare facies suas, ut inde appareat, eos se tum ieiunio, tum etiam dolore de peccatis macerare. De qua phrasi postea in voce OBSCURUS. Coram facie alicuius aliquid esse, est idem quod eius iudicio. ut Isaiae 51, Vae sapientibus in oculis suis, et coram facie sua prudentibus. Concidere faciem alicuius, aliqui pro erubescere interpretantur: Gen. 4 de Cain dicitur. Videtur autem potius iram ac dolorem, secum de iniuria ac vindicta perpetuo cogitantem, significare. Solent enim tristes et cogitabundi perpetuo vultum in terram demissum habere. Sic Annae

sunt obligantes se iuramento manum subiicere femori illius, cui sese obligarent: Genes. 24, et 48. Putant autem aliqui, illos patres ideo tali forma iuramenti usos, quod ex femore sit pro creatio: ut Gen. 46 scribitur, quod animae sint progressae de femore Iacob, et quod voluerint indicare de sua posteritate nasciturum esse Meschiam, qui sit verus Deus, per quem merito iurare debeamus: ut ita eo ritu iurandi sit tum humanitas, tum et divinitas Christi indicata ac praedicata. In femore et coxa percutere, Iudic. 15. pro, vehementer percutere, et quasi penitus contundere accipitur.

Danielis 2. pro, velociter latum decretum. Festinum os pedibus offendit, Proverb. 19. pro, nimium ac temere properans. Accipitur ergo loquutio Vir festmans, alias in malam partem, pro praecipiti et inconsiderato, ut praesens exemplum ostendit: alias in bonam, pro industrio, et mature sua negocia peragente. Prov. 22. Vidisti virum festinantem in suo opere: coram regib. stabit, et non coram obscuris. FESTUM, dies solemnis, qua plerumque religionis causa populus conquiescit a suis laboribus, et convenit non sine aliqua publica laeticia ac gaudio. Sic passim in

castigationis, quam Deus singulis suo tempore partitur aut propinat: ita feces eius haustus significant longe acerbissimam partem cladis vel poenae. Psalmo septuagesimoquinto: Utique feces eius sugent et bibent omnes impii terrae. Isaiae 50. Ezechiel. 23. Stare in fecibus, est tranquillitate sua, et aliis commodis ac bonis suis frui, simulque suum pristinum vigorem retinere. Zophon. 1. Visitabo viros stantes in fecibus suis. id est, qui nunquam sunt proturbati in exilium aut captivitatem, a suis sedibus, rebus ac commodis abducti aut depulsi. Metaphora haec videtur sumpta esse a

ac commodis abducti aut depulsi. Metaphora haec videtur sumpta esse a vino, aut etiam aliis liquoribus. Nam quamprimum vino ademptae sunt feces, incipit debilius fieri. Hanc totam phrasin unus Hieremiae locus pulchre illustrat, cum Capite 28 inquit: Opulentus et securus fuit Moab inde a pueritia sua, et quiescens ipse in fecibus suis, nec transfusus est de vase in vas, nec in captivitatem abiit. Hinc fit, quod sapor eius duret in eo, et odor non sit immutatus. Propterea ecce dies venient, dicit Dominus, ut mittam ei victores, qui diffundent eum, et vasa eius evacuabunt, et lagenas

literis. Aliquando synecdochicos significat quamvis possessionem, eadem ratione qua apud Latinos vox Peculium; quia hae erant illis praecipuae opes. Sic in Propheta est, quod sedebit unusquisque sub ficu sua: Micheae 4. pro, in sua possessione habitabit. Item Proverbiorum 27. Qui custodit ficum, comedit fructum eius. pro, qui suas possessiones conservat et excolit, is etiam fruitur eis. Eadem ratione significationis dicitur fore, ut alicuius ficus decorticetur. Ioel primo. pro, eius res,

significat quamvis possessionem, eadem ratione qua apud Latinos vox Peculium; quia hae erant illis praecipuae opes. Sic in Propheta est, quod sedebit unusquisque sub ficu sua: Micheae 4. pro, in sua possessione habitabit. Item Proverbiorum 27. Qui custodit ficum, comedit fructum eius. pro, qui suas possessiones conservat et excolit, is etiam fruitur eis. Eadem ratione significationis dicitur fore, ut alicuius ficus decorticetur. Ioel primo. pro, eius res, possessiones ac opes

praedicatione, institutione, et ad fidem tractione usurpatur. ut Actorum 19, et 28, πείθων, docens aut suadens ea quae sunt de regno Christi, et de IESU: id est, docens ac suadens doctrinam de Christo. Sic 2. Corinth. 5. et Gal. 1 dicit Paulus, se sua dere aut docere homines. Sicut igitur verbum πείθω doceo et suadeo, doctrinam de Deo proponere et inculcare significat: ita vicissim, id quod veri doctores sic docendo ac suadendo in corde hominum efficiunt aut excitant,

eoque nobis intimi ac coniuncti sunt: Gal. 6. Adiunguntur et aliae voces aut res fidei, quas iam plurium dictionum phrases explicari oportet: quandoquidem de ipsa voce Fidei per sese considerata satis ferme hic, et in libello de Fide dictum est. dicentur tamen denuo adhuc plura. Habet enim fides sua quaedam adiuncta, quibus una cum synonymis fidei expositis, denuo de Fide, praesertim de re eius, agemus. Aeque preciosam fidem sortiti sunt: 2. Pet. 1. Opus fidei: id est, confessio agnitae veritatis, et constantia in cruce et persequutione. 1. Thess. 1. Thorax fidei: pro firmissima

firmitas fidei. Videns vestrum ordinem et firmitatem vestrae, quae in Christum est, fidei: Col. 2. Mysterium fidei: id est, doctrina Evangelii ignota rationi: 1. Timot. 3. Verba fidei. Enutritus in verbis fidei. 1. Tim. 4. Sanctissima fides: Iudas in sua Epistola. ¶ Haec ferme nunc occurrunt composita Fidei, aut phrases cum voce Fidei coniunctae: quas recenseri ac exponi utile fuit, ne earum vera genuinaque significatio ignorata, intellectum Scripturae iunioribus adimeret. Nunc etiam Synonyma eiusdem, seu verba, phrases ac

si ad verbum aut rationem suae etymologiae verti debeat, quia veniat a verbo πείθω, quod est suadeo, aut persuadeo: de qua re et ego supra prolixe disservi. Sed in hac parte accurate videndum est, ut devitetur vanitas et levitas huius vocabuli, quam in sua significatione is rebus humanis obtinet. Quia enim homines (qui revera omnes natura vani ac mendaces sunt) incertis, verisimilibus, et plausibilibus tantum ratiunculis sibi invicem suadent ac persuadent: et quia tota materia rerum suasibilium incerta ac instabilis est, ut etiam philosophi

Scio cui credidi, et certus sum. Quod valde potenter dicitur: nempe enim non humanae ac fallaci garrulitati, aut persuasibilitati, sed Deo veraci et longe beneficentissimo: sicut et vulgo dici solet, Ich weiss, das der man mich nicht betriegen wirdt. Deinde vero etiam eadem fidei vox illa ipsa sua relatione, et correlativi, nempe Dei loquentis ac promittentis, cui credidit, monstratione docet te, de modo iustificationis et omnium aliorum bonorum apprehensionis, quae omnia non ipsa domi suae, aut in homine paret, mereatur aut operetur: sed ex alterius benigne promittentis, et veluti

potius mater infantis sui quâm ille nostri oblivisci, nosve negligere possit. Quis vero omnes ingentium bonorum pollicitationes, omnia blandimenta, lactationes, consolationes invitationes, et dulcissima allectamenta ac lactamenta Evangelii recensere posset, quibus nos Deus ad sese et accipienda sua ingentia bona invitat, excitat, et quod cogit ac compellit? Quare necesse est fidem, quae veluti filia quaedam, ab hac doctrina ceu matre aut matrice formatur in pectore nostro, esse talem quandam vivam et filialiter fidentem, ac in sinum et

sed et fiduciam. Verum nos, ut huic tractationi tandem aliquando finem imponamus, solum rei ipsius naturam nunc breviter expendamus. Deus videns genus humanum extremo exitio iniustitiae ac aeternae damnationis perditum: largitur filium suum, ut fiat pro eo maledictum legis, passione ac morte sua pro peccatis eius satisfaciens. Nec id tantum ille facit: sed etiam insuper venit ad nos, multifariam multisque modis nos per suos prophetas et alios ministros alloquens, nobisque iurans, se non cupere mortem nostram, sed vitam quaerere: venit in quam ad nos, plus quam maternis blanditiis nos

Filius nobilium, Ecclesiast 10. Beata terra, cuius rex est filius nobilium, id est, fortis, generosus. Filii populi, id est, populares. Levitici vigesimo: Succidentur in oculis filiorum populi sui. id est, cernentib. suis popularibus. Numeri 22. In terra filiorum populi sui. id est, in sua patria. Iudicum 14. Aenigma proposuisti filiis populi mei. pro, popularibus meis. Isaiae 22. Ne consolemini me super populatione filiae populi mei: id est patriae. Sic porta filiorum populi mei. pro, ubi plerunque populares mei stare aut convenire solent. Filius senectutis, Genesis 37.

septimo: Venturis diebus radices Iacob, et florebit et germinabit Israel, implebuntque faciem orbis fructu. Sic et Ezechielis septimo dicitur florere cum superbia, tum et virga: id est, peccatum ac poena seu castigatio. Florere etiam lepra dicitur Levitici vigesimo tertio: id est, sua quaedam indicia ac effectus expromere, unde vere iudicari queat sicut arbor ex flore. FLUCTUS, per metaphoram poenas ac plagas significat: quod haec perinde in nos irruant, nobisque noxia sint, sicut fluctus oppugnat navem in mari. Psal. quadragesimo

impetus torrentium non raro accipitur. Fluens terra lacte et melle, saepe de Iudaea dicitur, propterea quod hisce nobilissimis liquoribus abundat, et aequi fertilis est, aut sane olim fuit. Exodi trigesimotertio, Numerorum decimotertio. Fluens de carne sua fluxu Levitici decimo quinto, de seminifluis dicitur: quae est propria quaedam passio, non valentium continere semen, sed subinde stillantium. FLUMINA magna, aliquando potentes reges, regna, eorumque exercitus significant, ob

ab interpretibus, et porro etiam a Patribus, multum celebraretur. Nec parum eandem istam vocis istius catachresin promovit, quod ad Hebraeos nono, clare foedus nostrum cum Deo pro Testamento ponitur. Loquitur enim de morte testatoris: et quod tunc demum testamentum sit ratum, cum ille id sua morte confirmavit. Quo quidem et Paulus Galatis tertio respexisse videtur. Caeterum tum vox, tum res ipsa, multo melius intelligetur et explicabitur, si pro foedere, quam si pro testamento accipiatur. Nam revera pactio quaedam est, qua certa quadam ratione duae diversae partes conveniunt, et

Verba foederis, ut modo audivimus, quia continebat conditiones seu normam obedientiae, quam sibi Deus in eo foedere stipulatus fuerat, et quam praestantibus suum favorem et auxilium promiserat. Aliquando Decalogus etiam Foedus vocatur. ut libro primo Regum, capite octavo dicit Salomon, in sua precatione: Aedificavi domum nomini Domini Dei Israelis, Posui ibi quoque locum pro arca in qua est foedus Domini, quod pepigit cum patribus nostris, cum ipse educeret eos ex Aegypto. Eadem ratione et causa vocatur Tabernaculum foederis, quod nempe Deus ibi se habitaturum, ac ibi se

idololatrae. Fornicationes alicuius, sunt ipsius abominandae idololatriae. Ezechielis 23. Dedit fornicationes suas cum eis, et in omnes quos adamavit: in cunctis idolis eorum polluit se. ubi Propheta seipsum exponit. Portare fornicationem suam, Numeri decimoquarto: est dare poenas de sua idololatria. Hinc in Apocalypsi, Antichristus vocatur scortum, et mater scortationum, et poculum eius plenum fornicationibus: quod propinaverit omnibus regibus, cum quibus fornicata sit. Significat autem omnis generis idololatrias et terrores. Fornicatio, 1 Corinth. 5. pro incestu ponitur,

corpus: quod ita intelligendum est, quod nullum peccatum perinde destruat corpus ac valetudinem, ut solent illae violentae et continuatae scortationes, quibus plerunque scorta suos amasios implicant, ut diebus et noctibus scortando ac potando et helluando, inordinatissimeque vivendo, continuent sua scelera. NE FORTE, non idem significat in Sacris, quod in prophanis. Iudicum 15: Iurate mihi, ne forte irruatis in me: pro, quod non irruetis in me. Et Numeri vigesimo: Non transibis per me, ne forte cum gladio egrediar in occursum tui: pro,

in malam partem vox haec accipitur Isaiae decimonono: Rex fortis dominabitur. Sic intelligunt illud, quod Nimrod dicitur fuisse robustus venator coram Domino. Fortis facie, impudentem significare, supra in Facie dixi. Dicitur autem Fortis facie, impudens, quia non vincitur a monstrante ei sua de decora, non avertit aut occultat suam faciem, ut solent verecundi: sed recta pergit intueri suum adversarium, et agere contra omne ius ac fas, ut solent prostituti ac perditi pudoris homines, aut scorta. Hoc opinor esse, quod apud Suetonium est

In Deo faciemus fortitudinem. Et Psalm. 118. Dextera Domini facit fortitudinem. Sic 1 Reg. 15, et saepissime alias. Sic, Ex ore infantium et lactentium fundasti fortitudinem: Psalmo 8. pro, fortem victorem aut potens regnum constituisti, aut stabilivisti. Pudore affici a fortitudine sua: pro, destitui viribus, in quas confidebat. Ezech. 32. Mich. 7, Fortitudinem roborare: pro, fortiter ea uti: Amos 2. Fortis non roborabit fortitudinem suam, et robustus non eruet animam suam. Suscitare fortitudinem. Psal. 80: Suscita fortitudinem, et veni in auxilium: pro,

et fortificatus est super illos. 1 Sam. 2. Non in fortitudine roborabitur vir: id est, vincet. Psalm. 12, Lingua nostra roborabimus: id est, vincemus. Iudicum 3. Roborata est ma-nus Israelis super Chusam, fortificaverunt se contra Raboam: 2 Paralip. 13. Fortis non fortificabit fortitudine sua, nec robustus eruet animam suam: Amos 2. pro, non praevale bit in pugna, nec incolumis evadet, aut vitam suam servabit. Significat crebro Animari, animum obfirmare. Num. 11. Fortificate vos. Deuteronom. 31. Estote fortes, et roborate vos. Iosuae 1. Conforta te

fortes, et roborate vos. Iosuae 1. Conforta te robora te, fortifica te, et esto robustus pro populo nostro. 2 Sam. 10. 2 Paralip. 19. Roborari in faciendis praeceptis Dei, 1 Paralip. 28. constantem et ardentem in pietate fieri. Contra est, fortificari in pravitate sua, Psalmo 52. id est, pertinacem et obstinatum fieri. Fortificavit se David in Iehova. id est, animatus est, fretus Deo, eoque illum per suum spiritum confirmante. Armare ac instruerese, et omnino summis viribus omnique industria quid conari et contendere, fortificari dicitur. 1 Sam. 30.

aliquem, est, ei confirmari regnum. 2 Paral. 26. Fortificatus es plus quam nos, Genes. 26. id est, tu factus es potentior nobis. Qui fortificat vastatorem super robustum: id est, facit eum superiorem potente. Amos 5. Vir peritus roborat vires, Proverbi. vigesimo quarto. id est, praevalet sua potentia, aut certe confirmat vires. Vincula fortificari: Isaiae 28. Ne illudatis, ne fortificentur vincula vestra. id est, ne constringamini validioribus vinculis, aut severius punianimi. Fortificari brachio Ioseph. Genes. 49. id est, non remittere de vigore. Sic brachia mulieris sedulae

Psalmo 86, Eruisti animam meam ex fovea inferiori: pro, ex summo ac extremo discrimine. Psalmo 107. Sanat eos, et eruit eos de foveis ipsorum. id est, de calamitatibus, aut etiam morte, quibus erant vicini. Foveam ha bere dicitur erinacius, Isaiae 34, et vulpes, Matthaei 8. id est, sua quaedam latibula aut receptacula, ubi tuto et conmode conquiescant: sed filium hominis non habere ubi caput reclinet. Si caecus caecum ducet uterque in foveam cadet: proverbium est, quo Christus docet, tam seductos quam seductores, aut etiam imperitos doctores et auditores in extremum exitium

81. Adipe frumenti cibassent eum. Psal. 78 est, quod Deus dederit Israelitis frumentum caelorum: id est, manna de caelo pluerit eis. FRUSTUM panis, pro extrema inopia, Prov. 6: Ad frustum panis propter meretricem perveniet homo, pro, dilapidabit omnia sua. FRUSTRA, Prov. 1 exponunt aliqui, iniuste: Abscondamus, aut tendamus innocenti frustra (id est, iniuste) laqueum. Eadem est sententia Psal. 22. Odio habuerunt me gratis. significat enim hoc adverbium alias, sine iusta causa: alias sine omni effectu: alias

FUGA, notum vocabulum est, sed tamen aliquando aliquos nonnihil obscuros idiotismos gignit. cuiusmodi in primis est, Perire alicui fugam: pro, non posse evadere. Psal. 141. Perierat fuga a me. pro, non poteram elabi. Amos 2. Peribit fuga a veloce: pro, velox non poterit sua velocitate effugere periculum. FULCIRE, est firmare, corroborare. Panis fulcit cor hominis. Et Iudic. 9. Fulci cor tuum buccella panis: id est, sumpto cibo refice ac instaura exhaustas vires. Ezech 30. Cadent fulcientes Aegyptum: id est, adiuvantes, subsidium ac opem ei

et ad obedientiam magistratuum adiguntur. Psal. 2: Proiiciamus a nobis funes eorum. id est, doctrinam, claves, et totius ministerii Christi severitatem. Psal. 129. Dominus iustus praecidit funes impiorum: id est, vim, potentiam ac fraudes, quibus pios perinde in sua servitute colligarant, ut agricolae equos aut boves solent alligare suo aratro. Sic Iob 30: Funem meum soluit Deus, et afflixit me Dei mei potentia. Sic possis interpretari et illud Psal. 18, Circumde derunt me funes mortis, item funes inferni. Aliqui malunt dolores,

moliuntur ac promovent. Simile ferme est quod Paulus dicit ἐφευρετὰς κακῶν, excogitatores malorum: cuiusmodi sunt insidiae bellorum, corruptelae religionum, expilationes subditorum. Maxime autem apta videtur esse ea expositio, quod ultra omnia sua peccata insultando irae ac minis Dei, veluti violenter sibi cumulabant et accelerabant peccata, iram Dei, et poenas: non aliter ac cum vi maxima plaustra valde onerata funibus a bobus aut equis, aliquo ad difficilem locum pertrahuntur. Solent enim in multis locis, curribus iuga funibus

Iob 38 dicitur, Quis gallo dedit intelligentiam? scilicet temporis. nimirum Deus ipse nubis talia beneficia, et in eis maiorum etiam beneficiorum symbola proposuit. GAUDIUM, est affectus animi, quo laetamur de aliquo bono, quod sumus consequuti. Verum non raro pro sua causa, id est ipso bono de quo gaudemus, ponitur. Luc. 2. Evangelizo vobis gaudium magnum: id est, rem oppido salutarem, quae merito omnes homines exhilarare debeat. Iohan. 16. Gaudium vestrum nemo tollet a vobis: id est, vestrum ingens bonum, quod vobis verum, solidum ac firmum gaudium

Sic ab Abrahamo usque ad nativitatem Christi, Matthaeus dicit fuisse generationes 42. id est, tot commutationes hominum in una linea seu successiones liberorum parentibus succedentium. Secundo, significat omnes homines simul aliquo tempore viventes. ut Noachus dicitur iustus fuisse in sua generatione: id est inter suae aetatis homines solus repertus est pius, instante iam diluvio. Hinc fit, ut quoniam mores hominum fiunt subinde deteriores, aliqua hominum aetas dicatur prava et perversa, et prioribus deterior: sicut Poetae priores aetates aureas, aut argenteas fingunt. Sic

Generatio quaerentium Deum, Psal. 24. et contra Generatio iniustorum. Ubi homines, ob morum et naturae similitudinem habentur pro una generatione, etiamsi diversissimis locis et temporibus vivant. Sic Luc 16 dicit Christus, filios huius seculi esse sapientiores filiis lucis in sua generatione. id est, inter suos: vel potius, in suis rebus ac negociis: nempe carnalibus, in quibus mire vigilantes, sagaces ac industrii sunt. sicut supra dixi, etiam mores ipsos unius aetatis, generationis nomine notari. Quarto, significat ipsum seculum, tempestatem, aetatem. Sic singulis

inquiens: Super latus portabimini, et super genua laetificabimini. id est, ad risum ac lusum provocabimini, aut exhilarabimini. Denique, ad alicuius genua nasci, est, apud eum gigni et educari: Gen. 50. Tametsi ea potius videtur sententia esse, quod suorum nepotum nascentes parvos liberos in sua genua susceperit, et more nutriculae aut matris cum eis lusitaverit. Videri nihilominus possit singulari quadam ceremonia receptum fuisse, ut aliquando mulierculae super aliena genua parerent: sicut Rachel dicit ad Iacobum: Ingredere ad ancillam meam, et pariat super genua mea, ut et ego

hominum. GLADIUS, praecipuum organon belli saepe ipsum bellum, et quamvis eius crudelitatem significat. Sic Christus Matth. 16. dicit, Se gladium in terram misisse: id est, spirituale bellum. Sic Iacob dicit, se acquisivisse terram gladio et arcu suo. Gen. 8. id est, bello ac pugna sua. Sic Ezek. 38, Deus dicitur advocare gladium in Iudaeam. Inducere gladium, levare gladium contra alios: id est, suscipere bellum. Mittere gladium post aliquos. Transiens gladius, Levit. 26. Videre gladium Ierem. 14. Non videbitis gladium, nec fames erit vobis. Nonnunquam etiam

famulitium, sapientiam, et similia. Dubium autem est, an talia active an passive Gloria dicantur: an quia glorificantur ac celebrantur ab hominibus, vel quia possessorem suum efficiant gloriosum. Sic Christus dicit unum quempiam florem agri elegantius esse vestitum, quam fuerit Salomon in illa sua tanta gloria. Sic Esther 1, Assuerus dicitur parasse grande convivium, ut ostenderet divitiam gloriae regni sui: id est, praegrandes divitias, gloriosas divitias, aut etiam divitias gloriosi sui regni. Sic Psalmus 49 dicit, Non descendet gloria ipsius cum eo in infernum. Genes. 31, dicunt

gloria Dei, quia de ea apud Deum gloriari queamus, seu quia coram Deo valet: ut in locutione Iustitia Dei prolixius exposui. Sic Roman. 3 omnes peccasse dicuntur, et carere gloria Dei: seu sublatam esse omnem gloriationem coram Deo, etiam ipsimet Abraamo, qui tamen potest coram hominibus de sua iustitia gloriari. iustificari autem gratis per illius gratiam. Opponitur ergo defectus gloriae Dei, iustificationi, et convenit cum peccato. Sic et Isaiae 60, Gloria Domini super te exorta est: videtur proprie iustitiam, quam Deus nobis per Meschiam revelat et offert, significare. Gloria

Aaron facies tunicas ad gloriam et decorem. id est, ut sit eis pulcherrimus ornatus. 2 Par. 3. Texit domum lapide precioso in gloriam et decorem. Afferre gloriam Deo, est eum laudare, glorificare. Psal. 29. et 96. Afferte Domino gloriam et fortitudinem: pro, celebrate eum de sua fortitudine, tribuite gloriam Deo, vestra fide, ore et operibus. Ibidem, Afferte gloriam nominis eius: id est, quae nomini eius conveniat, qua eius maiestas digna est Sic et Dicere gloriam. Psal. 29. pro celebrare. Dare gloriam Deo, idem est. Sic Iosua dicit ad Achan,

quoque conspici dicit Psaltes 90, gloriam Dei in servis eius, cum ingentia eius beneficia et alia mirabilia ipsius facta in eis cernuntur. Sic quoque Deus dicitur ponere gloriam suam in caelo, Psalm. 8. id est, admiranda ac gloriosa opera, sive in materiali isto caelo, sive in Ecclesia sua, efficere. Ponam te in gloriam perpetuam, Isaiae sexagesimo: id est, efficiam te perpetuo gloriosum. Ad vel in gloriam aliquid alicui esse, 2. Paralip. 26 dicunt sacerdotes Uziae, volenti sacrificare: Non erit tibi in gloriam a Domino. id est, Deus te ob hoc factum puniet, et

1. prohibet omnes in quoquam alio gloriari, quod ad summum gloriationis gradum attinet, quam in solo Christo, eiusque cognitione. In hanc sententiam et in hoc summo gradu Paulus dicit exclusam esse omnem gloriationem, et obturatum esse omne os, Roman. 3. id est, ut nemo gloriari possit de ulla sua iustitia aut bono opere, per quod servetur. Haec enim gloria soli filio debetur, quod eius iustitia genus humanum saluetur. Dicit item 1. Cor. 1, de solo Deo esse gloriandum: id est, ei fidendum, in eum sperandum, illumque solum celebrandum esse, quia ipse nobis donaverit filium, ut sit nobis

causam ab effectu, distinguit. Haec autem significatio etiam activa esset, nempe Dei nos acceptantis, ac nobis gratis peccata condonantis actio aut beneficentia. Secundo, significat ipsa dona virtutum et aliarum excellentium qualitatum, per Spiritum sanctum in nobis ex singulari benignitate sua excitatarum: quae tamen non debent intelligi separatae esse a perpetua Dei operatione in corde nostro, illas bonas qualitates ac virtutes, quae sunt idem ferme cum novo homine, suo afflatu excitante, fovente, urgente, vegetante ac vivificante: ut praeclare Lutherus super Psalm. 51. in versu,

gravis iniquitate, Isaiae 1. Videtur poni et pro denso: ut cum Exodi 19, nubes gravis dicitur: et Isaiae 32, umbra petrae gravis in loco arido: id est, rupis praegrandis, sub qua solet umbra esse tanto frigidior, ut quae non solum radios arceat, sed etiam quasi subterraneum locum praestet sua altitudine sedenti ad eius radices, quo frigus aestate colligitur et occulitur. Gravem esse corde, et aggravare cor, plerunque in malam aut etiam pessimam partem accipitur. Dicitur enim de iis qui non facile moventur, impellente ac concutiente eos verbo Dei. Psal. 4. Filii

Dei verbum. Sic et Psalm. 34. ac in Petro, Gustate Dominum quam sit bonus: id est, ex spirituali gustu et experientia cognoscite. Sic denique industria mulier dicitur gustare quod bona sit negociatio sua: Proverb. 31 id est, experimento cognoscere. suam industriam ac laborem esse salutarem. Gustare etiam mortem dicitur, pro mori: Matthaei 16, et Iohan. 5, Quia verba noticiae non raro pro frui bonis, et perpeti mala ponuntur. ut, Videre mortem, Videre bona Hierusalem: sensus ponitur

diiudicantur. At spiritualis diiudicat quidem omnia, ipse vero a nemine diiudicatur. Ubi spiritualis dicitur, qui Spiritu Dei est renovatus, et ab eo regitur, spiritualibus rebus vacat, et Deum in spiritu ac veritate agnoscit ac colit. Caeterum Animalis homo is est, qui sola anima ac ratione sua corrupta gubernatur, ne micam quidem spiritus Dei habens. Similis plane phrasis est, cum vocatur Carnalis. Istae enim sunt duae primariae partes hominis: Caro aut Corpus, et Anima. Sic etiam hominem terrenum et caelestem clarius

id est cum quis obtulerit Aliquando reduplicatur in eodem sensu: Levit. 17, Ezec. 14, Homo et homo de domo Israel. id est. Quicunque Israelita. Aliquando de certo quopiam dicitur, idemque valet ac Quidam. ut Fuit homo missus a Deo. id est, quidam fuit a Deo missus. Secundo, haec dictio in sua nativa significatione proprie hominem notat: de qua significatione supra plenius disserui. Tertio, aliquando cum quodam contemptu vilitatis ac fragilitatis humanae accipitur: ut etiam apud Ethnicos proverbia testantur, Homo bulla: Omnem calamitatem dixeris, cum hominem dixeris,

ita loqui ut impii solent. Rom. 3. Quod si iniustitia nostra Dei iustitiam commendat, num iniustus est Deus, qui inducit iram? humano more loquor: Absit. Sic et Secundum hominem ambulare, ponitur in malam partem: nempe, ut carnales homines, carnalia consilia cupiditatesque sequentes, et quae sua sunt quaerentes. 1. Cor. 3. An non secundum hominem ambulatis? id est, carnalibus rixis vacatis? Ab homine, aut per hominem aliquando aliquid fit, ita ut homo sit tantum minister ac organon, aut medium, per quod Deus aliquid agit: et tunc in bonam partem accipitur, quia ea potestas est

esse ex hominibus aut ab homine, in malam partem accipitur, de humanae audaciae ac impietatis, aliquid sine Deo audentis ac conantis, instituto ut Christus quaerit Matthaei 21, a Iudaeis, an Baptismus Iohannis sit a Deo aut ab hominibus? id est, an veniat ex Dei mandato, an vero Baptista sua quadam audacia ex ambitione tantam rem sibi sumpserit? Sic Gamaliel dicit in Actis, futurum ut si collectio Ecclesiae et propagatio doctrinae de Christo, sit humanum inventum, brevi corruat. sin sit ex Deo, invictum consistat, et frustra Pharisaei ac Pontifices Deo repugnent. Ab homine ad

et impurissimos cum maxima Dei contumelia et scandalo Ecclesiae in ea functione toleraverit, prorsus nimia pravaque indulgentia, aut praepostero amore in liberos, quos (Deum filiis praeferendo) dudum longissime ac cum ignominia amovisse debuerat. Sic Deus prohibet honorari pauperem in sua causa, Exod. 2, indicans, nihil omnino esse contra ius ac fas agendum, respectu aut misericordia paupertatis eius. Honoratus facie scribitur fuisse Naaman Syrus, lib. 2. Reg. cap. 5. i. reverendus, et suo regi acceptissimus. Elevari corde ad honorificandum, est inflatum

aliam arborem fuisse similem altitudine, amplitudine, et omni alia pulchritudine Assyrio: sive intelligatur de illo ipso horto, ubi tam pulchrae arbores fuerint: sive per metaphoram de toto reliquo mundo, aut aliis Politiis, quae etiam a Deo plantantur et rigantur. In hortis habebant Israelitae sua idola et cultus: ideo solet eis minari Deus, futurum ut erubescant de hortis suis, quos sibi elegerunt: scilicet veniente calamitate, et non succurrentibus illis suis idolis in horto cultis, quin potius Deo ipsos idololatras cum suis idololatriis funditus evertente. Hortorum irriguorum aut

florentissimum tunc fuisse statum Israelitici populi, praesertim quod ad religionem attinet: sicut ipsemet se prolixius exponit. Nihil enim elegantius aut amoenius aspectu hortorum bene cultorum, irriguorum, ac iuxta flumen sitorum. HOSANNA, Hebraice Hoschiana, est vox, qua Christo cum sua regali pompa in festo Palmarum Hierosolymam intranti, populus bene precatus est: Matthaei 21, Mar. 11, Ioh. 12. Significat autem idem quod, O Deus serva, fer opem huic nostro novo Regi: sicut olim Romani acclamarunt, Vita et felicitas Caesari etc. Sumpta vero est et illa vox,

Psal. 22: Vide humiliationem meam de inimicis meis. Sic de Agar ter haec vox Genes. 15 legitur. Primum enim dicitur, quod Sara eam afflixerit: postea, quod angelus dixerit. Humilieris sub manu eius: et postremo, quod angelus iusserit filium Hagar vocare Ismael, quia Dominus eam in sua afflictione. i. tristi ac plane desperata sorte exaudierit. Psal, 35: Contra humiles terrae verba fraudulenta cogitant. i. contra infimae sortis homines, aut etiam contra eos qui alio qui cruce pressi sunt. Sic Zophoniae 2: Quaerite Dominum omnes humiles terrae, qui iudicium

Sic Micheae 6: Humiliate ad ambulandum cum Deo tuo. 2 Paralip. 12: Humiliati sunt, non disperdam eos. Sic lib. 1 Regum, cap. 21, primum diras minas ac poenas denunciat Deus impio Achabo per Heliam, cum ob alia eius impia facta, tum etiam ob oppressum Naboth. Verum cum ille sua quadam saltem carnali contritione perterrefactus, sesecoram Deo humiliat, et etiam foris lugentium vesti tuacuictu, omnique reliquo poenitentium et dolentium gestu incedere et agere incipit, Deus ei mandat dilanonem poenae indicari. Inquit.n. textus: Cum humiliassetse, aversa est ab eo ira

qui plerunque fieri assolet. Contrarium est, altitudo oculorum, et superbos mente cordis sui. Sic Petrus inquit: Humiliemini sub potenti manu Dei. quib. verbis non tantum vera animi contritio poscitur, sed etiam summa patientia sub cruce, ut toleranter feramus ea omnia onera, quae Deus nobis pro sua bona voluntate imposuerit. Humilis, saepe utramque significationem complectitur, nempe et gradus aut status vilitatem, et animum suam sortem agnoscentem, et non tumentem. Lucae 1. Deposuit potentes de sede, et exaltavit humiles: esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. Vocat

complectitur, nempe et gradus aut status vilitatem, et animum suam sortem agnoscentem, et non tumentem. Lucae 1. Deposuit potentes de sede, et exaltavit humiles: esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. Vocat eos divites ac potentes, qui non tam re quam animo aut opinione sua sunt tales: cuiusmodi sunt in primis operarii aut iustitiarii, omnes securi et superbi, praesertim spirituali superbia. Contra etiam esurientes ac humiles simili ratione vocat contritos, suam praesertim spiritualem paupertatem agnoscentes, et a Deo opem mendicantes. Sicut Isaias dicit, Omnes

in hyeme: Marci 13. Matthei 24, id est, in aliqua incommoda tempestate. HYPOCRISIS, proprie simulatio, aut simulata pronunciatio et actio alienae personae dici solet. Nam hypocritae erant olim histriones, qui recitantes comoedias aut tragoe dias, alienas personas, plurimumque a sua conditione diversas, regum, bellatorum, aut amatorum, vel quorumcunque aliorum exprimebant. Per metaphoram porro haec vox transfertur ad insinceros Christianos, sive sint doctores, sive auditores. Dupliciter igitur dividi hypocrisis et hypocritae possunt: quod alii sint crassi quidam

individuum intelligens et incommunicabile ac per sese subsistens, seu ab alio non sustentatum, aut quasi gestatum. In Sacris literis aliquoties legitur, sed plerunque in aliis, iisque diversis significationibus. Vertunt autem ferme semper Substantiam. Tantum Heb. 1 semel videtur in illa sua vel nativa, vel etiam principali significatione usurpari. Dicit. n. ibi Scriptura, quod Christus sit splendor gloriae et character, seu expressa imago hypostaseos. i. substantiae, aut potius subsistentiae eius. Ubi necessario prorsus debet intelligi, referre aut repraesentare ipsam personam

fabulosis diis. Tertia eius significatio est cum pro quovis falso cultu ponitur. ut 2 Cor. 6, Quae concordia templo Dei cum idolis. ubi templum Dei ipsos pios per metaphoram significat. In hac significatione idololatria dicitur esse opus aut effectus carnis, Gal. 5. i. homines renatos perinde sua natura a vera religione in idololatriam ruere, ut lapis deorsum tendat. Sic quoque Paulus iubet fugere idololatriam, 1 Cor. 10. Quarto, etiam verus Dei cultus quamprimum paululum a mandato ac ordinatione eius declinat, pro idololatria habetur. Sic Sola loci mutatio, aut sacerdotum ex alia

sit damnum passurus: ipse vero sit sic salvandus, tanquam per ignem. id est, (ut multi exponunt) tandem in agone, conscientia ac spiritu eum duris tentationibus ad veritatem retrahentibus. Possis etiam intelligere, Tanquam per ignem id est, vix, aegre, et quasi miraculose, Christo scilicet eum pro sua singulari misericordia ex igne illorum errorum et periculorum aeternae damnationis eripiente. Ambulate in igne vestro, Isaiae 60: pro, sequimini sane vestram impiam doctrinam et religionem, quae vobis praelucet in exitium aeternum. IGNORARE, significat aliquando per ignorantiam

damnationis eripiente. Ambulate in igne vestro, Isaiae 60: pro, sequimini sane vestram impiam doctrinam et religionem, quae vobis praelucet in exitium aeternum. IGNORARE, significat aliquando per ignorantiam peccare. ut Levit. 4. 5. Aliquando etiam significat ignorare peccata sua: seu ea esse tum aliis, tum etiam ipsi peccanti ignota. ut, Ignorantias nostras ne memineris. Denique aliquando significat simpliciter inficiari aut negare: sicut Psal. 7, titulum plerique exponunt, ut ignorantia significet idem quod inficiatio Davidis, quod non quaesierit

14 15. 19 et 20, praedicens futurum ut bestiae formetur quaedam imago, quam omnes adorent. et propter quam horribiliter puniantur: significat fore, ut Interim et Adiaphora vere Antichristi abominationes et errores exprimant, non tantum quandam ociosam picturam eorum referant: sicut adiaphoristae sua linea veste omnes illas abominationes abscondere et obumbrare conantur. Atque hactenus de reali quadam imagine dictum esto: nunc in sequentib. contra dicemus, quando umbratilis quaedam tantum species rerum per hanc vocem accipiatur. Longe alia igitur significatio est, cum imago pro reb.

valide operari necesse est, altera tenendo arcum, altera trahendo nervum. 2 Regum 9 Zach. 9. Implere se omnia, caelum et terram, dicit Deus Ier. 32 pro, infinitum esse. Videtur tamen simul etiam dominium significare: sicut Christus dicitur ascendisse supra omnes caelos, ut omnia impleret. s. sua maiestate ac potentia. Plenitudo alicuius rei, est id quod ea continetur, aut quod ad eam quasi replendam ac exornandam pertinet. ut in Psal. habetur: Terra autem plenitudo eius. de qua loquutione in voce Plenitudinis. Implere alicuius faciem ignominia, est, eum plane

circumstantiae est perdifficile. Non autem a me haec ideo dicuntur quasi nulla ratio sit etiam illius usitatae expositionis habenda: quod loquatur Epistola ad Hebraeos eo loci de plena apostasia, in qua reiecto medico, nulla merito amplius spes salutis supersit in tali sua phrenesi perseveranti. Sic sane Hebr. 10, in simili plane loco, causam difficultatis salutis tam foede lapsorum, collocat in duobus: nempe quod tales primum ipsum filium Dei conculcent, sanguinem foederis prophanent, et Spiritum factum contumelia afficiant. i. ipsum fontem salutis

qua abiecta, non supersit alia medicina aut medicus Deinde quod sit horrendum, incidere in manus Dei viventis. Dicitur ergo in istis duobus locis, tales peccatores quasi insanilis esse, quia et medicum reiecerint: et non nisi solus Deus sua omnipotentia eos in viam salutemque revocare possit. Nihil ergo talia dicta vel Novatianis vel Donatistis patrocinantur, vel inevitabilis desperationis tentatis afferunt, si modo recte expendantur et explicatur. Vide de hac voce infra in verbo Possum: ubi ostenditur,

mihi imputa. i. si quid Onesimus fugitivus servus furatus est, id ita ad scribe, et in rationes refer, ac si ego ipse essem furatus, aut alioqui accepissem, cum non sim furatus. persolvam. n. tibi prorsus, perinde ac si egomet deberem. Verum omnino necesse est, verbum Imputare, praesertim in hac sua tertia significatione (ubi non solum computatio aut imputatio fit sola ratione, sed etiam ipsa res sola ratione transferri solet) diligentissime exponere: quandoquidem Scriptura dicit, nobis fidem imputari ad iustitiam. et pii scriptores secundum Scripturas dicunt, etiam Christi iustitiam nobis

persona ad aliam, non realiter aut essentialiter, sed sola cogitatione aut ratione transfertur. Sic imputatur nobis Christi iustitia, et vicissim ei nostra iniustitia. Precii vero imputatio est, cum rei precium aut valor ab alia re ad aliam ita transfertur sola cogitatione, ut illa in huius locum sua quadam ratione succedat, eius stationem suppleat, aut pro ea eiusve loco habeatur: ut cum pro debito auro accipio foenum aut stramen, aut etiam solam condonationis debiti petitionem. Ibi. n. precium aut valor auri transfertur in foenum aut stramen, vel quidpiam simile. Sic nobis fides ob

aut ordinatur. Contra si non imputatur, tum et ipsum malefactum veluti contectum oblivione sepelitur, et nulla ei poena decernitur. Rei aut facto suum praemium aut precium, bonum aut malum deputatur, ordinaturue. Sic operanti sua merces imputatur, aut adiudicatur, adscribiturve. Cogitationis, quae est vel Rei, cum res ab alia persona ad aliam sola cogitatione transfertur. Sic

honores: id est, magistratus debitus virtuti datur divitiis, seu dignitas aut preciositas valorque simul et praemium virtutis transfertur ad divitias. Hoc modo nobis apud Deum fides est loco iustitiae, obedientiae, seu imputatur ad iustitiam, quia alienam iustitiam precario accipit. Sic mendico sua mendicitas est loco fundi aut artificii: das ist sein pflug, oder rent und zins. Vel dic, Imputationem esse rationalem translationem, quae est aut

decreto hominum supplet. Sic fides nobis aut supplet locum iustitiae perfectissimae obedientiae, quam habere debebamus, quia alienam obedientiam apprehendit: seu imputatur nobis ad iustitiam, aut pro iustitia. Sic applicatio reo vel sonti imputatur ad innocentiam, aut pro innocentia. Sic mendico sua mendicitas est aut imputatur pro fundo, aut artificio, aut labore unde sese sustentet. DE VOCE AC RE IMPUTATIONIS, ET vicinis loquutionibus. Videri posset iam ferme satis dictum

seu adscribuntur merces acceptae aut datae. ut. Ille tantum panni, aut frumenti, aliarumve mercium accepit a me, vel contra dedit. Sic quoque imputantur aut computantur merita ac operae, ut mercenariorum: item officia ac beneficia accepta aut data. Imputantur quoque eâdem ratione alicui sua malefacta, aut mala merita, offensiones ac scelera: id est, veluti annotantur, aut adscribuntur a magistratu in nigrum librum, ut vulgo dici solet. Sic imputat Deus peccata malis, non imputat autem credentibus. Psal. 32. Roman. 4. Sic imputat alicui suum sacrificium, quod ei

transferebatur. Sic quoque imputantur Christo peccata totius mundi, seu per imputationem a peccatoribus in eum transferuntur, quib. ipse (ut ita dicam) iniustificatur, seu iniustus reputatur, ita ut nostra obligatio, ingens debitum aut chirographum a nobis in ipsum transportetur: qui id sua passione ac obedientia largissime persolvens lacerat, et cruci affigit. Ipse. n. in se nostrum debitum suscepit, seque vadem, imo et primarium debitorem ac persolutorem, peccatorem aut iniustum voluntaris ultroque pro nobis omnibus constituit. Et vicissim eius iustitia obedientiae ac passionis,

nobis id suppliciter fide mendicantibus, tum denique patre ipso potenter id decernente, in nos per imputationem transscribitur. Ita igitur ille quasi novum chirographum debiti, quo legem iustitiamque Dei sua largissima impletione ac iustitia obedientiae et passionis sibi ad confessionem debitae, iustitiae ac vitae obligaverat, nobis donavit: sicque nos iustificamur, translata per imputationem in nos eius iustitia. Potest autem fieri ista imputatio vel tota re iudicio aut ratione translata, vel

pro aliis devovebantur, quasi culpam eorum in se recipientes. Sic Halberstadii etiamnum sacrifici virum, et Treveris fem inam deligunt in quadragesima, quem vocant veterem Adamum, eumque omnibus suis peccatis certo ritu caeremonia ac conceptis preculis onerant. Sic indulgentiarii et monachi nobis sua sanctorumque suorum merita ac bona opera vendunt, datisque diplomatibus in nos transscribunt. Porro eodem modo et persolutio, praemium ac poena per imputationem ab alio in alium transscribi solent. Sic mors suppliciumque debita a peccatore, in hostiam primum sola imputatione seu decreto, deinde

aut precatione, precario ad thronum gratiae impetramus, ut nobis iustitia aut meritum persolutioque Christi donetur, imputetur et applicetur, perinde potenter, tenaciter ac efficaciter, ac si nosmet eam legi et severae iustitiae Dei patiendo ac obediendo praestitissemus: sic vicissim Christus sua manu aut instrumento, nempe supplici intercessione apud patrem obtinuit, ut nostra peccata poenaeque ipsi imputentur, in ipsum transferantur, ipseque nostris illis horrendis sordibus iniustificetur ac contaminetur, seu iniustus fiat: non quidem reipsa, sed tantum imputatione, decreto aut

utile obiter moneamus) imputatione, aut imputativa translatione iustitiae Christi in nos, nostrique iustificatione, concurrunt potissimum tres personae: nempe primum Christus mediator ac sponsor noster, tum persolvens patri, eiusque legi ac severae iustitiae largissime nostrum debitum iniustitiae sua iustitia obedientiae ac poenae, tum eandem nobis donans, et patrem orans ut eam nobis applicet. Secundo, nos peccatores qui accedimus fide ad thronum gratiae, ac suppliciter petimus a patre, ut nobis illum amplissimum thesaurum iustitiae aut persolutionis Christi nostra gratia praestitum,

tum et confirmationem potentissimam. prorsusque irrefragabilem clarissime habemus, peccatorem revera imputativa translatione iustitiae Christi in eum transscriptae iustificari: non aliter quam quotidie videmus, debitores aliena persolutione sibi imputata, aut in se per imputationem translata, a sua tristi obligatione reatu ac nexu vinculisque liberari, et pro insontibus liberis ac iustis haberi. Ex hisce quoque cerni possunt, quomodo alicui aliquid aliud pro alio imputari queat: et quod perinde credenti peccatori fides imputetur ad iustitiam, aut pro iustitia, sicut si subditis reis apud

queat: et quod perinde credenti peccatori fides imputetur ad iustitiam, aut pro iustitia, sicut si subditis reis apud regem, aut etiam sontibus liberis apud parentes, supplex deprecatio culpae, loco innocentiae imputetur, aut etiam loco persoluti supplicii habeatur, censeaturque Sicut enim illi sua illa humili deprecatione misericordiam parentum, aut clementiam regis apprehendunt et impetrant, ut eis culpam castigationemque remittat, estque illis ea humilis supplicatio loco innocentiae aut iustitiae, ac loco depensae poenaeque: sic et nobis nostra fides, quae est revera quaedam humilis

per et propter Christum promissam, nosque Deo, nobis condonanti peccata, iustos et indignos omni malo sistit: atque ita ea nobis loco innocentiae vel depensi supplicii coram Deo est. Seu, sicut mendico sua mendica manus, dum extensa mendicat, et necessaria acquirit, ei loco iusti operis, aut rationis honeste acquirendi victum, est: sic etiam nobis nostra precaria apprehensio et acquisitio alienae persolutionis nostri debiti, est loco propriae persolutionis: perindeque nos liberat, ac si nun quam

mendicat, et necessaria acquirit, ei loco iusti operis, aut rationis honeste acquirendi victum, est: sic etiam nobis nostra precaria apprehensio et acquisitio alienae persolutionis nostri debiti, est loco propriae persolutionis: perindeque nos liberat, ac si nun quam quicquam debuissemus: non sua quidem natura aut essentia persolutionem debiti explens aut efficiens, sed alienam persolutionem apprehendens, et creditori offerens: sic nostra fides apprehendens et nobis approprians aut applicans Christi iustitiam aut persolutionem, nobis loco propriae iustitiae, aut a nobis exactae per

debiti explens aut efficiens, sed alienam persolutionem apprehendens, et creditori offerens: sic nostra fides apprehendens et nobis approprians aut applicans Christi iustitiam aut persolutionem, nobis loco propriae iustitiae, aut a nobis exactae per legem obedientiae et poenae est, non quidem sua natura vel essentia, quatenus quaedam preciosa virtus aut bonum opus est, sed quatenus est instrumentum aut mendica manus, nobis Christi meritum iustitiamve, et Dei misericordiam impetrans, et propriam faciens. Quo vero tanto clarius appareat, quid sit imputativa iustitia, et quomodo nobis

iustitia: sicut et David exponit beatitudinem hominis, cui Deus imputat iustitiam absque operibus: Beatus vir cui remissae sunt iniquitates, et cuius tecta sunt peccata: Beatus, cui non imputavit Deus peccatum. Hic clarissime audimus, imputari iustitia alicui plane idem esse quod non imputari ei sua iam patrata peccata, sed contegi ac condonari. Quod profecto nullo modo potest accipi de reali quadam qualitatum expurgatione aut amotione, vel contrariarum infusione, sed de rationali, decretique cogitationis ac voluntatis condonatione peractorum malefactorum,

similitudinibus ex communi vita, humanisque rebus petitis usus est: tum porro ideo sumpsi ex Papisticis abominationibus exempla imputativae iustitiae, ut eorum blasphemas calumnias redarguerem, quibus imputativam Christi iustitiam exagitant, tanquam rem vanam ac commenticiam, cum ipsi innumeras in sua illa errorum Babylone humanorum meritorum imputativas iustitias habeant, in eisque totam pene veram pietatem ac salutem hominum collocent. ¶ Ut vero (sicut paulo ante dixi) omnis occasio errandi simplici auditori auferatur, duo quaedam discrimina inter humanam et divinam imputationem

sed illos magis poena quam culpa, idque insuper contra omne ius ac fas liberatos esse dicet. At vero cum Deus peccata iniustitiamve iniustis non imputat, seu condonat, aut etiam contra iustitiam filii sui eisdem imputat, adscribitque verissimum profecto est, eosdem revera coram Deo adeo reali sua iniustitia per imputationem liberatos esse, et contra imputativa iustitia Christi iustificatos ornatosque ut multo sint mundiores iustioresque quam ipsemet Simon pharisaeus, cui parum, vel potius nihil erat remissum: vel ille iactator iustitiae Pharisaeus in templo: et

Pro, vel Propter, Genesis 29. Serviam tibi in Rachel. id est, pro Rachel. Genesis 47. Dabo vobis in grege. Id est, propter gregem vestrum. Deuteronomii 24. Unusquisque in peccato suo morietur. id est, propter. Vendi in pane: id est, propter. vel pro pane. Contra, 1. Reg. 2. In anima sua: id est, contra animam suam locutus est: id est, in exitium vitae, in perniciem suam. Occidi virum in vulnere meo, et puerum in livore meo: Genesis 4. id est, in meum exitium, contra memetipsum. Sic Latini, scribere in aliquem, armari in aliquem: pro, contra. Pro, seu in alicuius commodum.

nostris ibimus. id est, cum. Levit. 1. Accipiet vesicam eius in pluma eius. 1. Sam. 1. Et duxit eum secum, cum ablactasset eum in iuvencis tribus. pro, cum iuvencis tribus. Hierem. 11. Perdamus lignum in fructibus eius. id est, cum fructu eius, vel arborem cum fructu, seu funditus ipsum cum sua doctrina discipulis et posteris. quem locum multi infelicissime tractarunt et verterunt. Sic Matthaei 16, Venturus enim est filius hominis in gloria, pro, cum gloria. 1. Thessalonicens. 4. Dominus descendet in voce Archangeli et in tuba Dei. pro, cum voce ac tuba, habens illa secum. Ibidem

tribulatione tibi. pro, cum fueris in tribulatione. Deuteronomii 4. Adiungitur et Adverbiis. Exodi 1. In valde: pro, valde. In non Belo: pro, sine. Hieremiae 22. Vae aedificanti domum in non iustitia, et coenacula sua in non iudicio. pro, sine iustitia ac iudicio, iniuste. Dan. 8. In non manu conteret: id est, sine manu. Psalm. 44. Vendidisti populum in non opibus. id est, sine precio. Ex. Levit. 5 Reliquum vero in sanguine, pro, ex sanguine. Mortua est omnis caro in volatili et iumento: Gen. 7.

principio, id est, in ipso temporis initio, verum et ante omne principium. Nam Prov. 8, sic aliquoties praepositionem In ipsemet textus exponit, inquiens: In praeparare eum caelos aderam, in statuere ipsum circulum super faciem abyssi. Declarat enim ibidem illud IN per ANTE, inquiens: Ante opera sua ex tunc ante quam fontes et priusquam montes. Vide etiam in praepositione A, vel Ab, quaedam de hoc ipso Iohannis loco. In spiritu et veritate adorare Deum, Iohan. 4 est eum colere ac invocare spiritualiter ac vera citer, seu serio, verisque cordis motibus. Duplex ergo Hebraismus esse potest,

obtulisse Christo thus, aurum et myrrham: quo testati sunt se sentire ac credere, Christum esse verum Deum, qui sit thure placandus: verum regem, cui debeatur aurum: et vere mortalem hominem, cuius corpus contra putredinem, praesertim in sepeliendo, myrrha sit condiendum Hieronymus ista munera cum sua explicatione unico versiculo complectitur: Aurum, thus, myrrham, regique hominique, Deoque. INCIDERE, et quasi vulnerare, aut certe unguib. lacerare soliti sunt se Israelitae prae luctu ac dolore. Hic Deus Deut. 14, istam incisionem prohibens inquit: Non incidetis vos, neque

Induam eum tunica tua, Isaiae 22. id est, faciam ut succedat in functionem et opes tuas. Induere fortituoine tua Zion, et induere vestimentis gloriae Isa. 52. id est, sis fortis et animosa, teque exorna. Sic Christus dicitur Isaiae 59, indutus iustitia ut lorica, quia scilicet iustitia sua vicit peccatum, Satanam et mortem: sibi insuper gloriosum regnum populi iustificati erigere. Dicitur etiam induisse arma vindictae et zeli. id est hisce instructum venisse ad expugnandum regnum Satanae, et erigendum suum. INDURARI aliquem ab aliquo, aut cor alicuius ab ipso

in portis, captandi credo ventuli gratia in aestu, quia ibi tanquam in quodam Eurypo ventus aurave magis movetur et sentitur. At inferni infima ardere, longe gravissimas et plane extremas Dei poenas etiam in hac vita significat, Deu. 32. Comparat enim castigationem suam Deus cum igne ex ira sua accenso, qui non tantum superficiem terrae, arbores et animalia sit exusturus, sed etiam in ipsa viscera terrae grassaturus. Inferiora terra aliquando etiam infernum ipsum significant, ut Eph. 4. Quid est quod ascendit, nisi quod etiam descendit prius ad inferiores terrae partes? Ezech.

fuit miseriis huius vitae, et etiam ipsius ultimae passionis contumeliis. Quin et reatu et ingenti mole peccatorum, quae longe tristissima et gravissima onera Christus in ipsam validissimam imputationem divinitus translata in hac mortali vita pro genere humano sustinuit. Hac igitur anima sua Christus descendens ad inferos, concionatus est spiritibus: id est, animabus olim tempore diluvii incredulis, aut inobedientibus. Verum hic ingens difficultas quaestionum oboritur, dum lectores cogitant ac quaerunt, Num ergo et in inferno homines convertantur? aut quis tandem usus concionum

aut cruciatus sentit. Item, quod oportuit omnino Christum omnia ea pro nobis perpeti, quae nos pati debuissemus, nisi eius satisfactio pro nobis facta, nobisque applicata fuisset. Praeterea, quod usque ad gloriosam resurrectionem ignominia Christi extensa est. nam ibi primum cum pater dextera sua exaltavit. ¶ Quod autem obiicitur, Christum inferos destruxisse: recte respondetur, Christum nostrum non potentia et gloriosa quadam violentia vincere, ut Reges mundi huius, et Iudaicus Messias: sed moriendo, obediendo et satisfaciendo. Primarius enim summusque hostis noster est ipsa iustitia

nulla eximia virtute praeditum. primae Corinthiorum duodecimo: Infirmiora membra magis sunt necessaria. Tribuit Paulus etiam Christo infirmitatem. 2. Corinthiorum decimotertio, cum dicit, Eum ex infirmitate crucifixum esse: ubi per infirmitatem videtur significare mortalitatem. Cum Paulus de sua infirmitate disserit, non tantum persecutiones intelligit, sed et quasdam spirituales imbecillitates (quae illi in perse quutionibus accidebant) ut sunt tentationum, trepidationum, anxietatum, diffidentiae, saltem de externo successu: ut ipsemet ait, Sententiam mortis acceperamus in nobis

saltem de externo successu: ut ipsemet ait, Sententiam mortis acceperamus in nobis ipsis. De talibus aliquibus illi a Deo responsum est, Virtus mea in imbecillitate perficitur: id est, vis ac potentia Christi tunc potissimum in singulis piis cernitur, dum eis peccata remittit, et aliqui eos in sua multiplici infirmitate interna et externa, innata aut domestica, et ab aliis illata seu accidentaria fovet, tuetur ac sustentat, custo diens eos potentia sua ad salutem, et non patiens a quoquam de suis manibus rapi. In doctoribus vero multo magis cernitur, cum ex ore infantium et lactentium

perficitur: id est, vis ac potentia Christi tunc potissimum in singulis piis cernitur, dum eis peccata remittit, et aliqui eos in sua multiplici infirmitate interna et externa, innata aut domestica, et ab aliis illata seu accidentaria fovet, tuetur ac sustentat, custo diens eos potentia sua ad salutem, et non patiens a quoquam de suis manibus rapi. In doctoribus vero multo magis cernitur, cum ex ore infantium et lactentium virtutem suam perficit Deus. Infirmitas, cui non medela: secundo Paralip. 21. pro infirmitas incurabilis. Paulus Rom. octavo dicit, etiam legem fuisse

poenas debitas parentibus, rependes filiis eos imitantibus. Sic pro poena omnino puto vocem Iniquitatis accipiendam esse, etiam Isaiae 5. Vae iis qui attrahunt iniquitatem funibus vanitatis, et sicut denso fune currus peccatum: qui dicunt, acceleret, festinet opus eius. Nam illa sua impoenitentia ac contemptu minarum, quin et densione ac insultatione, potenter et velociter attrahebant poenas, ut Deus eas non posset differre ob eorum extremam importunitatem et furorem. Sequens versiculus, Qui dicunt, omnino explicat praecedentem. nam opus eius significat minas, et a

scrutetur, non tantum externam laruam actionum iustarum. Ipsum igitur conclusisse per legem omnes sub peccatum, omnes ab eo accusari et argui: et eum tantum salvum fore, cuius ipse misertus fuerit: quia nemo, quantumvis coram hoc mundo innocens, coram Deo sit innocens: in conspectu eius neminem ex sua dignitate iustificari posse, quantumvis coram hominibus laudem iustitiae, ut Abraham, consequatur. Declaratur ergo his verbis primarius ille summusque finis legis, qui est, demonstrare omnes, quantumvis in specie externae vitae insontes, esse sontes, meritoque damnandos ac puniendos iudicio

Novus homo non potest innovari, sicut nec vetus inveterari: sed carnalis homo renovatur, id est homo novum hominem mutatur, Et postea ille novus homo subinde magis ac magis crescit et augetur, donec maturescat in virum perfectum. INORDINATI dicuntur Paulo, 1. Thessal. 5, qui neglecta sua functione ac opere, veluti deserta sua statione ubi sudare debebant, alios, atque adeo totum coetum turbant, vel gratis victum aliunde petenda, aut alioqui non servando leges vel metas sui muneris ac status. Tales iubet admoneri sui officii Sed 2. Thess. 3 iubet simpliciter vitari inordinate

vetus inveterari: sed carnalis homo renovatur, id est homo novum hominem mutatur, Et postea ille novus homo subinde magis ac magis crescit et augetur, donec maturescat in virum perfectum. INORDINATI dicuntur Paulo, 1. Thessal. 5, qui neglecta sua functione ac opere, veluti deserta sua statione ubi sudare debebant, alios, atque adeo totum coetum turbant, vel gratis victum aliunde petenda, aut alioqui non servando leges vel metas sui muneris ac status. Tales iubet admoneri sui officii Sed 2. Thess. 3 iubet simpliciter vitari inordinate ambulantes: ubi videtur maior quaedam

et mercenarius non comedat sanctificationem. Inquilinum nominat, quem antea dixerat alienigenam. INQUIRERE animam alicuius, alias in pessimam partem accipitur: pro, conari perdere. Matth. 2: Mortui sunt, qui quaerebant animam pueri: id est, qui conabantur interficere IESUM in sua in fantia. Rursus in bonam accipitur Psal. 142, Non erat qui quaereret animam meam: scilicet, ut me defenderet, tueretur. Quaeritur enim tum is qui servandus, tum is qui perdendus est. Inquirere Deum alias significat eum invocare, eiusque favorem ac opem implorare. ut,

in corde suo, non est Deus. et Psal. 91: Vir insipiens non cognoscet, et stultus non intelliget. Talibus res divinae, et Deus ipse, stulticia sunt: et vicissim illi Deo stulticia sunt, qui stultam facit, stulticiaeque convincit summam astuciam perversorum, quos capit in vafricie sua. Recte ergo Dominus ac servator noster, illum vocat stultum, qui solerter de cura commodisque ventris cogitabat: animam, Deum ac diabolum non considerans. Cui dicit: Stulte, hac nocte auferetur a te anima tua: et ista quae parasti, tui tandem erunt? INSPIRATIO Dei, pro Spiritu

id est, cognitio Dei, et eius voluntatis. et Psal. 40. Beatus qui intelligit super egenum et pauperem: id est, qui miserorum ac egentium calamitatesexpendit, eisque afficitur. Intellectus, pro solertia, industria. Dan. 8, Per intellectum suum prosperabit dolum in manu sua: id est, per solertiam astutiamque suam. Est et illud discrimen in hac voce observandum, quod alias habitum significat, ut Isaiae 1. Israel non cognovit, populus meus non intellexit: scilicet Deum, et eius voluntatem. Proverb. 3, Ne innitaris intelligentiae tuae: id est, tuae prudentiae.

26. Verba susurronis quasi simplicia, at ipsa penetrant usque ad intima ventris. id est, movent ac feriunt ipsum cor. Alias significat harum potentiarum internos motus: ut cogitationes, vota, cupiditates, et similia. Psal. 64: Intimum cuiusque et cor profundum perficiunt: id est, sua intima et astutissima consilia. Psal. 94: In multitudine cogitationum mearum in intimo meo. id est, cum multa in corde meo voluto. Psal. 49: Interiora eorum domus ipsorum. pro, intimae eorum cogitationes, vota, curae, ac spes, sunt tantum de carnalibus rebus, vel

Dei, utque omnis interpretatio sit fidei analoga. Verum enimvero illud ante omnia sciendum est, in Ecclesia nullo modo est admittendam illam iuridicam aut praetoriam interpretationem, qualem nunc sibi Pontifex et eius Concilia usurpant, ut ipsi pro authoritate sua, aut etiam plenitudine potestatis, certum aliquem sensum locis Scripturae pro suo libitu tribuant, a quo deinceps nemo quantumvis meliora cernens, possit ausitque discedere. Scripturi enim

notat. Iohan. 16, Apostoli dicunt: Ecce nunc videmus quod scias omnia, et non habes opus ut quis te interroget. videtur hoc absurde dici. nam periti, non imperiti interrogandi sunt. Sed hic interrogare idem est, quod cordis sui dubia patefacere, ut solent discendi cupidi: quae cum Christus pro sua divinitate nosset, nihil attinebat ei proponi. Dicunt igitur Apostoli, nihil esse opus ut ipsi, propositis Christo quaestionibus, consulant eum: illum enim praevenire eos, et ultro eorum cordis dubitationes eis indicare, easque dissolvere. Sicut ibidem praecedit: Sciens quod volebant eum

similitudine clarius suum sensum exhibet. inquit enim ibi Deus: Quandoquidem abhorrer populus iste ab aquis Siloe sensim defluentibus, ipso autem Rezin ac filio Romeliae gaudet: idcirco, ecce Dominus adducet super eum aquas fluvii fortes ac ingentes, videlicet regem Assyriorum, cum omni potentia sua, qui superato undique alueo suo, et egressus ultra omnes ripas suas, redundabit in Iudam, refluens et transiens, usque dum collum pertingat: futurumque est ut extensione alarum suarum impleat latitudinem terrae tuae, o Immanuel. Usitatae autem sunt istae metaphorae, et aliae figurae alludentes

Non ipse: Ambulavit inquam Henoch cum Deo, et non ipse: Gen. 5. pro, non comparuit usquam amplius. Recte hic etiam fit mentio loci Gen. 3. ubi Deus pollicetur se humano generi largiturum semen, quod conterat caput serpentis, restituatque hominem in iustitiam et vitam. Nam Papistae in sua Vulgata editione legentes Ipsa, ad divam Virginem hanc victoriam, summa cum impietate, atque adeo idololatria rapiunt. Contra autem textus Hebraeus, Chaldaeus, Graecus, et Philo, de ipso semine haec dicta esse testantur. Fuerunt etiam in Ecclesia olim forte ante annos 460, receptissimae

forte ante annos 460, receptissimae cantiones, quorum aliquae adhuc in Ecclesiasticis libris reperiuntur, quae hoc dictum de semine legerunt et cecinerunt. Verba unius inter alias haec sunt: Pangamus creatoris atque redemptoris gloriam: Qui bene creatos, sed seductos astutia callidi serpentis, sua refecit gratia: praedicens futurum ut germen sancta proferret femina: quod hostis antiqui nociva exuperaret capita, etc. Sed quid cito vetera scripta, cum haec ipsa cantio in modernis et impressis missalib. Saltzburgensibus, feria II Paschae exter? Idem omnes Prophetiae, et rei

ut Rom. 1, Revelatur ira Dei de caelo, etc. Item Rom. 3, Num ergo iniustus est Deus, qui infert iram. i. qui nos accusat, et contra nos sententiam aeternae mortis profert. Sic Rom. 5. Multo magis reconciliati servabimur ab ira. Psal. 2. Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos. Sic et Rom. 12 credo accipi posse: Non vosmetipsos ulciscentes dilecti, sed date locum irae: ut. s. Dei iudicio adversarios et persecutores nostros relinquamus. Haec Dei ira est ignis consumens peccatores per malam conscientiam, et poenas temporarias ac

21, Erit necessitas magna in terra et ira in populo isto. 1. ingentes rerum omnium difficultates et divinitus inflictae calamitates. Irae crebro coniungitur vox Furor, vel ordine posito alio postalind, tanquam propemodum synonyma posita. ut Psal. 2: Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos. Et Psalm. 6. Domine, ne in ira tua arguas me, nec in furore tuo corripias me. Significat nihilominus aliquid longe plus furor, quam ira. nam haec etiam de moderata commotione dici potest: Furor autem non nisi de extrema commotione. Sicut et 2 Psalmus

libro Iudicum legimus, aliquem iudicem tot annis iudicasse populum: pro, gubernasse. Sic posses interpretari illud Psal. 110, Christus iudicabit in nationibus. i. potenter regnabit in toto mundo. Psal. 105. Iudicabit orbenterrarum in aequitate, et populos in veritate sua. Zach. 3. Si in viis meis ambulaveris, tu iudicabis domum meam. Quarto, significat litigare: sicut Deus Gen. 6 pronunciat, Spiritum suum non perpetuo iudicaturum, id est, litigaturum cum hominibus. Sic dicit Ioel 3, se velle contendere iudicio, aut litigare in valle Iosaphat, cum omnibus

contra oppressores. Psal. 71, Iudicabit pauperes populi. i. liberabit. Aliquando tamen ista locutio, Dominus tudicabit populum suum, idem valet quod gubernabit. ut Psal. 96. Quoniam venit iudicare terram: iudicabit orbem in iustitia, et populum in veritate sua. In malam partem de executione, reos ac iniustos puniente, crebro accipitur, cum vel hominibus vel Deo tribuitur: Rom. 13. Qui magistratui resistit, iudicium sibi accipiet. i. punietur. Huc referri posset illud Actor. 13, Iudicatis vos indignos vita. i. declaratis, aut facto ipso

coarguturus populos multos: quod a iudice politico sumptum, primum quidem significare videtur, diiudicatis causis componere dissidia gentium, atque ita pacem inter eas constituere: sed ibi proprie per metaphoram dicitur, quod Meschias eis spiritualem pacem cum Deo et corde ac conscientia passione sua parabit. Ad iudices applicare: id est, ad iudices aut magistratus vocare, vocare in ius. 1 Sam. 24, Sit Iehova in iudicem inter me et te: id est, iudex. Iudicium nonnunquam significat omnes cogitationes, consultationes, consilia ac conatus alicuius. Hinc Dei quoque iudicia dicuntur abyssus

a consiliis? Idem ergo hic Paulus dicit esse iudicia Dei, quod vias ac consilia. Sic et Hierem. 5, iudicia ac viae ut synonyma connectuntur: Non noverunt viam Domini, iudicia Dei sui. Iudicium pro ritu, caeremonia ac circumstantia. Sic praecipitur Num. 9, Ut faciam Pascha iuxta iudicia sua: pro, observatis omnibus eius ritibus. Iudicia Dei saepissime in Sacris literis, pro ipsa eius lege ac verbo ponuntur, ac admodum crebro cum statutis coniunguntur, praesertim Psal. 119. Dubium autem est, cur sic vocentur: num quia illis Deus indicet, quid iudicet aut pronunciet,

inquit enim, Deus non vivificat impium, iudicium autem pauperum dat: id est, succurrit ei, quacunque demum difficultate laboret, subministrata necessaria ope. Sic Salomon. 1. Reg. 8, dedicans templum orat, ut Deus velit facere iudicium servi sui, et populi sui per singulos dies, seu diem, in die sua: id est, perpetuo succurrere, ut sese singulis diebus suae difficultates aut necessitates in hac vita obiecerint. Videtur sane in talibus locis idem valere quod dimensum, aut mensura. sed synecdochicôs extenditur ad omnis generis opem: ut perinde prorsus hic oret Salomon, ac cum nos petimus

est, regnum Dei consistit in timore et fide. Psal. 105. Beati qui custodiunt iudicium, et faciunt iustitiam. Aliquando ista duo nomina idem [?: p-ne ] valere ac significare videntur. ut Hierem. 22. [?: Vae- ] dificanti domum in non iustitia, et coenacula sua in [?: ] iudicio: id est, per iniuriam, sine omni aequitate. [?: C- ] Deus dicitur Facere iudicium et iustitiam, plerumque (ut aliqui putant) illud prius malorum castigationes posterius vero bonorum defensionem denotat. ut Psal. 99 Iudicium et iustitiam

aut rectitudo dici posset. Sic Samson aliquoties dicit, Iustior ego sum hac vice Philistaeis. Sic omnes iustitiae nostrae dicuntur esse ut pannus menstruatae: id est, omnia nostra iuste facta, aut bona opera. Sic dicitur Ieremiae 22. Vae qui aedificat domum in non iustitia, et coenacula sua in non iudicio: id est per iniurias et fraudes. Sic quoque Saul dicit primo Samuelis 24, Iustiores me. Tu enim retribuisti mihi bonum, ego retribui tibi malum. Quod vel de tota controversia inter Davidem et Saulem, vel etiam de illa una persecutione, et Davidis abstinentia a caede Saulis

ad mortem pro iustitia. Et Christus dicit, pios praesertim doctores persecutionem pati pro iustitia: ubi intelligatur illa summa iustitia, nempe imputatio iustitiae aut meriti ac obedientiae Christi, pro cuius assertione et propagatione pii doctores extremas difficultates subire coguntur. Iustitia sua confirmavit eum, et brachium eius servavit eum: Isaiae 59. omnino significat ipsum Christi meritum, de quo postea dicetur. Semitae iustitiae, pro iustis dogmatibus, legibus, vita et actionibus: Psalm. 23. Deducit me per semitas iustitiae. id est, iustas, ac ipsi probatas. tametsi

eoque nominandum esse (ut ibi Propheta loquitur) Iehova iustitia nostra. Ad haec constat, Paulum quoque 1. Corinth. 1. asserere, ipsum Christum factum esse nobis sapientiam, iustitiam, sanctificationem et redemptionem a Deo. Quare fatetur etiam concilium Tridentinum, solum Christum nobis sua iustitia acquisivisse, aut meruisse iustificationem. Secundo, hic quaestio vel maxime controversa, ea potissimum est, quânam ratione Christi iustitia fiat nobis, aut nostra iustitia? Num, quia illa ipsa substantialis ac divina eius iustitia fiat nostra quoque iustitia formaliter ut Osiander

ancipiti gladio secet, nosque doceat quid ipse vocet iustitiam Christi, qua iustificemur formaliter, aut ut ipsa re praesenti: num ipsammet obedientiam aut passionem Christi, aut quidpiam diversum inde nobis proveniens. Pertinet enim et hoc ad intelligendam phrasin Paulinam vel maxime. Is ergo in sua praecipua Epistola, primarioque eius loco, nempe capite tertio, ubi maxime de vera Christi iustitia, qua iustificamur, agit, diligenter exponens omnes nostrae iustitiae ac iustificationis causas, ostendit nostram iustitiae formaliter esse ipsam redemptionem sanguine Christi factam, et nobis per

vere ac solam esse iustitiam, damnatis omnibus aliis iustitiis ut immundis, mancis ac imperfectis. Nam (ut dixi) ibi gloria Dei omnino veram iustitiam notat. Caeterum altera etiam illa etymologiae ratio, quod ideo iustitia Dei dicatur, quia singulari sapientia ac bonitate Dei nobis contingat, sua habere possunt testimonia ac rationes ex Sacris literis: ut quod Paulus Phil. 3 eam vocat iustitiam ex Deo, seu a Deo: item quod Is. 59 Deus agens de Meschia dicitur circumspexisse num sit qui se opponat irae eius: verum cum nemo esset, servasse eum sibi suum brachium, suamque iustitiam,

qua aliquem praeditum esse, in prima coniugatione significarunt, in alterum transferunt non re, sed testimonia suo ac verbis: ut צדק iustus fuit, הצדיק iustum fecit, non reipsa, se iudicio, verbis et assertione sua iustum censuit, pronunciavit, absoluit, sicut in foro reus absoluitur. In hoc igitur conveniunt pleraque Hebraea verba, quod id quod in prima coniugatione inesse significabant, [?: i- ] tertia in alterum vel reipsa vel verbis transferri denotent. Est autem similitudo quaedam eius

mea iniustitia aut peccatum in eum imputatione sola translatum fuit. Imputare, credere, seu fidere ad iustitiam, Rom. 4, Galatis 3, Iacobi 2: Credidit Abraham Deo, et imputatur est illi ad iustitiam. Ibidem: Porro ei qui non opera-tur, sed credit in eum qui iustificat impium, imputatur fides sua ad iustitiam. Non autem sentiendum est, idem ob suam propriam dignitatem imputari ad iustitiam, sed eo quod fides apprehendat iustitiam Christi, ut ibidem declaratur: Non scriptum est autem propter illum

legis, ad iustitiam omni credenti: hoc est, impletio legis a Christo praestita, imputatur credentibus ad iustitiam. Non imputare [?:-catum ] . Rom. 4. Beatus vir, cui non imputabit Dominus peccatum 2 Cor. 5. Deus erat in Christo, mundum reconcilians sibi, non imputans eis peccata sua. Constituere aliquem iustum propter obedientiam Christi. Roman. 5. Quemadmodum per inobedientiam unius hominis peccatores constituti fuimus multi: ita per obedientiam unius iusti constituentur multi: hoc est, obedientia a Christo legi praestita per fidem, imputatur peccatori, atque ita

tanta. pericula evitunda. Similis quaedam perturbatio animi in luctu et ignominia est, et in utroque nos pudet vel aliorum faciem intueri, vel ferre ut alii nostram inspiciant. Hinc Graecum ἑγκαλύπτεσθαι, quia in tristissimo luctu aut confusione sua caput pallio involvebant. LABOR est, teste Aristotele, actio aut opus cum molestia coniunctum: seu (ut Cicero definit in Tusculanis) functio gravior et difficilior corporis et animi. Complectitur ergo tum utilem actionem, tum et eius molestiam. Deuter. 1. Quomodo feram solus omnes

Laetari ad laeticiam, aut exultationem. Hortatur Hoseas, ne vel in summis festis, vel occasionibus gaudii laetetur, quando quidem deseruit Deum: quae ingens culpa ei merito ubique cristas deprimere deberet. Laetari in aliqua re, aliquando significat ea suaviter perfrui, posito effectu pro sua causa. Iudic. 9. Laetemini in Abimelech, et ipse in vobis: id est, si recte egestis, laeti fruamini mutua benevolentia, officiis, ac aliis bonis quae rex subditis, et vicissim subditi regi pariunt ac praeparant. Verum si contra impie egistis, non laetamini in vobis invicem, nec ulla commoda

dicens. Hinc lamentationes super Iosia leguntur 2. Paral. 35. id est, lugubres cantiones ac deplorationes de tristi casu Iosiae. Lamentari post Dominum, 1. Sam. 7, Lamentata est universa domus Israel post Dominum. pro, cum lachrymis et lamentatione conversa est ad Dominum, deplorans sua peccata, iram Dei, et poenas, calamitatesque. LAMPADAS a virginibus prudentibus ac fatuis gestatas in expectatione sponsi, varie exponunt Theologi: alii de Fide, alii de Charitate intelligentes. Sed certum est, fide, et non charitate excipi et accipi sponsum Christum a credente

Ratio autem tam horrendae metaphorae est, quod in templo sacerdotes perinde per falsam doctrinam animas hominum illaqueant, capiunt et perdunt, et alioqui etiam homines spoliant, et domus viduarum depraedantur, sicut latrones corpora, aut hanc communem vitam: perinde etiam utrique tantum quae sua sunt quaerunt perinde etiam in specie pietatis sese occultant seductares, ut Christus dicit eos ovillo vellere tegi, sicut latrones suis speluncis, sylvis, nocte et caligine. Quare et Iohan. 10 idem Servator seductores vocat fures et latrones, eisque duas potissimum notas tribuit: quod non

in signum ac protestationem suae innocentiae, qui in insontis Iesu caedem non consentiat, sed tantum coactus importunitate Iudaeorum cogatur eum ad supplicium dedere, lavat manus coram toto populo. Voluit vero eo ipsius facto testatam fieri coram omnibus innocentiam Christi, qui revera non propter sua, sed tantum propter aliena peccata pateretur. Significat item vitam innocentem ac sanctam praestare, ut postea in voce MANUS dicam. Psal. 73. Utique frustra mundavi cor meum, lavi in innocentia manus meas: pro, frustra innocenter vixi, cum impiis et iniustis bene sit, contra

terra Iehuda, ut eo quasi ad sordidos usus operaque abuti possint: sicut praedives quidam Lipsiae in Cretico vino balneasse, et alius taleris tectum contegere voluisse fertur. Lavare manus, aut vestigia sua, in sanguine hostium, Psal. 58, est, plena et felici victoria potiri. inquit enim: Laetabitur iustus cum viderit ultionem, vestigia sua lavabit in sanguine impii. Credo esse allusionem ad victoriam militarem, ubi victores necessario pedes suos ponunt aut gradiuntur in sanguine

quidam Lipsiae in Cretico vino balneasse, et alius taleris tectum contegere voluisse fertur. Lavare manus, aut vestigia sua, in sanguine hostium, Psal. 58, est, plena et felici victoria potiri. inquit enim: Laetabitur iustus cum viderit ultionem, vestigia sua lavabit in sanguine impii. Credo esse allusionem ad victoriam militarem, ubi victores necessario pedes suos ponunt aut gradiuntur in sanguine hostium, cum passim terra sit cruore contecta, cumque fugientes persequuntur ac caedunt, quorum sanguine viae passim contaminantur. Lavare sordes et

impii. Credo esse allusionem ad victoriam militarem, ubi victores necessario pedes suos ponunt aut gradiuntur in sanguine hostium, cum passim terra sit cruore contecta, cumque fugientes persequuntur ac caedunt, quorum sanguine viae passim contaminantur. Lavare sordes et sanguines Iuda, est, ei sua peccata condonare, et praeterea spiritu suo eam renovare, aut instaurare. Ezech. 16. ubi prolixe immunda nativitas Iudae, id est, originale peccatum omnium hominum notatur. Vide locum. Porro Isaiae 4 est locus perelegans. inquit enim: Cum Dominus laverit sordes filiarum Syon, et sanguines

Ob metaphoram porro, de qua supra diximus, aut similitudinem quandam externae et internae lotionis, verisimile est Deum tum olim illos veteres lotionum typos ordinasse, tum etiam porro baptismi Sacramentum instituisse. Nam in Sacramentis constituendis Deus non tantum pro arbitrio voluntateque sua agit, sed etiam tales res aut elementa deligit, quae vel similitudine quadam externa, spiritualia beneficia pingunt, et veluti ante oculos ponunt. ut, sicut esus panis aut vini corporalem corporis nutritionem, ac deperditarum virium instaurationem operatur: sic etiam corporis Christi passio ac

studio deformare, autetiam quasi immundam reddere faciem, ut videantur pallere, aut etiam fusca facie esse prae fame. Quare contra praecipit piis, ut ieiunantes lavent faciem, et caput inungant: id est, amoveant omnem ostentationem ieiunii, et illum externum luctum, ac interea intus in animo vere sua peccata lugeant, et reipsa ieiunent. LAUDARE. Tres istae voces, Honos, Gloria, et Laus, non raro confunduntur, tum in prophanis, tum in [?: Sacri- ] aut etiam tanquam unum quiddam significantes coniunguntur. Sed tamen haec videntur esse eorum praecipua discrimina,

Iob 17, significat perpetuo in calamitatibus iacere, et veluti consumi. Mettere aliquem in lectum, Apoc. 2, est, facere aliquem aegrotare, seu prosternere eum in lectum. LENIRE, aut lenificare os prae butyro: vide infra in voce MELLIS. LEO, pro varia natura sua plures metaphoras parit. Primum enim, ob egregiam fortitudinem et generositatem, et quia rex animalium dicitur, significat ipsum Christum. ut Apoc. 2, Vicit leo de tribu luda, qui est radix David. Eadem de causa per leonis naturam et nomen depingit Iacob tribum Iuda, inquiens: Iehuda, tibi

profitetur, et avaricia similis Giezi, qui dona Spiritus sancti vendidit: 2 Reg. 5 Isa. 53 non bene vertit Vulgata Nos reputavimus eum leprosum: cum in Hebraeo sit simpliciter percussum. LEVANA לבנה Hebraice lunam significat, ab albedine sua. Ex Hebraeo porro videtur venire Latinum nomen Luna. Patria mea, vetus oppidum, vocatum tum olim a scriptoribus, tum et nunc Albona, credo ab albedine soli, in quo situm est, vulgari lingua vocant Labin, Hebraico (ut opinor) nomine ob eandem causam. Forte et eadem ratione ista duo nomina

optimas vires ac inclinationes ad obediendum Deo amiserit, sed etiam prorsus contrarias ac pessimas, Deo adversas ac inimicas nactus sit, utque per legem non nisi accusetur ac condemnetur: Deus pro immensa sua misericordia novam doctrinam, et quasi viam rationemque salutis homini proposuit, quam Evangelium vocamus: cuius summa est, Venite ad me omnes qui laboratis, et onerati estis, et ego REFICIAM vos: Omnes sitientes et esurientes venite ad gratuitum, idque lautissimum convivium. Qua nova doctrina,

mediatorem, iustitiae et gloriae aut vitae aeternae donationem, omnibus non modo iniustis, sed prorsus miserrimis peccatoribus, adeo cupide offert, et veluti obtrudit, ut nulla benignissima, dulcissima ac indulgentissima mater tanto ardore dilectissimum filiolum, si eum videat fame pereuntem, ad sua ubera invitare, allicere, ac pertrahere conari posset, quantis ille blandimentis et ardenti desiderio nos ad sese, veramque salutem exhoc aeterni exitii barathro pertrahere conetur et flagret. Quandoquidem igitur hae duae doctrinae adeo a sese invicem diversae sunt, ut etiam ex diametro inter

dictum valde multa in se complectitur. Nam primum, sicut Prophetae prophetarunt de venturo Christo: ita et lex caeremonialis eundem suis typis, figuris, umbris ac picturis pinxit. Veniente autem luce ipsa, seu re significata, praenunciata, et prophetata, desierunt lex ac prophetae praestita iam sua promissione, futura promittere ac praenunciare. Ideo Christus ibidem hoc dictum exponens ait, Ab eo tempore regnum caelorum annunciari: sicut ipsemet iubet suos Apostolos ubique annunciare, iam regnum caelorum appropinquare, atque adeo advenisse: id est, ipsum regnum Meschiam cum suis

quotidie (ueniente gratia aut Christo ad nos, seu nobis ad eum) abrogatur, ita ut in nos suum solitum imperium et quasi tyrannidem exercere non amplius possit: sicut Paulus hanc liberationem tum a Morali, tum et a Ceremoniali lege ac servitute elementorum mundi similitudine veri filii, sed in sua infantia serviliter sub tutorib. usque ad praefinitum tempus existentis, Gal. 4. et alibi similitudine mortis mariti declarat. Ob hanc metam finemque legis, tum ipse Baptista, tum et Christus cum suis, se separarunt a templo, et tum novum cultum, tum et alibi seorsim a Levitico ordinarunt,

tum novum cultum, tum et alibi seorsim a Levitico ordinarunt, subinde Leviticas ceremonias neglexerunt, violarunt, ac etiam reprehenderunt. Hoc quoque illa laceratio veli templi testata est, et vox Christi in cruce, Consummatum est: item, quod idem erga Apostolos post resurrectionem testatur, tali sua morte impletam esse Legem, Prophetas et Psalmos. Denique Apostoli Act. decimoquinto proprio decreto hanc abrogationem legis coram tota Ecclesia testati sunt, Mosemque quasi sepeliverunt: donec tandem funditus everso templo, reipsa totus ille cultus Leviticus abolitus, est, manetque abolitus

ideo iam per aliam doctrinam, nempe per Evangelium ac novum testamentum, veram salutaremque iustitiam mundo patefieri et offeri. Ne tamen quis offendatur et dicat, plane novare, veteribus inauditam, atque ideo falsam iustitiam a Paulo praedicari: ideo dicit hanc ipsam iustitiam nihilominus sua perspicua testimonia habere ex lege et Prophetis: sicut et Christus affirmat, Mosem de se testatum esse. Gloriationem esse exclusam non per legem operem, sed per legem fidei, dicit Apostolus Romanorum tertio: ubi credo vocem legis generaliter pro doctrina acceptam esse: ut supra docuimus,

in membris nostris pravas cupiditates, quam tamen plusquam satanicam malitiam homo sibi de semet nullo modo persuadere patitur. Verum haec omnia legem non per sese, suave natura, sed per accidens, vitio scilicet nostrae corruptissimae naturae, operari, docet ibidem Paulus. Legem. n. affirmat sua natura iustam, [?: ] ctam, bonam, ad vitam datam, et spiritualem esse. i. quae requirat internam ac spiritualem obedientiam: sed nos contra carnales esse, qui ei obedire nequeamus. Per accidens ergo lex ista ingentia mala patrat. Inter varia porro significata Legis in hoc capite 7,

sive ex gratia, sive ex natura facta, ut ex innumeris aliis aequivalentib. phrasib. apparet: qua de re supra plenius monui in vocabulo Gratiae, et etiam in hac ipsa voce paulo ante. Gal. 2 inquit Paulus, Ego per legem legi mortuus sum, ut Christo vivam. i. lex me ad desperationem de sua iustitia ac salute, ac ad quaerendum alium servatorem, volentem nolentem adegit. Quo modo alio qui etiam per Christum legi moriamur, supra plenius dixi. Gal. 3 dicitur, Lex non est ex fide: quod non est ita intelligendum, sicut cum Paulus Rom. 14 inquit: Quicquid non est ex fide,

praeceptum, Dilige proximum tuum sicut teipsum: quia sicut rex totum populum sub se habet, sic haec universalissima regula plurima specialia mandata. Christus negat se venisse legem solvere, sed implere, Matth. 5. Putabant illi eum simpliciter ac prorsus legem abrogaturum, lata nova quadam, sua multo commodiore: sicut ferme etiam Papistae hoc tempore sentiunt. Evangelion. n. dicunt esse novam et perfectiorem lege Mosaica. Sed Christus revera non venerat ut simpliciter tolleret, aut antiquaret etiam moralem legem: verum ut eam impleret, praestando quae caeremonialis in suis picturis

Ex Zion exibit Lex, et verbum Domini de Hierusalem (inquit Isaias cap. 2. et Hoseas 4 ) idem per utramque vocem significantes. Sensus autem est, quod inde propagatio verae doctrinae ac religionis sit incoeptura, dispersis per totum mundum Apostolis, quin et ipsemet Meschias cum sua passione et bonis sit inde venturus. Allusio autem est ad communem morem regnorum, ubi ingens decus est primariae civitatis ac regiae sedis, quod omnes inde mandata, leges et iura petere cogantur. Tali gloria condecorant Prophetae Ierosolymam, eamque veluti matrem omnium Ecclesiarum et magis

Pelagianam libertatem virium humanarum. Quem horrendum errorem ut vitemus, adhibeamus interpretationem horum locorum fidei analogam. Quae quidem etiam nativa ac genuina huius loci esse deprehendetur, et non vel violenta, vel aliunde importata, sed ex ipsis verbis ac sermone, doctrinaque Pauli sua sponte nata, et inde accepta, ut mox cupidis veritatis liquido patebit. In primo cap. teste Augustino, Hieronymo, Ambrosio, Chrysostomo, Primasio, Theophilo, et aliis Patribus, agitur non de noticiis naturae inscriptis aut innatis, sed de scientia Dei, et noticiis ex operib. eius

est magis intelligem [?:-us ] de potentia quam de actu, seu magis de ipsa rei sciendae perspicuitate, aut obvia evidentia, quam de hominis perspicacitate, aut etiam vere percepta noticia. sicut docti distinguere solent, alia esse per se, suave natura, alia nobis nota. Nam multa sunt sua natura perspi [?:-ua ] , ad quae nos (quod etiam Philosophi olim confessi sunt) sicut vespertiliones ad claram lucem caecutiamus. Et sic sane Paulus ipse exponit Ethnicorum noticiam Dei. Act. 14 et 17. affirmans Deum quidem ita de se manifeste testari, dando pluvias, vices

quam Ethnicis tantam excellentiam pietatis ac iustitiae tribuere, quantam verba quaedam eius loci male intellecta sonare videntur? Secundo, in proxime praecedentibus eodem plane modo sub specie assertionis conditionaliter est locutus, ut cum dixit Deum in extremo iudicio unicuique secundum opera sua daturum esse: illis quidem qui per patientiam boni operis quaerunt gloriam ac immortalitatem, daturum esse vitam aeternam. Item fore, ut honor, gloria et pax contingat omni operanti bonum, Iudaeo simul et Graeco. Ubi enim usquam aliquis mortalium [?: ] lis est aut fuit, cui haec

patientiam boni operis quaerunt gloriam ac immortalitatem, daturum esse vitam aeternam. Item fore, ut honor, gloria et pax contingat omni operanti bonum, Iudaeo simul et Graeco. Ubi enim usquam aliquis mortalium [?: ] lis est aut fuit, cui haec tanta bona, nempe ipsa vita aeterna, per sua opera innocentiamue contingere possit? Sed solet crebro sic lex sub umbra assertionis conditionaliter loqui, tanquam si essent aliqui, qui vere legem praestarent, quibusque praemia legis contingerent: ei tantum ponat conditionem, quod si usquam [?: aliquis- ] lis observator legis

loqui, tanquam si essent aliqui, qui vere legem praestarent, quibusque praemia legis contingerent: ei tantum ponat conditionem, quod si usquam [?: aliquis- ] lis observator legis existeret, illi contingerent tanta praemia, ut qui fecerit ea, vivet in eis. Dabit unicuique secundum opera sua. Quae natura legalium locution, aut velamen Mosis, diligenter observandum est. Sic etiam Christus Matth. 5. praedicat legem, et comparatione perfectissimae operum iustitiae, quae in nullo homine est, umbratilem, caeremoniariam, hypocriticamque Iudaeorum iustitiam damnat, inquiens ad suos

Vix id vere renatis tribuere audemus, nec quidem omnino audemus. Quare necesse est, ista tam significantia dicta Pauli conditionaliter, non assertive intelligi. Octavo ait, quod tales factores legis excusabit conscientia in extremo iudicio. Quis vero talis est, aut unquam fuit a lapsu Adami, quem sua conscientia in extremo iudicio. excusare possit? Conditionaliter ergo tantum ista, et non simpliciter ac assertive dicuntur a Paulo. Nono, iam ferme ad conclusionem tendens dicit, Circumcisio quidem prodest, SI legem facias. Quod SI legis transgressor es, tua circumcisio versa est in

erant pleni sceleribus: et interea de illa qualicunque disciplina sibi eximie placebant, aliosque omnes iudicabant, seu condemnabant, tanquam prorsus impios. Certum est autem, Iudaeos fuisse illos veros hypocritas, qui non putabant se esse peccatores, sicut caeterr erant: omnesque gentiles prae sua sanctitate, sicut Pharisaeus ille publicanum, contemnebant et condemnabant. Secundo: Quia nullus. Ethnicus philosophus fuit tam sanctus, quin et idololatra fuerit, et variis libidinibus contaminatus, de quibus eorum horrendis vitiis abunde dixit Apostolus primo capite. Igitur omnes Ethnici eo

capite. Igitur omnes Ethnici eo pertinent. Tertio: Quia affirmavit illos de quib. praecedente capite disputavit, non solum patrare illa facinora, de quibus dixit: sed etiam alios ea patrantes laudare, cuiusmodi publica scelerum licentia apud Ethnicos invaluerat, ut iam in malitia ac ne quitia sua gloriarentur. In hoc vero capite, dicit eos, quos accusat, condemnare omnes alios talia perpetrantes: quod est praecedentibus omnino contrarium. tales erant plane Iudaei. Quarto: Quia obiectionis occupatio, seu ratio, in hoc capite secundo posita, Non enim auditores, etc. non

aut etiam excusantibus in eo die, cum iudicabit Dominus occulta hominum, iuxta Buangelium meum per Iesum Christum. Hinc incipit de posteriore populo agere, nempe [?:-e ] factore, ostendens iustitiam in eo sitam esse, ut aliquis vere, opere ipso, natura, ex animo ac sua sponte legem moralem praestet, etiamsi non habeat scriptam aliquam legem, aut caeremonias: ut si Ethnicus homo id praestaret, qui omni illa externa larua iustitiae ac pietatis Iudaicae carebat. III. Expositio prioris membri. Ecce tu Iudaeus cognominaris, et

apparitionibus, et religionum ac cultuum ortibus, omnes ethnici simul et Papistici libri ac Legendae plenae sunt. Sed quam eorum caecum cor ab ea noticia abhor [?: ruer-- ] , quam a primis patribus habuerunt, inde apparet, quôd non tantum non curaverunt unum Deum: sed etiam mox ad sua idola, atque adeo vanissimas vanitates, lapides, truncos, catos et canes recurrerunt. Ex hisce testimoniis ac rationibus manifestum est, noticiam veri Dei penitus ex corde hominis deletam esse, merasque ac longe tristissimas tenebras in pectore humani generis remansisse. Lutherus super Genesin

utuntur, sed principium et finem plane ignorant: sicut Philosophorum disputationes, de quibus iam diximus, satis ostendunt. Haec annon horribilis caecitas, et miserabilis est ignoratitia? etc. Si itaque Adam perstitisset in innocentia, neutiquam fuisset opus admoneri posteros de sua origine. Sicut non opus fuit, ut admoneretur Adam de conditione Hevae suae: ipse statim cum eam intuetur, agnoscit quod sit os ex ossibus suis, et caro ex carne sua. Talis cognitio sui et aliarum creaturarum, mansisset etiam in posteritate Adae: omnes statim animadvertissent finalem et

miserabilis est ignoratitia? etc. Si itaque Adam perstitisset in innocentia, neutiquam fuisset opus admoneri posteros de sua origine. Sicut non opus fuit, ut admoneretur Adam de conditione Hevae suae: ipse statim cum eam intuetur, agnoscit quod sit os ex ossibus suis, et caro ex carne sua. Talis cognitio sui et aliarum creaturarum, mansisset etiam in posteritate Adae: omnes statim animadvertissent finalem et efficientem causam: id est, Deum ipsum: de quibus nunc NIHILO PLUS scimus, quam ipsae PECUDES, etc. Hactenus Lutherus. Aliqui tamen boni ac docti viri putant,

aut facultatem exequendi ea quae intellectus aut voluntas decrevit. Quod ego opinor Paulum vocare Rom 7. et Phil. 2, Posse et perficere. Huic porro voci Arbitrium significanti iudicium, voluntatem ac potestatem, insuper est addita vox Liberum: quae indicat, hasce vires in partem utramque sua sponte, potentia aut facultate liberas ac solutas esse, ut vel vere vel falso iudicent, vel malum vel bonum eligant. Quod (ut et antea monui) non de iure intelligi debet: (Deus enim omnes creaturas ad certas regulas astrinxit, obligavitque) sed de viribus praecipuarum potentiarum, ac de vi

[?: ] convestiri soleat: tamen revera omni culpa non [?: ] ut cum Deus concedit ac largitur quoque [?: licet ] carnes avium in deserto, tamen idipsum postea, nit. Sic in ira sua concedit eis regem, et in furore suo adimit, ut ipsemet dicit. Talia multa fuerunt Iudaeis propter duriciem cordis eorum, teste Christo, concessa: ut etiam multa coniugalia, quae tamen nec Deo omnino probata sunt, nec suis poenis caruerunt. Ea ergo omnia quae sunt huius infimi et deterrimi

VI. Licitum improbatum, seu impatienter ab irato Deo toleratum, fuit, quod [?: Is-elitae ] omnino voluerunt habere regem, quantumvis [?:-d ] Deus et Samuel improbarent. item, quod importune flagitaverunt carnes in deserto. Ideo dicit Deus Hosae 13, se in ira sua et dedisse et abstulisse eis regem: et adhuc carnibus eis datis in ore existentibus, eos punivisse. Tale credo esse etiam illud Paulinum, non aedificans [?: ] non conferens, sed sub alienum iugum trahens licitia culpa circumstantiarum, non quidem per sese. Hic [?: ]

legem Moysi: quia in lege nulla erat poena repudianti constituta, modo conscripto et porrecto libello repudii legitime fieret: non autem illo modo, quo repugnat lex naturae et rectae rationis dictamen. Haec ille. LIGARE, notae significationis verbum, varios Hebraismos parit, primum in sua propria significatione, deinde et in figuratis. In propria significatione, Ligare currum, est equos iungere corrui, Genes. 46. 1. Reg. 18. Liga quadrigas ad equos velocissimos. Mich. 1. vel iunge currum dromadibus, ut tanto facilius effugias. Ligare equum, aut mulum, significat non

esse, quam Germanica versio expressit, Perdamus arbori cum fructu aut cibo eius: id est, ipsum Prophetam [?: ] cum doctrina, operibus ac conatibus suis. quod et sequentia commata comprobant, eundem sensum sine figura exprimentia: nempe, ipsum prophetam cum omni memoria ac posteritate sua abolendum esse. Hic porro per metaphoram traducit hanc locutionem ad homines, ut sicut arbores significant homines, sic et [?: no- ] Lignum. Talis metaphora est etiam Ezek. 17. Ego Dominus, humilians lignum sublime, et exaltans lignum humile, et siccans lignum viride, et frondere

aquarum, arbores [?: p-stres ] sunt, et per metaphoram viri potentes, aut etiam reges: quia ut talibus arboribus necessarius [?: hu- ] non deest, sic potentibus commoda affluunt. Ideo etiam Psalm. 1, hinc similitudo sumitur. Sic Ezek 31. Ut non exaltentur in statura sua omnia ligna aquarum. Ligna secantem vulnerari ab eis, aut defatigari in eis, videtur quasi proverbialiter Ecclesiast. 10 dictum: quod homines non raro ex suis laboribus malos fructus [?: pe- ] piant, vel etiam sibimet sint causa exitii. Lignorum [?: ]

locutus est cum Iehoiachim bona: i. Rex Babylonis amice loquutus est cum Ioachim: i. consolatus est eum bona promittendo, demulsit eum blandis verbis. Loqui ore cum alterius ore, Ier. 32. Loquetur os eius cum ore ipsius: i. coram alloquetur, et vicissim responsum accipiet. Loqui verba sua: Iosu. 20, Loquetur verba sua in aurib. seniorum. i. exponet causam suam coram senatu. et 2. Sam. 19. Ut quid loqueris amplius verba tua? i. quod opus est te prolixius defendere tuam causam: Verba alicuius aliquid loqui Iob 33. Et scientiam puram verba mea loquentur: i. puram et solidam

bona: i. Rex Babylonis amice loquutus est cum Ioachim: i. consolatus est eum bona promittendo, demulsit eum blandis verbis. Loqui ore cum alterius ore, Ier. 32. Loquetur os eius cum ore ipsius: i. coram alloquetur, et vicissim responsum accipiet. Loqui verba sua: Iosu. 20, Loquetur verba sua in aurib. seniorum. i. exponet causam suam coram senatu. et 2. Sam. 19. Ut quid loqueris amplius verba tua? i. quod opus est te prolixius defendere tuam causam: Verba alicuius aliquid loqui Iob 33. Et scientiam puram verba mea loquentur: i. puram et solidam veritatem loquar. Loqui verba

omnino Amar Dico, quiddam certius quam דבר Loqui sonat: ita vicissim דבר dabar nomen, aliquid firmius quam אמרה: ut illa duo verba quasi commutasse inter se sua nomina aut derivata ceu liberos videantur, si quidem significationem contempleris. Sed de nomine Verbum, vide suo loco. LORICA, vide Thoracem. LUBRICUS locus, pro periculoso, et quidem etiam quovis periculo crebro poni solet: quae metaphora nec Latinis quidem

igitur, et Luctus matris. Psal. 35, est luctus quo pater et mater lugetur: non quo illi lugent, ut Latinis aurib. haec phrasis so nare videtur. Domus luctus: i. ubi lugetur. Eccles. 7, Cor sapientum in domo luctus, et cor stultorum in domo laeticiae, i. sapientes considerantes sua aliorumque peccata et poenas, plerunque tristantur: contra stulti. Ibidem: Melius est ire ad domum luctus, quam ad domum convivii. Et 2 Sam. 19. Et fuit salus aut victoria in die illa in luctum: i. speciem moeroris publici, et non laeticiae adduxit ob mortem Absalonis, quem David tantopere

quod demissus sit in turrim, ubi non erat aqua: eoque in lutum immersus sit. Vicinum huic est, quod Abacuc dicit, eos qui aliena rapiunt, onerare semet luto denso et gravi: id est, nihil aliud facere, quam ut semet onerent re inutili, vel potius noxia. Habac. 2, Vae illi qui multiplicat non sua, et aggravat contra se lutum densum. Lutum platearum, Zach. 9, copiam maximam significat. Inquit. n. propheta, Aedificavit Tyrus munitionem sibi, et coacervavit pecunias sicut pulverem, et aurum sicut

Saepe Deus comparatur figulo, nos vero eius creaturae luto. ut Isaiae 29, 45, 64, Ierem. 18, Rom. 9, et saepe alias: quam similitudinem et Lutherus piae memoriae, ad declarationem conversionis et regenerationis non falso accommodavit. Verum hodie non tantum Lutherus, sed et Deus ipse cum hac sua similitudine a Synergistis et Philosophotheologis ac Sophistis et Papistis ridetur. Dan. cap. 2 narrat, se vidisse visionem, qua sub specie statuae quatuor Monarchiae depingebantur. Eius pedes ait fuisse partim ferreos, partim luteos, aut (ut alii vertunt) testaceos: id est,

felicitatem ipsam. Talis Christi [?: ] prolixe promittitur Ecclesiae, cap. 60 Isaiae: ubi etiam dicitur, quod non lucebit amplius piis sol ac luna, sed tantum Meschias erit ipsorum Lux, scilicet in hac [?: ] , quo ad spirituale regnum: et in altera, omnia sua bona ex solo Christo habebunt. ¶ Porro etiam cum magis proprie vox haec accipitur, suos quosdam Hebraismos et obscuritates [?: hab- ] , quas percurram. Lux simpliciter pro matutino tempore nonnunquam ponitur, cum scilicet primum [?: ] ritur lux: ut

et libera me ex misericordia tua. Sic et Psal. 67 habetur, Lucere faciet vultum suum nobiscum. tametsi ibi (ut ex se quentibus apparet) magis proprie agatur de patefactione verae Dei doctrinae, quam petit Psaltes apud se perinde vultu Dei illustrari aut spargi, ut sol facie sua mundum illustrat. Sapientia hominis lucere facit fac: em eius, Eccles. 8. pro, facit hominem illustrem, vel etiam facit eum laetum ac securum: quae animi fiducia ex vultus serenitate deprehenditur: cum contra inops consilii trepidet, et faciei tristicia ac obscuritate animum imperitum et

donec veniat Meschias, qui id regnum vere instauret, et reddat gloriosum in sempiternum. Vicina huic significatio est, quod saepe notat simpliciter omnem alicuius facultatem, omne bonum ac commodum. Sic lucerna impiorum extingui dicitur Iob 21, et Prov. 24. i. cito peribunt cum omni sua gloria ac potentia, vel certe miseri ac infelices fient. Versus posterioris loci semetipsum declarat: Non erit malo posteritas, lucerna impiorum extinguetur. Prov. 20, Maledicentis patri ac matri extinguetur lucerna in obscuritate tenebrarum: i. subito deseret eum Dei protectio, et omnis

sicut et Graeci, ac postea Scholae, explicationes vocaverunt resolutiones, ἀνάλυσιν. Quae enim tum rei natura inter sese sunt connexa, tum et obscuritate rei [?: ] nostra ignorantia convoluta et intricata, ea doctor velati anatomia quadam, sua explicatione resolvens, distinguit: quin et animos dubiis implicatos, illaqueatos et intricatos erudiens, veluti ex quibusdam vinculis expedit, evolvit ac dissoluit. Eadem de causa et Pharisaei [?: ] nati sunt Sacrarum literarum interpretes, quia extendunt et evolvunt explanantque

petram [?: pr- ] decorem maiestatis altitudinis Domini. Amos 6. [?: ] minor maiestatem Iacob: id est, summam eius dignitatem ac decus, nempe templum, quod fiet summum [?: ] rum ornamentum. Dicitur et filius hominis [?: sed- ] venturus in maiestate sua, Hebr. 1. 8. Scrutari [?: maiest-- ] Proverb. 24. id est, ineffabilem praestantiam et [?: p- ] ditatem occultorum mysteriorum et consiliorum Dei hoc qui facere conabitur, tandem succumbet, et [?: ] ti a nimia luce excaecabitur. MALEDICERE

legis huius, ut faciat ea. Moyses ex mandato Dei, Deuteronomii vigesimoseptimo, varia peccata recenset, ob quae homines in maledictionem legis incurrant: et tandem concludit veluti generali clausula, Maledictus qui non permanserit, etc. Maledictum autem ibi pronunciat eum, qui ob sua peccata reus coram Deo, iniustusque habetur, cui Deus est iratus, quemque punit, aut mox puniturus est poenis temporariis et aeternis. Hoc maledicti genere cum totum genus humanum oppressum esset, venit filius Dei, ut peccatores salvos faciat: quare divina imputatione translatum est in eum

id est, ipsa prava natura, et praesertim cor hominis, eius mali habitus saevitia, pravae cogitationes ac motus animi, et denique omnes actiones. Hoc idem malum etiam Malum culpa vocari solet, et sub nomine peccati aut iniustitiae rectisime comprehenditur: si modo etiam haec ipsa vocabala in sua plena significatione, ut in Sacris literis, accipiantur. Malum naturale est omnis destructio divinae ordinationis in creaturis non intelligentibus, et etiam in homine, quatenus est non intelligens: ut sunt morbi, mors, et omnis omnino destructio. Haec etiam mala ponae dicuntur, et sub nomine

et malo ipsorum perdet eos. Malum esse aliquid in oculis alicuius: pro, displicere ei, valde usitata phrasis est in Sacris literis. Gen. 21. Et malus fuit hic sermo in oculis Abrahae valde: pro, displicuit ei, aegre tulit, quod Sara iubebat eiici ancillam Agar, et Ismaelem filium ex domo sua. In oculis Moysis fuit malum, Num. 11. De hac phrasi dictum est supra, in praepositione CORAM: et postea dicetur in OCULUS. Malum esse coram facie alicuius, significat pravum propositum habere. Exod. 10. Videte quod malum est coram facie vestra: pro, manifestum est vobis et aliis, quod

malitia ut infantes esse. Porro pro malo poenae accipitur Ierem. 21, Non salvabunt eos in tempore malitiae: id est, in calamitatib. quae eis accident. Ier. 24. Ficus non comedentur pro malitia: id est, austeritate aut acerbitate oriente ex immaturitate. Matth. 6, Sufficit diei malitia sua: pro afflictione ponitur. id est, satis est quod hodie cruciamur praesentibus malis ac difficultatibus: quid attinet insuper futura incommoda et calamitates somniando, nobismet conduplicare praesentem dolorem? Eccles. 7, In malitia faciei bonificabitur cor: pro, per tristiciam, quae in vultu

etiam mox ibidem: Et misit ad vos prophetas mane surgendo et mittendo. id est, mature, ac summa cura diligentiaque mittendo, vel etiam assidue ac sine intermissione. Eadem phrasis crebro in hoc propheta reperitur. Sic Zophon. 3 legitur, Verum illi mane consurrexerunt et corruperunt omnia studia sua. Mane cum sit principium diei, etiam totam artificialem diem nonnunquam significat. ut Genes. primo: Et factum est vespera et mane dies unus. Quod si quis diceret, per finem notari praeteritum tempus, inciperent diem naturalem ab ortu solis. Sed verior sententia est, quod per principium sequens

92. Bonum est mane nunciare misericordiam tuam, et veritatem tuam in noctibus. id est, omni tempore. Sic Psalm. 55 coniungit tria tempora, Vesperum, mane et meridiem, inquiens: Vesperi mane et meridie precor. Respiciente mane: pro, summo mane. Exod. 14, Et reversum est mane. in fortitudine sua respiciente mane: id est, exorientibus et veluti prospicientibus in mundum iam radiis solis. Iud. 19, Et venit mulier respiciente mane: pro, summo mane. Usque mane: pro, adhuc hac nocte. Qui litigabit pro Baal, interficiatur usque mane. Iud. 8. Mane nonnunquam brevissimum tempus

et abiecti coram mundo, in quos non multi respiciunt, ἄβατοι, qui sunt sine honore et opibus, [?: ] me elende leutlin: Psalm. 34. Mansueti quoque dicuntur quibus Evangelium annunciandum per Isaiam prophetam praedictum est: hi in quam, quibus sua [?: ] splicent, et iustitiae sitim habent, seseque [?: abneg- ] et cruci subiecerunt: hi illi peccatores sunt, [?: prop- ] quos salvandos Christus venit, sicut timentes Deum et verum semen David. Psalm. 21 et 23. Diriget, [?: inqu-- ]

cruci subiecerunt: hi illi peccatores sunt, [?: prop- ] quos salvandos Christus venit, sicut timentes Deum et verum semen David. Psalm. 21 et 23. Diriget, [?: inqu-- ] mansuetos in iudicio. hoc est, efficiet ut ordine et recte ingrediantur et vivant. Vel diriget eos pro sua aequitati Mansuetudo vero Graece πραότης, tractabilitas est. [?: ] ron. Mansuetudo, inquit, illa est, quae nulla passione [?: ] batur, et specialiter ira et furore non rumpitur. MANUS, in Sacris multa et admodum

et solet rex, ac etiam decet regem facere pro consiliis. Manus peccatoris non moveat me, Psal. 36. Non'ne manus Ioab tecum est? 2. Sam. 4. id est, consilium et conatus Ioabi haec per te agit, teque instruit, te iuvat. Dan. 8. Et per intellectum suum prosperabit dolum in manu sua. id est, sua solertia feliciter promovebit suos conatus et consilia. Pro cura aut tutela: ut Proverb 3, Iustorum animae in manu Dei sunt. Psalm. 31. In manus tuas commendo spiritum meum. Sic Dominus dicit, Neminem pios rapturum ex manu sua, et Dei. Sic et Isaiae 3 dicunt Iudaei, perditis

rex, ac etiam decet regem facere pro consiliis. Manus peccatoris non moveat me, Psal. 36. Non'ne manus Ioab tecum est? 2. Sam. 4. id est, consilium et conatus Ioabi haec per te agit, teque instruit, te iuvat. Dan. 8. Et per intellectum suum prosperabit dolum in manu sua. id est, sua solertia feliciter promovebit suos conatus et consilia. Pro cura aut tutela: ut Proverb 3, Iustorum animae in manu Dei sunt. Psalm. 31. In manus tuas commendo spiritum meum. Sic Dominus dicit, Neminem pios rapturum ex manu sua, et Dei. Sic et Isaiae 3 dicunt Iudaei, perditis suis rebus,

8. Et per intellectum suum prosperabit dolum in manu sua. id est, sua solertia feliciter promovebit suos conatus et consilia. Pro cura aut tutela: ut Proverb 3, Iustorum animae in manu Dei sunt. Psalm. 31. In manus tuas commendo spiritum meum. Sic Dominus dicit, Neminem pios rapturum ex manu sua, et Dei. Sic et Isaiae 3 dicunt Iudaei, perditis suis rebus, ad quemvis mediocris sortis hominem: Sis princeps noster, sit haec ruina sub manu tua. id est, tu suscipe curam afflictissimi huius regni, et reduc omnia in meliorem statum: quando quidem habes opes, quibus alas exercitum, aliosque

Davidi suppeditando ei victum. 2. Sam. 3, Manus mea erit tecum, ad reducendum ad te universum Israelem. id est, modis omnibus iuvabo tuas partes, ut tibi totus Israel subiiciatur. 2. Reg. 15. Et dedit ipsi Phul mille talenta argenti, ut essent manus eius secum ad roborandum regnum in manu sua: pro, ut ei suppetias ferret ad obtinendum regnum. Ponitur pro externo opere: ut Exod. 14. Et vidit populus manum magnam, quam fecit Dominus in Aegyptiis: et timuit populus Domini, et credidit in Dominum et Mosen servum eius. ubi manum magnam vocat illud grande opus submersionis Aegyptiorum.

quia hilares levant manum. Sed verior est prior sensus, et convenit cum eo quod crebro celebratur manus Dei in eductione ex Aegypto. Israel est eductus ex Aegypto in manu forti. id est, potenti opere Dei, Exod. 36. et Psalm. 136. Benedictus sit Iehova, qui locutus est ore suo Davidi et manu sua adimplevit. 1. Reg. 8. pro, opere ipso praestitit, quod promiserat, aut certe potentia sua. ¶ Secundo, manus varias phrases parit, a variis eius gestibus. Nam laeti, plaudimus manibus: tristes, habemus manus complosas, item super latera, ob dolorem credo hypochondriorum, ex atra bile effusa

manus Dei in eductione ex Aegypto. Israel est eductus ex Aegypto in manu forti. id est, potenti opere Dei, Exod. 36. et Psalm. 136. Benedictus sit Iehova, qui locutus est ore suo Davidi et manu sua adimplevit. 1. Reg. 8. pro, opere ipso praestitit, quod promiserat, aut certe potentia sua. ¶ Secundo, manus varias phrases parit, a variis eius gestibus. Nam laeti, plaudimus manibus: tristes, habemus manus complosas, item super latera, ob dolorem credo hypochondriorum, ex atra bile effusa excitatum. Apud Iudaeos habebant, valde lugentes, manus in capite: ut Thamar, violata a

Manuum suarum laborem [?: ] care, est iuste sibi parare victum. Psalm. 128. ponitur labor pro fructu aut lucro laboris. Lapis manus. id est, missilis. Numer. trigesimo quinto: Si lapide manus percusserit eum. id est, quem manu eiecerit. Mutuum [?: ] id est, sua manu mutuo datum, aut potius de suis facaltatibus datum. Deuter. 15. Ut remittat omnis dominus mutui manus proximo suo. id est, ut remittantur debita. Manus alicucus negotiatio: pro, quae per manum alicuius, aut aliquem fit. Ezek. 37. Insulae multae [?: negociat-- ] manus

manus eius sufficientiam agni: id est, Si tam [?: ] per sit, ut nequeat emere agnum ad sacrificium, [?: ] care manum alicuius. id est, quo quo modo eum confirmare: Ierem. 23, Pseudoprophetae confortaverunt [?: ] malorum ita, ne convertantur a malitia sua. pro, in sua impoenitentia eos confirmarunt. Sic Ier. 35. Confortate manus remissas. Zach. 8. Comfortentur manus vestrae 1. Sam. 23, Ionathan confortavit manum Davidis in Domino. id est, confirmavit eum divinis promissionibus. Ezech. 2. Num fortifica buntur manus tuae, in diebus quos

sufficientiam agni: id est, Si tam [?: ] per sit, ut nequeat emere agnum ad sacrificium, [?: ] care manum alicuius. id est, quo quo modo eum confirmare: Ierem. 23, Pseudoprophetae confortaverunt [?: ] malorum ita, ne convertantur a malitia sua. pro, in sua impoenitentia eos confirmarunt. Sic Ier. 35. Confortate manus remissas. Zach. 8. Comfortentur manus vestrae 1. Sam. 23, Ionathan confortavit manum Davidis in Domino. id est, confirmavit eum divinis promissionibus. Ezech. 2. Num fortifica buntur manus tuae, in diebus quos facio tecum? id

aliquid in manum alterius, est, eius potestati [?:-dere ] . ut Exod. 4: Portenta quae posui in manu [?: ] pro, in tua facultate, ut ea patrare possis, cum opus [?: ] Ponere manum inter aliquos, aut super aliquos, est, eorum litem dirimere, interposita sua autoritate eorum contentionem diiudicare et finire. Iob 9. Non est inter nos redarguens, qui ponat manum suam super nos ambos. id est, qui utrunque cogere possit, ut in sua sententia acquiescamus. Ponere aliquid in suam manum, est auferre. 1 Reg. 20, Omne concupiscibile oculorum

cum opus [?: ] Ponere manum inter aliquos, aut super aliquos, est, eorum litem dirimere, interposita sua autoritate eorum contentionem diiudicare et finire. Iob 9. Non est inter nos redarguens, qui ponat manum suam super nos ambos. id est, qui utrunque cogere possit, ut in sua sententia acquiescamus. Ponere aliquid in suam manum, est auferre. 1 Reg. 20, Omne concupiscibile oculorum tuorum ponent in manibus suis. id est, accipient in suas manus congestum. Sic Latini involare. id est, in vola concludere et auferre. Eccl. 5, Nec quisquam reportet de labore suo,

id est, non tenet manum patulam et quietam, ad recipiendum munus: Sicut Vespasianus extensa palma, promissam auream statuam iusserat in ea basi collocare. Scribere manusua: Isaiae 44: Ille scribet manu sua Domino, ac in nomine Israel denominabit se: id est, suo chirographo se obligabit et addicet Domino. Umbra manus tegere, aut protegere Deum, aliquem: Isaiae 49 et 50, est, eum clementer a Deo defendi. Ventilabrum esse in manu alicuius, est metaphora sumpta a trituratoribus, qui purgant

ut indicarem vobis verbum Domini. Porro Christi mediatio latius sese extendit. nam ille non tantum doctrinam et cultum caeteris doctoribus clarius ac plenius a caelesti patre accepit, eiusque omnem voluntatem nobis plene ex sinu caelestis patris revelavit: sed etiam patrem nobis reconciliavit sua passione, oratione, et intercessione, oblato semetipso in unicum et perfectum propitiatorium sacrificium. de qua parte mediationis docet Paulus 1. ad Tim. 2: Denique est mediator, perpetuo per suum verbum ac Sacramenta homines ad reconciliationem ac thronum gratiae invitando, et vicissim eis

oratione, et intercessione, oblato semetipso in unicum et perfectum propitiatorium sacrificium. de qua parte mediationis docet Paulus 1. ad Tim. 2: Denique est mediator, perpetuo per suum verbum ac Sacramenta homines ad reconciliationem ac thronum gratiae invitando, et vicissim eis a patre sua intercessione applicationem sui beneficii, remissionem peccatorum, et alia omnia bona impetrando: sicut Epistola ad Hebraeos prolixe eius functionem ac mediationem, tum illam temporariam, unoque sacrificio passionis suae peractam, qua olim Deum generi humano demeruit ac placavit: tum et istam

de vero melle, sed in sylva ab apibus [?: cong- ] sto, quod in nullius privati possessione fuerat. Est [?: ] men etiam genus apium quae vocantur sylvestres, et mellificant plerunque in cavernulis sub terra: sed et purum et insipidum mel faciunt, ut ipsemet expertus sua. Verum prior sensus est melior, quod illud mel sit dictum sylvestre, quia in solitudine fuerit congestum, eoque [?: ] fuerit domesticum. MELIUS facit qui non elocat: 1. Cor. 7. Vide vocabulum BONUM. MEMBRUM habet in eo metaphoricam significationem, quod

MELIUS facit qui non elocat: 1. Cor. 7. Vide vocabulum BONUM. MEMBRUM habet in eo metaphoricam significationem, quod cum tota Ecclesia vocatur corpus Christi, singuli dicuntur membra eius, et sibi invicem [?: ] bra. Levit. 1: Concîdat holocaustum in membra sua: id est, membratim, aut frustulatim. Sic comparatur Ecclesia ac singuli pii cum corpore et membris humanis, etiam Rom. 12, et 1. Corinth. 12: quae tamen similitude etiam Ethnicis fuit celebrata. nam apud Livium, [?: M- ] nius Agrippa ea utitur, cum populum, qui secessionem

et fluxum bonum est formae venustas. Proverbiorum 11, Impius facit opus mendax: at qui seminat iustitiam, habet mercedem veram. id est, impiis sui pessimi conatus non ferunt tandem ac finaliter speratos fructus, sed potius eis male cedunt. Parere mendacium, est frustrari optato eventu, ac spe sua. Psalmo septimo: Ecce parturit iniquitatem, concipit laborem, et parit mendacium: id est, frustrantur in suo pravo conatu. Donum mendax, Proverbiorum 25 est, quod falso promittitur. Sic est vir, qui se iactat de dono mendacii. Dextra mendax quid sit, Psal. 144 supra, in

2 Timoth. 3, ac intelligit de nova corruptione, ut ferme idem valeat quod mens reproba. Porro Tit. 1 dicit, pravorum ac infidelium hominum mentem et conscientiam esse contaminatam:.i. perversam, excaecatam. Mens carnis, id est, carnalis Colos. 2, Temere inflatus sensu, aut mente carnis sua: id est, a sua carnali mente, vel etiam a sua carnali opinione aut persuasione: ut mens hic significet ipsam sententiam, quod mihi magis probatur. Secundo, meas in piis significat novum hominem, seu animam quatenus renovata est, qui etiam interior homo aliquando vocatur: quia in pio homine

ac intelligit de nova corruptione, ut ferme idem valeat quod mens reproba. Porro Tit. 1 dicit, pravorum ac infidelium hominum mentem et conscientiam esse contaminatam:.i. perversam, excaecatam. Mens carnis, id est, carnalis Colos. 2, Temere inflatus sensu, aut mente carnis sua: id est, a sua carnali mente, vel etiam a sua carnali opinione aut persuasione: ut mens hic significet ipsam sententiam, quod mihi magis probatur. Secundo, meas in piis significat novum hominem, seu animam quatenus renovata est, qui etiam interior homo aliquando vocatur: quia in pio homine in hac vita

ut ferme idem valeat quod mens reproba. Porro Tit. 1 dicit, pravorum ac infidelium hominum mentem et conscientiam esse contaminatam:.i. perversam, excaecatam. Mens carnis, id est, carnalis Colos. 2, Temere inflatus sensu, aut mente carnis sua: id est, a sua carnali mente, vel etiam a sua carnali opinione aut persuasione: ut mens hic significet ipsam sententiam, quod mihi magis probatur. Secundo, meas in piis significat novum hominem, seu animam quatenus renovata est, qui etiam interior homo aliquando vocatur: quia in pio homine in hac vita potissimum mens, [?: ]

accingebant sese, tum ne longitudine aut laxitate vestium impedirentur, tum ut vires corporis cingulo confirmarent, et veluti colligerent. Sic et pugnaturi, gladio et cingulo militari accingebantur. Unusquisque proprio sensu abundet, inquit Paulus Romanorum 14. Rectius: Unusquisque sit certus in sua conscientia, de eo quod sentit aut agit, ne quid dubitante [?:-ut ] haesitante conscientia agat. Possis etiam interpretari: Sit certus in sua sententia: aut de sua sententia. Corinthior. 1, Sitis coagmentati eadem mente et senentiat id est, animorum benevolentia et doctrinae

gladio et cingulo militari accingebantur. Unusquisque proprio sensu abundet, inquit Paulus Romanorum 14. Rectius: Unusquisque sit certus in sua conscientia, de eo quod sentit aut agit, ne quid dubitante [?:-ut ] haesitante conscientia agat. Possis etiam interpretari: Sit certus in sua sententia: aut de sua sententia. Corinthior. 1, Sitis coagmentati eadem mente et senentiat id est, animorum benevolentia et doctrinae unitate aut consensu coniuncti. MENSA, per metaphoram, aut etiam synecdochem, significat omnia huius vitae commoda: sicut et Panis. Aliqui etiam ad

accingebantur. Unusquisque proprio sensu abundet, inquit Paulus Romanorum 14. Rectius: Unusquisque sit certus in sua conscientia, de eo quod sentit aut agit, ne quid dubitante [?:-ut ] haesitante conscientia agat. Possis etiam interpretari: Sit certus in sua sententia: aut de sua sententia. Corinthior. 1, Sitis coagmentati eadem mente et senentiat id est, animorum benevolentia et doctrinae unitate aut consensu coniuncti. MENSA, per metaphoram, aut etiam synecdochem, significat omnia huius vitae commoda: sicut et Panis. Aliqui etiam ad spiritualia bona,

fovere eum in illa tristi solitudine, per quam eum tot annis circumduxit Deus. Porro reges, suos primarios aulicos, quibus maxime benefacere cupiebant, solebant adhibere suae mensae: ut 2 Sam. 9, David adhibet Mephiboschetum, filium Ionathae, suae mensae. Et 1 Reg. 2, iubet Salomonem alere in sua mensa filios Parcilai Galeaditis. Ideo Christus sumpta ab eo more metaphora, inquit ad Apostolos Luc. 22. Ego dispono vobis, sicut disponit mihi pater regnum, ut edatis ac bibatis super mensam meam, in regno meo: id est, sitis participes felicitatis ac omnium bonorum meorum in altera vita.

est Deus. Rom. 12, Sapiat ad sobrietatem, prout cuique Deus partitus est mensuram, sicut in uno corpore membra sunt multa, etc. Nec solum dona, sed et successum et opera feliciter peragenda, Deus dicitur suis ministris dimensus esse: 2 Cor. 10. ubi Paulus dicit se tantum de sua mensura gloriari, quod Deus eum voluerit non tantum in Asia, sed et in Graecia et usque ad Illyricum spargere suum Evangelion. Contra autem Baptista negat, patrem dare filio spiritum ad mensuram: Ioan. 3. sed plenitudinem gratiae, ut unigenito, ex cuius plenitudine [?: ]

infra paulo post in MERCES. MERCES, rarius in Sacris literis in propria significatione usurpatur, praesertim ubi proprie de religione agitur. ut Rom. 4, Operanti autem merces imputatur non secundum gratiam, sed secundum debitum. [?:-em ] , Mercenarius dignus est mercede sua. Crebro autem ponitur pro quocunque fructu operis, sive, debeatur, sive non. ut Zach. 8. Ante dies istos merces homini non fuit, neque merces animalis: id est, non habuerunt [?:-a ] commoda, et frustra laborarunt. sicut mox sequitur, Non erat pax eis. Merces igitur pro bono, aut

annis mercenarii evacuabitur gloria Moab: i. post id praefixum et determinatum tempus devastabitur Moab. MERCENARIUS anni in annum: i. annuus. Tanquam mercenarius anni in annum erit cum illo, Levit. 25. i. tanquam mercemarius annuus. Mercenarius crebro in veteri Testamento, simul cum sua usitata significatione, etiam gentilismum complectitur. Hinc Israelitae multum gentibus servis ac mercenariis utebantur, ut pauperiorib. Hinc prohibetur Exod. 12, ne peregrinus et mercenarius comedat de agno Paschali: ubi non quivis mercenarius, sed tantum ex gentib. significatur. Solebant

difficultate sese subtrahunt. Sed Christus ibi satis naturam mercenarii et huius vocis declarat: quem locum expende. Accipitur ergo ibi mercenarius in deteriorem partem, pro infideli ministro aut pastore. contra Paulus etiam de bono ac fideli usurpat, cum inquit: Dignus est mercenarius mercede sua. tametsi ille dicat Operarius, 1 Timothei 5. MEREOR et Meritum vocabula tractare nihil attineret, cum non reperiantur in Sacris literis, in hac praesertim significatione, ut homines quid quam boni apud aut erga Deum mereri dicantur: cumque nostri sit instituti, tantum Sacrarum

igitur et ministros Evangelii dignos esse suis praemiis. Et 2 Corint. decimo dicit, se non secundum carnem militare: nec suae militiae arma esse carnalia, sed spiritualia. ubi non solum negat, se gladiis et hastis cruentam istam militiam militare, sed nec alioqui carnalibus affectibus indulgere, sua quaerere, pravisque consiliis ac machinationibus, aut etiam carnalibus quibusdam dotib. magni ingenii, eloquentiae aut eruditionis, cum adversariis pugnare: sed fide, constantia, precibus ad DEUM, patientia verbi Dei, et Spiritus sancti consiliis, et eloquentia et sapientia, cui nemo quantumvis

Vel denique loquitur de interitura falsa opinione Iudaeorum, qui putaverant eum esse Meschiam: quae ipsius [?:-orte ] et Christi miraculis ac praedicatione redargueatur. Minuisti paulo minus angelis, Psal. octavo: quod epistola ad Hebraeos explicat de Christo, qui in sua in [?:--ruatione ] et passione fuit exinanitus et humiliatus infra angelos et homines, ut qui omnium peccata susti [?:--it ] , et eo redactus fuit ut se vermem, non hominem vocaret, et non haberet ubi caput reclinaret, atque abeo longe infamissimo supplicio, ut omnium

Curtius scribit. Quomodo miscebis te cum equis: id est, cursu contendes cum equis, cum a peditibus vincaris? Non miscebitur alius laeticiae cordis: Proverbiorum decimoquarto. Cor cognoscit amaritudinem animae suae, nec immiscebit se laeticiae eius alienus. pro, unusquisque proprie sentit sua gaudia, et suos dolores: alii non admodum fiunt eorum participes. Lucae decimotertio, dicitur Pilatus quorundam Galilaeorum sanguinem miscuisse cum eorum sacrificiis: id est, inter sacrificandum eos iugulasse, ut simul cum pecudum oblatarum sanguine, etiam sacrificantium sanguis flueret:

quae tibi in adolescentia feci. Sic Psalmo septuagesimoseptimo Numquid obliviscetur misereri Dominus, et retinebit in ira miserationes suas: id est, annon perget Dominus nos fovere ac iuvare, sed sua iusta alioqui ira patietur impediri misericordiam suam, ne sese in nos effundat. Tecum misericordia et veritas: id est, tu praestitisti misericordiam et veritatem. 2 Samuelis decimoquinto, dicit David ad Ethai: Misericordia Domini est, quod non sumus consumpti: id est, ingens Dei

Machabaeorum. Quomodo etiam porro Antichristus Romanus aboleverit [?: verum ] [?: ] Dei, et praesertim puram praedicationem doctrinae caelestis, ac unicae oblationis Christi, substituta sua abominatione Missae et falsae doctrinae, quamque veram pietatem ac Ecclesiam foedissime vastaverit, et quam id longo tempore duraverit, multorum scriptis Dei beneficio expositum est. Factae vero sunt ab eruditis variae applicationes huius prophetiae, ad plures eventus: sicut sane verisimile

et vocabant sorores suas. Sic et in hac locutione, Misit Deus de summo, aut de caelo, et servavit nos: 2. Sam. 22, Psal. 17 et 57, subintelligitur angelos suos, aut vim et efficaciam opemque suam. MISSAM suam Papistae deducere conanturâ mittendo, eo quod dicant, se filium in sua illa oblatione ad patrem mittere. Verum eruditiores rectius â missione populi eam deducunt, eo quod tum apud Ethnicos Romanos, tum et in Ecclesia, clare sub finem publici ritus dicebatur, ut et adhuc dicitur, Ite missa est: pro dimissio. Graece λαοῖς

asinus vocatur: et plerunque maior esse solet, sive [?:-ia ] plus atteritur, sive quia non est necesse eam esse [?:-actabilem ] , ut superiorem: sive denique, quia maiori sumptu commutatur: eoque tam crassa ponitur, ut ratus eam mutari sit necesse. Eadem inferior mola, sua soliditate etiam Iobo praebet similitudinem ad exprimendum robur Leviatan, cap. 41. Cor Leviatan firmum est, sicut mola inferior. MOLERE, alioqui nonnun quam extremam ac miprimam servitutem significat: quia ibi et labor erat ver [?: ] molas continuus, et

aures, praesertim vero suorum dominorum laedant: perinde ac si quis asperiore veste talem aliquem molliculum attingeret, aut perfricaret. Talem negat Christus fuisse Ioannem, ut qui et ipsum Herodem obiurgarit de incestu, et sanctissimos illos Pharisaeos genimina viperarum vocaverit, eisque ob sua peccata extremum exitium imminere praedixerit. MOLLICIES, μαλακία, languor, imbecillitas, ex qua licet non plane decumbant homines, tamen debiles redduntur. De talibus etiam infirmitatibus legitur Matth 4, quod circumierit Christus

Sic vocatur Ecclesia mons Domini, etiam Isaiae 56, Hos inquam [?: ] cam in montem sanctum meum, et exhilarabo [?: eos- ] domo orationis meae: id est, recipiam eos in meum spiritualem populum, et intimam curam. Montes [?: ] dicuntur superbi ac tum entes de sua operum [?: ] ut cum Isaiae 40 dicitur praecursor Domini praeparaturus viam Domino, clamado omnem carnem esse [?: ] gramen, et omnem eius iustitiam esse sicut florem et nidum: id est, praedicando severissime contritione simul vero praedicitur, quod omnis mons

nec agnoscitur sine ea, praesertim originale, nec ita servet pravis cupiditatibus. nitimur enim in vetitum: nec etiam perinde irascimur ac fremimus contra Deum, ignorantes eum nobis impossibilia mandare, impossibilemque iustitiam [?: flagitar- ] , et propter non praestitam eam nos ira sua et aeterno exitio onerare. Lutherus habet elegantem similitudinem: Sic originale peccatum veluti sopitum in nobis occultari, sicut ignem in calce viva: sic etiam per legem excitari et exardescere, sicut ille ex calce viva, si aqua perfundatur. tunc enim demum bene dissimulata et latitans

muscae, quae plerunque tantum in foetidis cadaveribus reperiuntur, si incidant in optimum unguentum, corrumpunt id. Peccatum mortis: id est, dignum morte. Deut. 22, Non est illi puellae peccatum mortis. id est, non admisit facinus capitale, propter quod sit morte punienda. Verum Ioan. in sua Epistola cap. 5. facit mentionem cuiusdam peccati ad mortem, pro cuiusmodi peccatoribus vetat fieri precationem, quia sit irremissibile. Hoc est peccatum quod Christus vocat in Spiritum sanctum quodque negat unquam remitti: quod aliqui exponunt de finali impoenitentia, et agnitae

igitur hic dives, impium. Simili Hebraismo et Psal. 82 utitur voce Principis, pro tyranno, Et sicut unus ex principibus cadetis: pro, male peribitis, ut solent ad generum Cereris pauci descendere sicca morte tyranni. Mortes vero ponit ob supplicia naria Christi, quibus in sua passione excarnificatus est ab impiis: adeo ut non una, sed pluribus mortibus effectus dici queat. Diximus alio qui supra, mortes interdum dici quasvis maiores calamitates aut plagas. Sensus ergo praedicti loci Isaiae est quod Iesus perinde coram Deo ac hominibus reatum, ac etiam supplicium

incurrens. Tristis est anima mea usque ad mortem, Matth. vigesimo sexto. id est, letifera quaedam tristicia me invasit. quae me propemodum interficit, adeo vehemens est. Sic Ioan. undecimo dicit Chritus de Lazaro, infirmitas haec non est ad mortem: id est, non est mortifera, scilicet non sua natura, sed per accidens, ipso revocante eum ex morte. Ad mortem aut ad [?: ] significat ducens ad mortem. Prudentia carnis mors est, Roman. 8, id est, mortifera, exitialis. Sic in praecedenti capite dixerat, Quod bonum est, factum est [?: ] mors: id est,

voce Militia sunt expositae. Exodi trigesimo octavo est, quod Moises fecerit labrum de speculis mulierum militantium ad ostium tabernaculi. [?: Veri- ] est, ibi latius patere hoc vocabulum, et indicare [?: ] subinde confluentes ad tabernaculum adorandi gratia, quae sua specula ad id opus, ac alia tabernaculi contulerant: sicut et aurum, argentum et gemmas ad aedificium tabernaculi promiscue omnes Israelitae fuerant largiti. Sic et Chaldaicus versor Onkelus et Kimhi hunc locum exponunt. Posterior insuper exponit verbum Militare, per nomen collectionis: ut

aliis, etc. Sicut Germani solent loqui, Man bei man. Sic etiam Mulier nonnumquam in sacris ponitur, ac exprimit non tantum alias feminas, aut mulieres quasvis, sed etiam quas libet res feminini generis. ut Exo. vigesimosexto: Quinque cortinae coniunctae, mulier cum sorore sua. id est, alia cum alia. Laetare cum muliere adolescentiae tuae, Proverb. quinto. id est, cum muliere quam in iuventute aut adolescentia duxisti: quam Graeci κουριδίην ἀλοχον dicunt. Mulier sedula corona est viri sui, Proverbiorum duodecimo.

Domino. Multiplica lavare me, Psalmo 51. id est, plurimum [?: ] me. Non multiplicabitis loqui sublime: primo Samuelis secundo. Multiplicavit ad avertendum [?: ] [?: ] , Psalmo 78. id est, crebro retraxit iram suam [?: ] multum detraxit de ira sua, ne excitaret totum furorem suum. Multiplicaverunt praevaricari praevaricationem: id est Crebro multumque sunt praevaricati: 2. Paralip. 36. Multiplicabit ad remitten dum, Isaiae 55. id est, multum remittet vel abundabit ad remitten dum. id est, libentissime remittet: sicut praecesserat,

omnia esse nostra: mundum, vitam, mortem, et denique praesentia, et etiam futura. Possident sane pii hic totum mundum, quoquo modo ab impiis premantur: sciunt enim sibi omnia munda esse, sciunt sibi omnia licita ac concessa, et a Deo ipso esse donata: acquiescunt quoque in iis quae eis Deus dat, sua sorte contenti, et denique omnibus fruuntur cum gratia, favore ac benedictione Dei. At impii praesertim evigilante conscientia, sentiunt sibi totum mundum infestum molestumque esse. Spectaculum facti sumus mundo et angelis, 1. Corinth. quarto. id est, omnes homines mirantur nostram sortem,

magis verbum בער bier, quod in talibus locis reperitur, sonat: ut 1 Regum 14: Et mundabo post domum Ieroboam, sicut mundari solet fimus, usque ad absumptionem eius: id est, tollam totam postetitatem eius familiae ex Israel, non aliter ac si quis sordes ex sua domo prorsus et exacte expurgaret. Mundare, sicut et alia verba, alias conatum, alias effectum signant ut Ezech. 24: Mundavi te, et non es mundata ab immundicie tua, nec mundaberis donec posuero furorem meum in te. Tale est et illud Hierem. 51: Curavimus Babylonem, et non est curata

eos extructos. Hier. 52, Chaldaei aedificaverunt contra Ierusalem munitiones. Ezech. 4, Ponesque contra eam obsidionem, et extrues adversus eam munitionem. Muni tio per metaphoram significat, quidquid praevalidum et ferme invincibile est, etiam in corporeis. Sic Paulus 2. Cor. 10, dicit sua arma militiamque esse idonei ad subvertendas omnes munitiones opponentes sese Deo inquiens: Arma militiae nostrae non carnalia sunt, sed Dei potestate valida, ad subversionem munitionum dum ratiocinationes evertimus, omnemque sublimitatem quae extollitur adversus cognitionem Dei, et captivam

non ausum esse dicere, se abolitionem debitorum instituere: sed mollius verbum Excussionis onerum quaesivisse: verum haec mea sententia ideo quoque verisimilior est, quia Solon in Cypro, Syria et Aegypto versatus est, eorumque hominum mores, leges et politias diligenter exploravit, et in multis in sua legislatione secutus est. Affirmant sane scriptores, eum multa ex Aegyptiis legibus in Athenienses transtulisse. Diodorus certe Siculus lib. 2. Veteris historiae, clare testatur, eum hanc ipsam legem ab Aegyptiis mutuatum esse. MUTUS, non tantum prorsus lingua vocisque usu

id est, priusquam montes fierent aut crearentur. Nasci aut parturiri alicui filios super genua. Sic dicit Rachel ad Iacobum Genes. 16, Intra ad ancillam meam, ut pariat super genua mea: id est, mihi filium gignat. Forte quia ritu aliquo mulierculae solitae sunt in talibus partibus sua genua parient subiicere: vel certe, quia puerulos mox natos in sua genua receperunt ac curarunt, ut solent eos mulierculae sedentes ponere, circumspicere ac curare, super utriusque suum femur ac genua iacentes: a tali cura hanc phrasem potissimum exortam esse opinor. Sic et de Ioseph dicitur

parturiri alicui filios super genua. Sic dicit Rachel ad Iacobum Genes. 16, Intra ad ancillam meam, ut pariat super genua mea: id est, mihi filium gignat. Forte quia ritu aliquo mulierculae solitae sunt in talibus partibus sua genua parient subiicere: vel certe, quia puerulos mox natos in sua genua receperunt ac curarunt, ut solent eos mulierculae sedentes ponere, circumspicere ac curare, super utriusque suum femur ac genua iacentes: a tali cura hanc phrasem potissimum exortam esse opinor. Sic et de Ioseph dicitur Gen. 50, Vidit etiam Ioseph ex Ephraim tertios filios, et etiam

qui ex spiritu ex caelis est, venit, aut nascitur. Porro de voce [?: ] , denuo, aut desuper, aut superne, dictum est supra in [?: ] SUPER. Eadem plane est vis locutionis, ex Deo esse aut ex diabolo, qua multum utitur Dominus, praesertim Iohan. et alibi. item Iohan. in sua Epistola, potissimum: [?: 34- ] cap. Sic idem etiam est, Esse filium Dei, aut Deum habere [?: ] Et contra, Esse ex patre diabolo, ex diabolo, et [?: ] diaboli, aut et filios Belial esse. Sunt autem impii [?: ] ex patre

Descendentes ad mare navibus, et qui faciunt opus in aquis multis. i. qui in mari negociantur. Navicula Christi a S. Patribus declaratur, quod sit typus Ecclesiae perpetuo periclitantis, sed nunquam prorsus pereuntis, iuxta versum: Fluctuat, ast nunquam mergitur illa navis. Quod Papa de sua piratica myoparona Aulae Romanae exponit. Ululate navis Tharsis, Isa. 23. id est, vos nautae et mercatores, ob devastationem Tyri, ad quam merces vehere solebatis. Continens pro contento ponitur. Minatur Deus Isaiae 30, se bello et variis calamitatibus ita absumpturum, et ad paucitatem

definiunt id esse, quod aliter se habere non potest: vel potius, quod vi aliqua urgente fieri necesse est, aut etiam omnino opus est. Dividitur autem multipliciter. ut primum, aliud esse necessarium consequentis seu absolutum, aliud consequentiae. Consequentis seu absolutum necessarium est, quod sua natura tale est: consequentiae, quod per se quidem est non necessarium, sed tamen ratione cohaerentiae connexionisve cuiusdam cum alio, quod cum praecesserit, hoc necessario consequatur. Consequentis necessarium est duplex: vel quia sic ab aeterno fuit: ut Deus est unus essentia, trinus

Deo suam superioritatem non adimit, qui sistit aut retrahit solem, et impedit ignem ne urat: sed ut ab eo venit, ita quoque ex eiusdem arbitrio nutuque dependet: sed ratione communis cursus nobisque creaturis necessitas quaedam est ac dicitur. Consequentiae porro necessarium id dicitur, quod sua quidem natura erat contingens, sed ratione alicuius antecedentis, cui necessario cohaeret: si illud praegressum est, hoc necessario sequitur. Sic necessariae sunt poenae et praemia, ob praecedentem culpam et meritum. Utrumque quidem hominum est contingens: sed tamen ita illa duo sunt inter

corruptio, omnino tales fructus, quasi naturali quadam vi ac [?: ] serie proferant. Est igitur Necessitas consequentia, pendet ex istis duabus pessimis causis: nempe diaboli potentia, et hominis non tantum imbecillitate, sed etiam perversitate. Quoniam vero diximus, in rebus sua [?:-ra ] contingentibus esse necessitatem consequentiae [?: ] id quoque vocari necessarium, quod vi aliqua cogente fieri opus est: hinc fit, ut varii sint gradus necessitatis, sicut et contrarii eius seu impossibilitatis aut impossibilis, ut supra ostendimus: et alias

etiam Apostolorum iudicio victoriam obtinuisse. Ideo inquit, de falsis fratribus eum ad circumcisionem cogentibus, nec ad horam quidem cedere voluisse. De eventu et illud Actorum ultimo accipiendum est, coactus sum appellare ad Caesarem. quasi dicat, non tantum urserunt [?: ] ad id sua iniustissima accusatione, sed etiam tandem perpulerunt eo me invitum plane. Sic secundae Corinthiorum duodecimo: Vos me coegistis gloriari. Quomodo autem verba nonnunquam tantum ius, [?: cona-m ] , permissionem, aut etiam eventum significent, propria Regula in Universalibus

ac deinceps ad hunc modum itur ad finem, cuius gratia res quaeque et efficitur, et est. Eodemque modo in rebus quoque natura gignendis agitur. Et paulo post: Necessitas vero alias ita significat, ut si res, cuius gratia futura sit haec, haberi necesse sit: alias ita, ut sic se habeant, aptaque sua natura ita sint. Porro 5 Metaph. cap. 5. sic de significatis necessarii scribit: Necessarium dicitur, sine quo non contingit vivere, tanquam concausa: ut respirare, et alimentum animali necessarium est: impossibile enim est, absque his aenimal esse. Et sine quib. bonum non

non potest. i. ille serva isdem, non est fallax ut nos, illi non potest obiici culpa dissoluti foederis: quantumvis nos impie vivendo id [?: pissime ] dissolvamus, seu negemus. Quare etiam quoties resipiscimus, patet nobis ad eum reditus. Ille semper paratus est servare ea quae ex sua parte promisit. Qui negat Iesum esse Christum, is negat patrem et filium: Ioan. secundo. id est, qui hunc hominem vocat Iesum, negat esse illum verum Meschiam, quem Deus tot seculis ante promisit, ille reiicit tot vetera et recentia testimonia Dei de Meschia, quae hunc hominem proprie ac

tot vetera et recentia testimonia Dei de Meschia, quae hunc hominem proprie ac veluti digito monstrant, eoque non credit Deo nec recte eum colit. Sic ibidem dicitur Antichristus haec negare: quia etiamsi paucis ac singulis quibus verbis confitetur, tamen re ipsa totaque doctrina ac religione sua, contemnendo meritum officiumque Christi idque in se, suas indulgentias, dispensationes, sacrifices sanctos ac mediatores, et merita ordinum monasticorum transferendo, negat et filium et patrem. Negat igitur utrumque reipsa potenter, cum verbotenus, et (ut indicam) specietenus eum confiteri ac

10 dixit rex Assyrius: Et invenit veluti nidum manus mea substantiam populorum: i. opes ac potentiam magno labore aliorum regum, gentium ac populorum congestas, ego facili opera sum consecutus, nemine mihi admodum repugnare audente. In nido suo mori, Iob 29. i. diu vivere, et suo tempore in sua domo summaque tranquillitate mori. Inquit enim Iob de sua spe quam olim habuit: In nido moriar, et tanquam arenam multiplicabo dies. i. postquam diutissime vixero, domi ac in lecto meo tranquille moriar. Nidos etiam vocat Scriptura, illa cubicula brutis in arca fabricata.

substantiam populorum: i. opes ac potentiam magno labore aliorum regum, gentium ac populorum congestas, ego facili opera sum consecutus, nemine mihi admodum repugnare audente. In nido suo mori, Iob 29. i. diu vivere, et suo tempore in sua domo summaque tranquillitate mori. Inquit enim Iob de sua spe quam olim habuit: In nido moriar, et tanquam arenam multiplicabo dies. i. postquam diutissime vixero, domi ac in lecto meo tranquille moriar. Nidos etiam vocat Scriptura, illa cubicula brutis in arca fabricata. Ezechielis trigesimoprimo describitur regnum Assyriae per

in nihilo, et loquimini mendacium. Dianae templum pro nihilo habebitur: Actorum 19. id est, contemnetur. Convenit hoc cum eo quod dixi, aliquando significare rem non magni precii esse, vel contemnendam: hoc est quoddam privativum nihil, ubi non ipsa res plane nihil est sed tantum est privata sua dignitate aut praestantia, vel preciositate. Nihil esse, ponitur interdum pro nulla culpa. Matth. 5, qui iuraverit per templum aut altare, nihil est: id est, non peccat, aut etiam non obligatur, nihil eximium vel in bonam vel in malam partem facit. Nihil tibi et illi, Matth. 27. Nihil

pro persona: ut Act. 1. Erat autem simul turba quasi centum viginti nominum: i. hominum aut personarum. ubi Erasmus eam huius locutionis causam esse dicit, quia cum homines recensentur nomina eorum recitari solent. Sic et Apoc. 3. Habes pauca nomina in Sardibus, quae non polluerunt vestimenta sua: i. homines pios. Quo loco Arethas Caesariensis testatur, hunc modum loquendi esse alienum a Graeca lingua. Quinto, nomen ponitur pro posteritate: quia posteri nomen maiorum, saltem cognominis, ferunt. 1 Sam. 14. Iura mihi, quod non disperdes nomen meum de domo patris mei: in quit Ionatham,

ordinandi, quae sunt quasi causa formalis adventus: et denique finalem, nempe ut glorificetur pater caelestis, non ipse. Quod si, inquit, alius venerit suo nomine, eum accipietis. i. si quis venerit arbitrio, non iussus a Deo currerit, suam doctrinam [?:-rendo ] , omniaque pro sua libidine agendo ac [?: disp- ] do, denique suam gloriam opes aut voluptates [?: qu- ] Falso prophetare in nomine Dei dicuntur seductores, [?: ] 14. i. falso iactant se a Deo missos, et illa quae [?: prop- ] loqui iussos, seque Dei gloriam

aut [?: exin- ] nem filii, quem putant proprie hac vocula [?: indic- ] [?: ] 68, In ia nomen eius: i. sic vocatur, in eoque [?: nom- ] lendus est. Nomen Dei exponunt aliquando eruditi, [?: ] Dei filium: quia sicut aliae res per sua nomina [?: p- ] et agnoscuntur: ita pater per Christum mundo [?: re- ] et recte agnoscitur. Aliquid huic vicinum est [?: q- ] 23 dicitur, nomen Dei esse in medio Angeli: [?: qu- ] ctum postea exponam. [?: Nome- ] Dei alicubi esse,

eius divulgari. 2 Par. 26. Exiitque nomen Oziae regis usque in longinquum iter. Ibidem: Abiit nomen eius usque in introitum Aegypti. Sic Eze. 16 Egressum est nomen inter gentes propter pulchritudinem: i. valde celebris et gloriosa facta es passim. Haec sunt nomina filiorum Ismael, per nomina sua: i. per generationes suas, Gen. 25. i. secundum nomenclaturas suas, seu secundum series nominum seu propagationum. Sic, Per nomina tribuum patrum suorum accipient haereditatem: Num. 26. i. singulae

protulerit nomen malum super mulierem: pro, infamaverit eam. quod ibi aliquoties repetitur. Aliquando simpliciter Nomen pro malo nomine, sinistroque rumore aut infimia ponitur. Sic Ezek. 23 dicitur sub typo mulieris, scortum Iudam fuisse nomen mulieribus: pro excitasse, [?: ] sua turpitudine inussisse notam mulieribus, infamasse eas. Nomen igitur ibi pro malo nomine aut infamia ponitur, contra est bonum nomen. Deus minatur Is. 14, se deleturum nomen Babylonis: i. oppressa ea per servitatem, et eversa, adempturum ei illam gloriam, qua ante floruerat. Eadem

[?: ] pater suus vocaverat. i. repurgatis puteis, quos adversarii obstruxerant, eadem nomina imposuit Isaac, qua dudum Abraham imposuerat. Sic Num. 32. Vocaverunt nominibus nomina urbium, quas aedificaverant. Sic Ps. 49 dicitur de impiorum studio famae, ampliationisque nominis sui, quod sua nomina vocaverint super terras: i. de suo nomine appellarint regiones quas occuparunt, ut Moab, Edom, etc. Sic Alexander magnus multas urbes in diversis partib. orbis Alexandrias vocavit. [?: Vo- ] [?: ] men in Betlehem: i. praepara tibi nomen, Ruth. 4.

quod [?: ] as cap. 62 dicit, fore ut Hierusalem aut populus Dei post adventum Messiae alio nomine vocetur: id est, [?: ] tantum vocabuntur pro Iudaeis Christiani, sed erat pro filiis Abrahae carnalib. dicentur et erunt filii Dei Atque huc omnino Iohan. in sua Epist. cap. 3 [?: resp- ] ac allusisse videtur, inquiens: Videte, qualem [?: charita ] tem pater nobis dedit, ut filii Dei nominemur. [?: S- ] phrasis est etiam Isaiae 65, Relinquetis nomen vestrum in execrationem servis meis, interficietque

in nomine prophetae, iustum in nomine iusti, et pusillum Christi in nomine discipuli, Mat. 10. pro, tanquam prophetam aut iustum, seu ut prophetam, sub nomine prophetae iusti aut discipuli: i. qui ideo ei benefecerit, quia talis est, recipiet mercedem prophetae aut iusti: i. quae debetur iusto, sua tñ proportione: sicut receptator furum aut latronum cum latronibus punitur, recipit eorum mercedem. Ubi duo aut tres fuerint congregati in nomine meo, ibi ego ero in medio eorum: i. meo iussu, mea causa, seu promovendi regni, religionis et gloriae gratia, ac denique meum auxilium opeque

pro nec, ut paulo ante dixi. Non homo: pro, nullus. Ier. 33, Desertus est hic locus a non homine: pro, quia nemo hic est vel ut nemo sit. In non die suo: pro, ante diem, ante tempus suum. Iob 15. In non die suo succidetur. Ier. 22, Vae aedificanti domum in non iustitia, et coenacula sua in non iudicio: pro, iniuste ac inique. Ps. 44, Vendidisti populum tuum in non opibus: i. gratis, sine precio. Levit. 15, In non tempore menstrui sui: id est, extra iam tempus, quo ei solent fluere. Ps. 59. Insidiantur animae meae non scelus meum: id est, sine mea culpa aut scelere. Sic

quod agnoscis eum, et filius hominis quod memor sis eius? Sic Paulus 1. Thessal. 5, iubet doctores agnosci: id est, foveri, iuvari. Cum igitur Christus dicit Iohan. 17, Haec est vita aeterna, ut te agnoscant, et quem misisti Iesum: item cum Isa. cap. 53 ait de Meschia, Noticia sua iustificabit multos: non est intelligendum de quadam speculativa tantum noticia, qualem habent hypocritae: non etiam de tali, qualem habent daemones: sed de noticia vere agnoscente hunc fontem salutis, cumque ardenter desiderante aut expetente, haurienteque, ac denique in eo certa fiducia

ἕτερος. Item Isaiae 62, Appellaberis nomine novo quod os Dei nominabit: pro qua locutione capite 65 in simili materia dicit, Et servos suos [?: ] cabit nomine alio. Sic et Marci ultimo legitur, Laguis loquentur novis: i. aliis, aut diversis a sua [?:-terna ] . Neque enim Apostoli et alii pii novas linguas excogitaverunt: sed aliis linguis, praeter eas qoas [?:-tea ] norant, locuti sunt. Sic Christus in ultima cena inquiens, se non amplius bibiturum de genimine [?:-tis ] , donec illud bibat novum

servandam esse, sicut in vino et vasis. Mustum enim cum sit valde flatuosum, et non facile novitate vasis afficiatur. sed potius novum vas indicere ac imbuere suo fervore ac flatuositate possit, ponitur in utres novos tanquam validiores, et qui exten sionem admittunt: quod si in veteres poneretur, sua [?: fla-ate ] rumperet eos, quia sint tum imbecilliores, tum [?: ] non amplius admittant extensionem, ut exhalationi locus esse possit. Vetus vero vinum facile [?: affici- ] recenti vire dine vasis, nondum imbuti odore ac sa [?: ] vini,

nova autem contra in precio sunt: ita etiam in instauratione mundi ac generis humani per Christum, pollicitus est se novos caelos et novam terram creaturum: se etiam novum foedus ac formam religionis, abolita vetere, daturum. Haec iam omnia impleta sunt. Quare nos totum veterem hominem, cum omni sua iustitia, virtutibus ac dotibus parvi facimus: et tantum ea quae nunc Meschias per suum Spiritum et Verbum nova fecit, novum cultum, novos homines, et novam iustitiam, donaque per eum data magnifacimus, ut tantum de ipso, non autem de nobis aut aliorum carne ac sanguine gloriemur, cum omnis

Apostolus, ut intremus in sanctuarium: id est, ad thronum gratiae, aut patrem in caelis, per sanguinem, Christi merito ac mediatione: idque per eam viam, quam ipsemet Mediator nunc novam aut recentem nobis praeparavit, aut dedicavit. Viam vero novam vocat ideo, quod Christus nobis omnibus noviter sua passione praeparavit aditum ad patrem, cum antea in veteri Testamento esset valde difficilis aditus ad praesentiam Dei, seu ad arcam in Sancta sanctorum, nunc vero omnibus pateat. Ambulare in novitate vitae, est, Spiritu Dei regi, conditum esse ad bona opera, et praestare novam obedientiam:

non perinde certam ac plenam pluviam effundunt: ita nec illi solide agrum aut vineam Domini verbo rigant, speciem alioqui eximiam prae se ferentes, et magnum quid de se pollicentes, sicut tales nubes. Ob eandem forte causam, eos etiam fontes arentes ibidem appellat Iudas in Epistola sua paulo clarius loquitur, inquiens: Isti sunt nubes aqua carentes, a ventis agitatae aut circumactae Prover. 25 comparatur nubes aqua carens cum hominibus, liberalitatem ac beneficentiam verbis pollicentibus, et re nihil praestantibus: in quo sunt istis bullis aut ampullis Pseudoapostolorum

comparatur nubes aqua carens cum hominibus, liberalitatem ac beneficentiam verbis pollicentibus, et re nihil praestantibus: in quo sunt istis bullis aut ampullis Pseudoapostolorum similes. Arcus in nubibus aliquoties repetitur Gen. 9. id est, iris quae in nubibus apparere solet, et curuitate sua arcum imitatur. Dicit autem Deus, se positurum arcum suum in nubibus: non quod tunc primum creaverit illud meteoron: sed quod tunc primum coepit esse Sacramentum aut testimonium divinae voluntatis ac promissionis, de non perdendo amplius per diluvium mortalium genere. Praecedebat Dominus

esse ornari merito aut iustitia Christi imputata, cum ovilla pelle primos parentes vestivit: promittens simul benedictum [?: sc- ] et indicans venturum agnum Dei qui peccata [?: ] tollat, suamque vicissim nobis iustitiam imputet, ei [?: ] quasi pelle sua tegendo ac convestiendo, sanguineque [?: ] nos abluendo, et super nivem dealbando. Ex hac [?: s- ] induitione, quam in hac vita omnino fieri necesse est, dependet illa vitae aeternae superinduitio. Neque tamen [?: ] gamus, simul omnes salvandos in hac

NUNC, Ecce nunc hoc: pro iamiam, in hoc momento. 2. Reg. 5. Ecce nunc hoc venerunt ad me duo pueri de filiis prophetarum ex monte Ephraim etc. id est, iamprimum, hoc ipso momento. Amos 6, Propterea nunc migrabunt in capite demigrantium. et Hoseae 7, Nunc circum dabunt eos opera sua. Etiam nunc. 1. Regum 14. Et quid etiam nunc? pro, sed quanta est praesens afflictio, si conferatur cum futura. Nunc, pro, hoc modo. 1. Regum 21 Tunc nunc faceres regnum super Israelem: pro, hoc modo agendo ac regnando sane bellum regem praestares. Tempus ponitur pro actione in tempore,

[?: ] nus tantum, quatenus in Deum sunt relatae, et [?: stud-- ] obediendi ipsi praestitae. Quare et Deus non tam ipsorum actionum praestantiam ab homine exigit, [?: qui- ] ut sint ad suum praescriptum, voluntatemque accomadatae. Sicut ad sudaeos, in immensum sua sacrificia cumulantes, et omnes externos ritus exactissime observantes, toties clamat: se non illa proprie requirere, verum cordis ipsius obedientiam, seu, ut ex corde eum [?: ] diant. Sic et ad Saulem meliora opera sacrificionis. Deo praestare volentem dicitur: Obedientia est

partem sacrificii pacificorum, quae cremabatur in igne holocausti in suavem odorem Domino. Oblatio manus: Deut. 12, Et oblationes manus vestrae: id est, quas vos offerre soletis. Oblatio spontanea: Exod. 36, Porro illi afferebant ad eum adhuc oblationem spontaneam quotidie: id est, ultro, sua sponte, non peculiari quadam obligatione aut mandato coacti. Sacrificium et oblationem noluisti, dicitur Psal. 40. quod Epistola ad Hebraeos ad Christum applicat. Sensus ergo est, non solum quod Deus malit obedientiam quam sacrificia: sed etiam quod reiectis expiationibus

accipere ab Israelitis, sed potius ingens onus peccatorum ipsorum ab eis in sese recipere. Pertinet autem hoc proprie ad filium Dei, nostris peccatis oneratum et obrutum. Irritationem oblationis alicubi ponere, Ezech 20. pro, offerre oblationem irritantem Deum: quia in loco illegitimo sua sacrificia offerebant. Sic et Isaiae 66 dicit Deus, sibi perinde esse odiosas eorum oblationes, ac si sanguinem suillum offerant. Oblatio gentium: Rom. 15, Gratia est data mihi a Deo ad hoc, ut sim minister aut sacerdos IESU Christi apud gentes, sacrificans Evangelion Dei, ad hoc ut fiat

apud gentes, sacrificans Evangelion Dei, ad hoc ut fiat oblatio gentium accepta, sanctificata per Spiritum S. id est, ut sit grata acceptaque Deo conversio gentium, seu ipsi gentiles conversi. Hebr. 10 dicit Apostolus, Christum unica oblatione perfectos fecisse, aut sanctificasse: id est, sua passione. Dicit quoque quod ubi sit remissio peccatorum, ibi non sit amplius oblatio pro peccato, nempe expiatoria. abolitis enim semel peccatis per remissionem peccatorum, non est amplius opus novo propitiatorio aut expiatorio sacrificio. OBLIGARE se, usitate plerunque de votis

Isaiae 24. Obscurata est omnis laeticia, migravit gaudium terrae. idem repetit proprie, quod dixerat prius figurate: perisse nimirum res secundas, et laeticiam inde orientem. Sic Ieremias Thren. secundo inquit: Quomodo obscuravit (vel nubificavit, id est, veluti nube quadam induit) Deus in ira sua filiam Zion, proiecit de caelo in terram decorem eius? pro, perdidit, vastavit et in summam calamitatem ac ignominiam redegit. Sic Iob 14 prolixe describuntur poenae ac interitus impiorum, per obtenebrationem et extinctionem luminis. Etiam lux impiorum extinguetur, et non splendebit scintilla

sed etiam coloribus aliquibus, ut croco, aut alio, vultum reddidisse pallidum et obscurum, ut inde homines divinarent eos valde ieiunare, et praeterea de peccatis hominum dolere ac lugere. Contra Christus praecipit, lotione et unctione reddere in ieiunio nitentem faciem: id est, dissimulare sua ieiunia. Talis phrasis de rebus adversis, et summo omnium moerore, est etiam Nahum secundo. inquit enim, Omnes facies versae sunt in nigredinem. In obscuro aut caligine sagittare rectos corde, Psalmo decimo, ponitur pro clam ac insidiose parare eis exitium: idque tanta arte, ut neque

ingruente locusta, et [?: con- ] te faciem terrae, obscurata aut obtenebrata sit tem. Quod Septuaginta verterunt ἐφθάρθη ἡ γῆ, corrupta est terra. Sed possis etiam simpliciter accipere de obscuratione terrae, quam locustae contexerant sua numerositate. OBSECRO, et OBSECRATIO, exponetur in Verbo Precor et Precatio. OBSEQUIUM, est Latinis officium, quo sequimur alienam voluntatem, ad eamque nos attemperamus: et non raro etiam in malam partem accipitur, [?: ] quia in re parum iusta ac honesta

si aqua perfundatur stridet. et in fumum ac pene flammam erumpit: qua similitudine Luth. p. m. in Galatis utitur. 2 Cor. 5 dicit Paulus, se occasionem gloriationis suppeditare Corin. ubi occasio revera pro materia gloriationis ponitur. Vult enim dicere Apostolus, se non tam ideo connumerare sua quaedam decora aut laudes, ut apud ipsos sese iactet: sed ut illi pseudoapostolis, suarum laudum enumeratione vincere volentibus, et Paulum cum sua doctrina obscurare conantibus, habeant quod illis respondeant: et vissim praedicando Pauli eximias laudes, eos retundant, Paulique authoritatem

gloriationis suppeditare Corin. ubi occasio revera pro materia gloriationis ponitur. Vult enim dicere Apostolus, se non tam ideo connumerare sua quaedam decora aut laudes, ut apud ipsos sese iactet: sed ut illi pseudoapostolis, suarum laudum enumeratione vincere volentibus, et Paulum cum sua doctrina obscurare conantibus, habeant quod illis respondeant: et vissim praedicando Pauli eximias laudes, eos retundant, Paulique authoritatem ac doctrinam asserant, et a contemptu vindicent. Sic etiam postea accipitur, nempe secundae Corin. 11: Ut abscindam, [?: amp-tem ]

Mors pro gravi calamitate. Iob 5. Stultum interficiet indignatio, et imperitum occidet invidia. Sic et Prov. 21. Desideria occident pigrum. i. egentem cruciabunt, torquebunt. Ps. 78: Si, vel cum interfecit eos, quaerebant eum: i. si aspere coepit ob peccata affligere, incipiebant agnoscere sua peccata, ad Deum converti, et placare eum. Ponitur nonnunquam pro generali verbo Perdere. nam et vites et arbores interfici dicit Scriptura. Psalm. 78: Occidit vires eorum grandine, et syncomoros eorum lapide congelato. Occidere verbo. Hoseae sexto: Propterea vulneravi aut sauciavi eos

Videtur enim haec prophetia aut promissio Dei impleta esse, cum in illo luctuosissimo tempore captae Hierosolymae, et abductionis aliorum in captivitatem, Nebuzardam solvit catenis Ieremiam, eumque liberatum et honoratum verbis et muneribus dimittit liberum, offerens ei etiam sua officia, si velit venire Babylonem. Occurrere aliquos sibi invicem, alias multitudinem significat, alias promiscuam conversationem. Proverbiorum vigesimonono: Pauper et vir foenorum occurrerunt sibi invicem, at Dominus illuminat amborum illorum oculos. id est, gignit ac conservat utrunque

foenorum occurrerunt sibi invicem, at Dominus illuminat amborum illorum oculos. id est, gignit ac conservat utrunque Dominus, ipse est omnium pater et autor. Q. d. Reperias passim diversissimos gradus ac conditiones, aut fortunas hominum: verum scias id non temere aut casu accidere, sed Deum varie sua dona ac bona, sicut et poenas, et omnino vitae huius conditiones, distribuere. Occursus saepe quemvis casum bonum aut malum significat, plerunque tamen malum. Paulus verbo Occurro, καταντάω, utitur pro pertingere, aut pervenire ad aliquam optatam

misereatur nostri. Servi enim et servae expectabant a Dominis, non tantum pensum, aut res in quibus laborare debebant: sed etiam victum et amictum, cum alioqui non haberent unde acciperent. Germani prorsus eodem modo dicunt, Einem andern in die hend sehen: pro, aliunde pendere, nihil habere in sua potestate, sed aliunde expectare opem. Oculi mei semper ad Dominum, Psalmo vigesimo quinto. Ad te Domine oculi mei, in te speravi: Psalmo centesimo quadragesimoprimo idem bis dicit. Oculos deficere, et contra illuminari, significat extreme imbecillum esse, aut contra revalescere et

oculis suis Proverbiorum, 3 quinto, ubi etiam plenius dicitur, et ingeminatur: [?: ] iis qui sunt sapientes in oculis suis, et in facie [?: ] dentes. id est, suo iudicio. 1 Samuelis decimoquinto, Cum parvulus esses in oculis tuis. Genes. 16, In oculis suis viluit hera sua: id est, coepit Hagar [?: conte- ] ram. 2 Samuelis sexto: Ero abiectus aut vilis [?: ] meis. Contemptus in oculis eius reprobus, [?: ] id est, contemnit reprobum. Difficile in alicuius Zach. 8. Quod si difficile videtur in oculis [?:

est in iudicio ipsius. Psalmo 36. Blanditur sibi in oculis suis, ut inveniat iniquitatem suam ad odiendum [?: ] excusat et laudat impius suas pravas cogitationes, ad hoc, ut eas tandem exequatur, et alios oderit ac [?: ] Ordinare in oculis alicuius, est ei proponere sua probra, aut confutationem, in faciem, aut ante oculos: Psalm. 50 Arguam te, et ordinabo tibi ante oculos tuos. id est, veluti aciem quandam aut seriem probrorum, criminum et refutationum, tibi in oculos obiiciam, et contra oculos tuos dirigam. Esse aliquem alicui spinas in oculis

et internis et externis oculis non in quae sibi ante pedes sunt, aut facienda incumbunt, considerant, sed aliena a se cogitant. Oculus dexter, pro [?: ] alicuius prudentia ponitur. Zach. 11, praedicit Deus venturum pastorem malum, qui neglectis ovium [?:--modis ] sua tantum quaerat. Ei minatur Deus, [?: inqui-- ] : Gladius erit super brachium eius, et super oculum dexterum eius. id est, spirituali gladio verbi ita eum con [?: ] , ut summas eius astutias ac nequitias, ipsamque [?:--am ] religionem confutem et evertam.

manus tuae odisti me: pro, perinde me graviter afflixisti, ac si odisses me: vel, pro tuo summo odio, aut ex summo odio afflixisti me. Ezech. 23. Agent tecum in odio: id est, ut hostes tui: crudeliter, utpote hostes, te tractabunt. Paulo ante dixerat, Agent tecum in ira, id est irati; seu, pro sua acri ira. Sic aliqui exponunt illud 1. Ioan. 3, Quisquis odit fratrem suum, homicida est: ut nempe non de solo affectu intelligatur, sed etiam de aliquo externo conatu. Verum rectius exponetur de ipso proprie affectu: sicut praecessit, Qui non diligit, manet in morte: et sicut Christus quoque

tantum externum opus, sed etiam internum seu cordis: et illos quoque esse adulteros aut homici das, qui solummodo tales affectus, aut animi impetus habent. Loquitur ergo de interno homicidio. Psal 36, Blanditur sibimet impius ad inveniendum iniquitatem, ad odiendum: id est, probat sua consilia et conatus, eoque illa pergit perficere. ut laedat proximum. Odio habet anima, id est, aliquis ex animo odit: Isa. 1, Calendas vestras et Sabbata vestra odio habet anima mea. Perfectio odii: pro, perfecto odio. Psal 139. Perfectione aut consummatione odii odi

Moysen et Aaronem, Foetere [?: ] stis odorem nostrum coram Pharaone et praebuistis [?: ] gladium contra nos. Contra etiam bonam famam significat, 2. Corinth. 2: Deus bonum odorem noticiae [?: ] manifestat per nos in omni loco. id est, famam aut doctrinam de sua noticia. Sic ibidem Paulus dicit, se aliis quidem esse odorem salubrem ad vitam, aliis vero [?: ] ad mortem. id est, famam ac opinionem hominum de se suaque doctrina, apud alios quidem bonam ac veram esse, eisve parere vitam: apud alios autem falsam [?: ] tram esse,

] ac fumus ascendebat in caelum, veluti ad Deum: ideo dicebantur illa offerri in odorem quietis, aut recreationis et refocillationis Domino. quae phrasis creberrima est in descriptione Sacrificiorum. Alii quietis [?: ] cunt odorem sacrificiorum vocari, quia faciat Deus quiescere a sua ira, et quasi ardens aestuansque cor eius recreat ac refrigerat. Sic etiam Deus dicitur odorari sacrificia aut incensum, cum ea placide grateque, [?: ] in vera Mediatoris fide oblata accipit. Sic legitur Genesis octavo: Odoratus est Iehova odorem quietis [?: ]

et etiam oleas, significat, fore felicissimum statum, omnibus locis cultis, et habitatis. Isaiae 41 tali similitudine tempora et regnum Meschiae depingitur: quo indicatur, futuras ubique Ecclesias, veros Dei cultores, atque adeo etiam eximios doctores. Opus oleae mentietur: pro, fallet sua spe possessorem. Hebr. 3. quasi dicat: Promiserat quidem olea suis florib. copiam fructuum, sed non praestitit. Mich. 6 dicit Deus: Tu calcabis quidem olivam, at non ungêris oleo. id est, aliis laborabis, alii labores fructuum tuorum devorabunt. Solent enim vel pedibus hominum in sacco,

ita humectat, calefacit, et exhilarat. Sicut Livius narrat, Annibalem suis militib. in magno frigore instante conflictu distribuisse oleum, in talem usum. Et Psal. 104, dicit oleum facere nitere faciem: nempe tum ipsa unctione addendo colorem, tum refocillatione aut exhilaratione sua. Solebant quoque oleo inungi sacerdotes, reges, et Prophetae: praesertim in ipsa prima creatione, initiatione aut inauguratione. Quo indicatum est, eos et validos ac industrios in suo opere esse debere: et tamen simul lenes, atque adeo contra frigus et etiam venena. id est, omnem externam vim

eum oleo laetitiae, de quo loco supra est dictum, et Psalm. 89, Inveni David servum meum, oleo sancto meo unxi eum. id est, Spiritu sancto, eiusque donis eum imbui: non tantum illa externa unctione Sam. Isaiae sexagesimoprimo dicit Messias, se tristem, ac miserandum statum hominum infelicem, sua redemptione commutaturum. ac inter alia ait, se illis pro luctu oleum laeticiae daturum. Qua autem ratione oleo laeticia aut exhilaratio tribuatur, supra ostendi. Hic agitur de metaphorico et spirituali oleo, ac gaudio. Oleum effusum nomen tuum, Canticorum primo. pro, perinde spargitur

in hunc mundum Ioann. 1. id est, omnem pium, seu qui illuminatur. Et 2. Cor. 5. Vetera praeterierunt, ecce facta sunt omnia nova: scilicet in Ecclesia, et quo ad pios aut religionem. Contra de universitate impiorum dicitur Iohan. 3. Testimonium eius nemo accipit. Et Philip. 1, Omnes quae sua sunt quaerunt, scilicet impii. Hic universale signum ad impios tantum restringendum est. Omnis aliquando simpliciter pro multis, aut maiore parte accipitur: ut et Regula Iuris inquit, Omnes videntur facere quod facit maior pars, est ad munic. §. Quod maior. Sic sacerdotes dicunt, Totos

est. Aliquando hoc signum universale non adiungitur suae voci aut subiecto, sed alii coniunctae, sicut et alia syncatagoremata: de quo Hebraismo in Regulis Generalibus disseruimus. Proverbiorum vigesimoprimo, Omnis via viri recta est in oculis eius. pro, omni homini, aut cuique suus mos, sua consilia et conatus placent ac probantur, tanquam iusti ac salutares: sed Dominus recte et exacte ponderat corda, et iudicat de intimis hominis cogitationibus. Non enim prorsus verum est, quod homines omnia sua facta probare soleant: sed solum praecipua ac perpetua, ac ante omnia ipsum vitae

Omnis via viri recta est in oculis eius. pro, omni homini, aut cuique suus mos, sua consilia et conatus placent ac probantur, tanquam iusti ac salutares: sed Dominus recte et exacte ponderat corda, et iudicat de intimis hominis cogitationibus. Non enim prorsus verum est, quod homines omnia sua facta probare soleant: sed solum praecipua ac perpetua, ac ante omnia ipsum vitae cursum, vel curriculum ac institutum. Tale videtur et illud Terentianum esse in Heautont. Quam iniqui sunt patres in omnes adolescenteis iudices. Sensus esset commodior, si diceres, Omnes patres esse iniquos

similitudinem usurpat, pro non sine causa queri. ait enim, Num rudit onager iuxta herbam? pro, Ego non sine causa queror. sicut vulgo iactatur philosophica sententia, Nihil sine causa. Onager iuxta desiderium animae suae attrahit ventum: id est, suo arbitrio vivit, deliciatur et agit, pro libitu sua commoda captans et quaerens: Hieremiae secundo. Sic etiam Oseas videtur loqui capite 8 inquiens. Ipsi ascenderunt ad Assur ut on a ger solitarius sibi: pro, suo arbitrio, meque ipsorum domino neglecto quaesierunt sibi patronos, defensores, et amicos. Tales complures similitudines a

a tyrannis suis subditis imposita. Isaiae nono. Iugum oneris eius, et virgam humeri ipsius tu confregisti. id est, liberasti tuas a dura et intolerabili servitute Assyriorum. Sic mox [?: ] , et etiam decimoquarto Isaiae usurpatur. Exod. 6 reperitur haec eadem metaphora una cum sua expositione Educam vos de oneribus Aegypti, eruam vos de servitute ipsorum. Posterioribus verbis exponit quid vocet Onus. Sic Christus observationes legales, Marc. 23 vocat onera gravia, et portatu difficilia, inquient: ligant enim onera gravia et difficilia portatu, et et imponunt ea in

non ex merito, sed gratuito aut precario: sicut mox sequitur, quod ipse sit eis illum daturus, (gratis nimirum, sicut antea illis terrenum panem gratis fuerat largitus) non ipsi sint suis viribus aut meritis, sudore aut labore sibi paraturi. Sic ibidem Christus interrogatus a Iudaeis, tantum ex sua operaria iustitia pendentibus, quod'nam sit opus Dei, aut a Deo maxime probatum exactumque, respondit, fidem in se. quasi dicat, Vos tantum vestris bonis operibus Deum demereri, et iustitiam consequi conamini: ignorantes quam nulla prorsus bona opera, innumera vero mala, atque adeo pessima

Iohann. nono, Oportet me operari eius opera qui misit me. Operari et non operari Romanorum quarto, quomodo a Paulo accipiatur, [?: ] aliquibus videtur esse. Aliqui ita vertunt et [?:-ant ] , quasi Paulus dixisset. Ei qui non iactat et [?:-at ] sua opera ac merita: aut contra, qui iactat, ven [?:-at ] ac ostentat ea, proque eis mercedem flagitat. [?: Qua- ] dicunt illi, non opera in talibus locutionibus, sed [?: tam- ] merits operum a iustificatione excludi. At mihi detur simpliciter idem valere,

[?: ] tum operas, tum mercedes, quantum singulis pro suis operis laboribusve debeatur. Denique hunc illius locutionis sensum manifeste comprobat et exigit sequens Davidica iustificationis definitio, quae idem esse vult imputari alicui fidem ad iustitiam, quod non imputari ei sua peccata, seu tegi condonarique: ut plane idem ibi Paulo sit Non operans, quod Impius et peccator. Excluduntur enim in talibus locis non tantum merita operum, sed etiam ipsa opera: quae, qua fronte in iustificando ponerentur, cum ea sequantur iustificatum, non praecedant iustificandum: sintque

natura quae sunt legis facere, et sibimetipsis legem esse. Sunt vero omnia illa conditionaliter posita, quod si aliqui [?: gen- ] tales natura essent, sine, scripta lege et caeremoniis Iudaeorum iustificarentur, multumque illis apud Deum praestarent: ut indicet, frustra Iudaeos de sua caeremoniaria iustitia superbire. Verum de toto huius loci sensu prolixissime disserui superius in voce LEGIS. Operabona, Scriptura vocat idem quod Philosophi Virtutes: suntque in summa idem quod Iustitia. Operibus igitur aliquid mereri, impetrare, aut salvari, est idem quod

Operabona, Scriptura vocat idem quod Philosophi Virtutes: suntque in summa idem quod Iustitia. Operibus igitur aliquid mereri, impetrare, aut salvari, est idem quod iustitia. Sicut contra, Peccata sunt idem quod Iniu sticia. Non ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sed ex sua misericordia salvos nos fecit. pro, non ob iustitiam nostrorum operum. Multum omnino lucis accedet Sacra discenti, si hoc semel perceperit, bona opera esse idem quod iustitiam, et mala opera aut peccata idem quod iniustitiam. ¶ Causam porr o quispiam quaerere possit, cur Scriptura potius

antea exposuimus. 1. Corinth. 16, [?: ] dictus qui facit opus Domini negligenter. [?: Op- ] [?: ] nis, Gal. 5 enumerantur. Significat autem haec loquutio [?: ] ra aut facta, quae corruptus carnalisque homo [?: p- ] quibusque ille pro sua malitia delectatur. Contraria sit Opera spiritus. Opera tenebrarum: pro, quae in [?: tenebri-- ] cum nos non pudet. ut, Nox et amor, vinumque nihil moderabile suadent. Qui dormiunt aut inebriantur, inquit Paulus, [?: ] inebriantur. Contraria sunt opera

Sic Ruth primo: Reddet tibi Iehova opus tuum. id est, mercedem aut praemium tui operis. Non raro Opus, sicut et merces, pro gratuita beneficentia ponitur: quod observandum est. Ecce merces eius coram eo, et opus ipsius cum ipso. id est, prompta largitas, spontaneaque benignitas, seu gratuita sua beneficia. Nisi quis per vocem Opus malit intelligere officium Christi, quod est, redimere genus humanum: Is. 40 et 62. loquitur enim de adventu et beneficiis Messiae. Ibidem 62, Dabo opus eorum in veritate, id est, non mercedem pro merito, sed gratuitam redemptionem, eis ratam firmamque

mercedem pro merito, sed gratuitam redemptionem, eis ratam firmamque praestabo. Qui proximo suo abutitur frustra, et opus suum non dat ei. id est, mercedem ei debitam. Levit. 19, Opus mercenarii non pernoctet tecum usque mane. Apoc. 14, Opera illorum sequuntur eos. id est, recipient praemia sua vita digna. Legalis quidem phrasis est, sed saepe Evangelice usurpatur, ut supra dixi, indicans gratuitam beatitudinem piis ex debito promissionis datam ac exhibitam. Rom. 11 est locus insignis, qui hoc Hebraismo commodissime illustretur: Quod si per gratiam, non iam ex operibus, alioqui

ut ibi de Labano habetur. Fortis robore in opere ministerii domus Domini. 1 Par. 9. pro, fortiter faciens ac exequens ministerium templi. Homo faciens opus, pro eo qui industrie et feliciter peragit sua opera: primo Reg. 11. Videns iuvenem, quod faciens opus erat: id est, industrius in exequendis mandatis et negociis. Facientes opus, pro operariis: secundo Paralip. 24, et 34. Facientes opus regis: Esther 9. id est, procuratores aut ministri regii. Facere in opere, pro operari:

id est, procuratores aut ministri regii. Facere in opere, pro operari: Nehem. primo. Altera pars iuvenum faciebat in opere: pro, operabatur. Facere aliquid in opere suo, est vertere in suum usum aut opus. primo Samuelis octavo. Asinos vestros tollet, et faciet in opere suo. id est, illis sua opera operabitur. Facere opus in aquis. Psalmo 107. Qui faciunt opus in aquis multis: pro, negociantur, navigant in mari. Opus olivae mentietur, Habacuc tertio. pro, infeliciter provenietiam oleae. Opus multum fuit ei in urbibus Iehuda: secundo Paralip. vigesimoseptimo. pro, magno

provenietiam oleae. Opus multum fuit ei in urbibus Iehuda: secundo Paralip. vigesimoseptimo. pro, magno labore ac sumptu munivit urbes Iehuda. Deo praeparantur opera, 1 Sam. 2 pro a Deo fiunt, diriguntur et constabiliuntur magnifici effectus: ille solus magnas res gerit. Operari pro domo sua: id est, sibimet, suaeve familiae. Gen. 30. Quando operabor pro domo mea: pro, quando mihi ipsi aliquid acquiram, unde me meosque alam? Omnia opera nostra operatur Deus. Isaiae vigesimo sexto: Domine tu efficies nobis pacem quoniam omnia opera nostra operatus es nobis. Aliqui exponunt,

Expandi oram meam super te. pro, assumpsi te mihi in uxorem: dicit Deus de suo spirituali coniugio cum Israelitica Ecclesia. [?: ] oris alicuius reperiri sanguinem innocentum, Ier. 2 est, propalam exercere tyrannidem, aut grassari in innocentes: sicut milites, qui non curant, si sua vestimenta hostium sanguine aspergantur. At clandestini homicidae id [?:-avent ] , ne ex eo indicio eorum homicidium deprehendatur. ORATIO vox habet suos idiotismos ac phrases in Bibliis. Sunt vero plures voces huic vicinae, quas utile fuerit distinguere: ut sunt

Ier. 50. id est, strenue interficientis suos hostes, eorumque parentes liberis, et liberos parentibus orbantis. Alii vertunt, Prudenter agentis: id est, scite et certo sagittantis, ne aliqua sagitta aberret a scopo, aut irrita, non interfecto aliquo, cadat. Filii orbitatis alicuius: id est, ei in sua orbitate nati. Isaiae 49. Adhuc dicent in auribus tuis filii orbitatis tuae: Angustus est mihi locus, cede mihi, ut habitem. id est, plurimi erunt qui ex gentibus ad te convertentur, quosque tu orba viduaque sterilis et solitaria spiritualiter paries: sicut et cap. quinquagesimo

Alii enim vertunt Oriens, alii germen, idque varie exponunt. Plerique tamen de Christo intelligunt, quem putant orientem aut germen vocari. Posset autem forte rectius dici, quod illud invisit aut respexit, referatur ad praecedens Deus. qui dicitur per viscera misericordiae dare salutem, qua sua misericordia aut beneficio nos inviserit. Quod si id verbum eo referas, tum Oriens ἀνατολὴ nomen substantivum, erit vel pro adiectivo, vel pro participio accipiendum: quorum utrunque est Hebraeis usitatissimum, ut dicatur Deus per misericordiam suam

ἀνατολὴ nomen substantivum, erit vel pro adiectivo, vel pro participio accipiendum: quorum utrunque est Hebraeis usitatissimum, ut dicatur Deus per misericordiam suam veniens aut progressus ex alto nos respexisse: veluti si sol exoriatur, ac homines sua laeta salutarique facie revisat et iuvet. Illa quoque cogitatio non omnino abiicienda videtur, quod Kedem קרם Hebraeis valde crebro tum Orientem seu orientalem plagam significat (unde et Cadmus orientalis nominatur) quam Graeci

exornatis domibus solent expectari novi hospites, aut redeuntes patres familiâs, [?: ] unto iucundius excipiantur. Psalmo 110 est locus, [?: ] vulgo legitur, In splendoribus sanctorum: quem nemo (quod sciam) hactenus recte vertit praeter unum [?: ] , qui in sua Vulgari versione habet, Nach deinem [?: ] wurdt dir dein volk williglich opffern im heiligen schmuck. id est, populus tuus sponte ac prompte tibi offeret in die victoriaetuae, in ornatu sancto. Est enim sumpta de scriptio spiritualium sacerdotum, ipsorumque spiritualium

omni ope destitui: adero semper vobis, etiam post mortem, resurrectionem et ascensionem meam. Vide vocem Vidua. OS, oris, vox valde varios Hebraismos parit, de quibus dicam. Os aperire, est loqui, aut docere: Matth. 5. Act. 8 et 10. Hebraicus pleonasmus esse, sed tamen sua quadam emphasi non carere videtur. Hac enim locutione praeposita, veluti grandescit id quod sequitur, et attentio lectoris tanto magis excitatur. Eadem locutio est et Iob 3. Aperuit Iob os suum, et maledixit. Sic in sententia Christi, Ex abundantia cordis os loquitur, de propria

bis dicit. Quasi diceret: quid tibi cum mea doctrina? Ore suo benedicunt, et in intimo suo maledicunt: Psal. 62. pro, sermone quidem mihi blandiantur et beneprecantur, led corde sunt hostes. Vicinum huic est, quod Psal. 78 inquit: Blandiebantur ei ore suo, et lingua sua mentiebantur illi. Celebrare Deum ore suo Psal. 109. id est, sermone suo laudare ac praedicare eum. Sic et clamare ore, Psal 66, ferme pleonasmus est Invocari nomen Dei in ore alicuius, Ierem. 44. Et Psal 63, Labiis laudationum laudabit te os

populus meus. id est, promptissime summaque benevolentia tua praescripta suscipient et exequentur. Alii vertunt; Armabit se. Similis huic locutioni est illa Iob 31: Si manus mea osculata est os meum: pro, si ego mea opera nimis magnifeci, meamve fiduciam in ea collocavi. Alii exponunt, quod sua manu ori suo silentium imposuerit. Ponere os in caelo: id est, temere de Deo ipso, aut contra Deum ipsum blaterare. Psalm. 63: De excelso loquuntur, ponunt in caelo os suum, et per terram ambulat lingua eorum. id est, pro libidine temere blasphemant, aut saltem loquuntur de Deo et de

pro ipso exponi potest. ut, Os Domini loquutum est: id est, ipsemet Dominus. Sic Exacerbare os Domini, de quo supra saepius. Tergere os. Proverb. 30: Adultera comedit, extersit os, [?: ] dixit, Nihil feci. de impudentia adulterae et omnium perditorum dicitur, qui parvi pendunt sua peccata. Homo vivit ex omni verbo quod procedit ex ore Dominis Matth. 4. Deut. 8 habetur tantum, Ex omni [?: progre- ] oris Dei: id est, ex omni ope, beneficio aut bono Dei quod ille ad hanc rem ordinare vult. ubi os videtur simpliciter significare ipsum Deum, quod eius beneficis

dispersae, et non est qui congreget. Oves cibi et mactationis Psalmo 44, Queruntur pii, se perpetuo cruci subiectos esse, et subinde alium post alium iugulari, ut oves ad mactationem et culinam destinatae sine ulla misericordia alia post aliam mactantur et excoriantur. Christus Isaiae 53, in sua passione ob summam patientiam confortur cum one, dum ligatur et tondetur patienter tacente. Contra impii, ob audaciam et impatientiam, petulantiam, pastorisque sui neglectionem, per hircos denotantur et depinguntur Matth. 25. Dicetur aliquid etiam postea in voce Pastoris, quod ad huius

Gal. 3 non est obscura, ubi dicitur Lex fuisse paedagogus in Christum: quia tum ceremoniae ac sacrificia, totusque ille externus cultus Christum veluti pinxit, aut digito ostentavit: tum etiam ipsa lex moralis, ostendendo morbum, medicum quaerere iussit, et adducendo in desperationem de sua operaria iustitia, aliam aliquam gratuitam iustitiam et servatorem quaerendum esse indicavit. PAGINA, aut Pagella, vel etiam Tabella, reperitur Ierem. 36: quod cum coram rege essent lectae tres aut quatuor pagellae in volumine Ieremiae, concerpserit et exusserit illud rex.

omnes vires desint homini: vel etiam humor in ore ita deficit, ut lingua quasi adglutinetur siccitate palato: ut etiam in pulvere et siccitate oris in magno aestu experimur vel benevalentes. Id malum Psaltes sibi imprecatur Psal. 137, si Hierosolymae obliviscatur. Sic Christus de sua passione queritur Psal. 22, et vates in Threnis queritur de sui populi extrema miseria, adeo ut etiam lactentium lingua palato haereat: quod indicat, tum matres ob famem lacte, tum infantes omni oris humore destitutos esse. Porro, haec eadem phrasis Ezech. 3, significat mutum

ubi computrescat: ideo saepe impiorum interitum etiam temporarium depingit. Iob 21, Erunt impii sicut palea coram vento. Sic et Psal. 1: Erunt sicut palea aut gluma, quam proiicit ventus. Vide infra vocem STIPULA. Aliquando falsam doctrinam, aut alioqui humanas opiniones sua vanitate exprimit: ut cum Paulus 1. Corinth. 3 dicit. aliquos super fundamentum Christum extruere foenum, paleas aut lignum. Et Hierem. 23 iubet Deus separare verbum suum ab humanis figmentis,

Falsi igitur Prophetae, ut etiam ipso vestitu simplicioribus imponerent, eodem vestiebantur. Eos igitur tempore Meschiae patefaciendos, redarguendos, et confundendos esse, praedicit Zacharias cap. 13 inquiens: Et erit in die illa, confundentur Prophetae, unusquisque a visione sua, quam prophetavit, et non induentur pallio piloso, ut mentiantur. Sic etiam philosophi et eorum simiae pallia gestabant. Volenti auferre tunicam, etiam pallium concedendum esse, Christus docet Matth. 5. id est patienter multas et magnas iniurias perferendas esse: quia et scandala sint

ne frigeamus, et ignavi simus in studio verae pietatis, rebusque recte agendis: ac denique intercedit pro nobis gemitibus inenarrabilibus, clamans assidue Abba pater. Dicitur et Christus ipse Paracletus, Iohan. 14: Rogabo patrem, et alium paracletum dabit vobis. Christus paracletus est, quia sua morte acquirit vitam, et tollit mortem: at Spiritus sanctus nobis Christi beneficia indicat et applicat, nosque regenerat. Sic 1. Iohan. 2, Habemus advocatum apud patrem. Ob eadem ista beneficia dicitur advocatus: praesertim autem, quod perpetuo apud patrem pro nobis intercedit.

Vide et infra in voce Praegnans. PARS, in Sacris literis non paucas obscuras significationes habet. Significat vero crebro, non minorem quantitatem de maiori sumptam, ut respondeat toti, ficut apud Mathematicos, et etiam in communi sermone: ut cum dicitur totum esse maius qualibet sua parte, et omnibus simul sumptis aequale. Sed plerunque idem quod portionem alicui convenientem, aut etiam commodum vel incommodum, praemium aut poenam alicui competentem: de qua significatione primo loco dicemus, habet enim et alias plures. Divino mandato olim accidit, ut terra Chananaea

portionem alicui convenientem, aut etiam commodum vel incommodum, praemium aut poenam alicui competentem: de qua significatione primo loco dicemus, habet enim et alias plures. Divino mandato olim accidit, ut terra Chananaea divideretur in tribus et familias Israeliticas. Inde coepit unusquisque sua bona, aut etiam mala, vocare suam partem. forte et Spiritus sanctus huius locutionis autor est: quia Deus ille longe maximus paterfamiliâs, unicuique distribuit mala ac bona, ut ei videtur, aut etiam ut unusquisque [?: me--- ] est. Genes. 14 dicit Abraham ad regem Sodomae, Se

Psal. 11. Quomodo dicitis animae meae, transuola in montem vestrum, aut vobis, sicut passer. Cuius similitudinis ea videtur esse ratio, quod sicut passer facile de loco in locum pellitur: sic vel seductores, vel etiam persecutores volebant depellere Davidem de vera religione, et sede sua ac Ecclesia. Hieronymus intelligit, ob prudentiam astutiamve passeris hoc dici. Psal. 84 dicit David, quod quemadmodum passer ac hirundo quaerat cupide, et valde amet locum nido, ubi pullos suos excludat et educet: sic etiam ipse summo desiderio cupiat esse ac vivere in vera

desponsione et demissione, (quam Graeci quoque ἀθυμίαν vocant) distinguitur. Haec patientia aut lenitas saepissime Deo tribuitur. ut Exod. 34, Num. 14, et saepissime alias: eo quod non est praeceps in iram peccantibus nobis, nec ut Poeta inquit, mox sua fulmina mittu: quinetiam in ipsa ira ac poena, ut Propheta inquit, recordatur misericordiae suae, praesertim erga deprecantes culpam ac poenam De hac Dei patientia dicit Paulus Rom. 9, quod in multa patientia ferat vasa irae: id est, impios. et Rom. 2, At divitias benignitatis, patientiae

pecuniae aut victus accipitur. Sic Exod. 22. Si mutuaveris pecuniam populo meo pauperi, qui est tecum, ne premas eum foenore. id est, meis Israelitis non dabis ad foenus, sed gratis mutuabere. Porro in Psalmis saepissime vox pauperis, pro quovis afflicto et ope aliqua egente ponitur: ut David de sua paupertate Psa. 9 queritur, ac inter alia inquit: Dominus factus est refugium pauperi, Non obliviscetur clamoris pauperum: Miserere mei, et vide afflictionem aut paupertatem meam de odientibus me: Non perpetuo oblivioni tradetur pauper: Spes pauperum non peribit in perpetuum. Innumera sunt

2 Regum 25. pro, exinfima sorte hominum reliquit quosdam, qui colerent agros et vineta. Rapina pauperis est in domibus vestris, Isaiae 31. id est, id quod abripuistis afflictis. Paupertas eorum profunda exundavit in divitias simplicitatis eorum: 2 Corin. 8 id est, large donando ex sua tenuissima sorte, ostenderunt suam summam sinceritatem: quomodo paupercula mulier ex sua tenui sorte donando, plurimum omnes alios superans, donavit. Pauperem prohibere a desiderio, Iob 31. id est rem desideratam aut necessariam pauperi non concedere. Pauperum filii, pro pauperibus,

vineta. Rapina pauperis est in domibus vestris, Isaiae 31. id est, id quod abripuistis afflictis. Paupertas eorum profunda exundavit in divitias simplicitatis eorum: 2 Corin. 8 id est, large donando ex sua tenuissima sorte, ostenderunt suam summam sinceritatem: quomodo paupercula mulier ex sua tenui sorte donando, plurimum omnes alios superans, donavit. Pauperem prohibere a desiderio, Iob 31. id est rem desideratam aut necessariam pauperi non concedere. Pauperum filii, pro pauperibus, Psal. 72, Iudicabit pauperes terrae, et servabit filios pauperum. i. pauperes

non etiam pristinam potentiam ac tyrannidem Satanae et veteris Adami in nobis praepotentis Quae pax nobis post iustificationem contingit, dicente Paulo: Iustificati fide pacem habemus. Sic accipitur in Hymno angelorum, Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus. Per Christum enim et Deo sua gloria, et homini vera pax cordis, ac cum Deo, restituitur. Sic opinor intelligendum esse etiam dictum Pauli, Sensus carnis mors est, sensus autem spiritus vita et par. Secundo, est etiam alia spiritualis pax, qua freti Deo, eique obedientes, crucem eius patienter ferentes, [?:-c ]

iniquitatem plebis tuae. Psalmo 32, Beati quorum remissae sunt iniquitates. Impietas et Impietates: Iob trigesimo quarto, Absit [?: ] Deo ut faciat impietatem. Perversitas, Scelus, et Scelera. praevaricatio, et Praevaricationes: Levit. vigesimosexto, Pro praevaricatione sua. Item Iosuae 22. Ezech. 14, cum terta praevaricetur praevaricationem. Esaiae vigesimo quarto, Praevaricatores praevaricati sunt, praevaricatione praevaricatores praevaricati sunt. Psalmo 101, Facientes praevaricationes odivi. Transgressio, Malitia: Genes. 6, Vidit Deus quod multa

delictorum (id est, res iniquae) praevaluerunt contra nos. Psalmo 101, Non ponam ante oculos meos verbum Belial: id est, rem iniustam. Fornicatio: Levit. 20, Consenserunt ei ut fornicarentur cum Moloch. Psalmo 73, Qui fornicantur ate. Via mala: Ierem. 25, Revertimini unusquisque a via sua mala. 3. Reg. 16. Tu ambulasti in via Ieroboam. Sic 3. Reg. 22. Benedicere, per antiphrasin pro peccare. Iob 1, Ne forte (ait Iob) peccaverint filii mei, et benedixerint Deo in cordibus suis. Desideria cordis: Psalm 81, Et dimisi eos secundum desideria cordis eorum, ibunt in

aufers iniquitatem, et transfers peccatum reliquiarum haereditatis tuae? Lavare a peccatis; 1. Iohan. primo, et Apocalyp. primo, Christus lavit nos sanguine suo a peccatis nostris. hoc est, Christus sua passione ac morte impetravit nobis tum remissionem peccatorum, tum etiam renovationem: quib. tum per imputationem, tum et per inchoationem aut infusionem iustitiae ac virtutum mundamur. Ponere super aliquem peccatum, est imputarei ei. Numer. 12 in quit Aaron ad Mosen: Obsecro Domine, ne

expressit Matt. 23, et Luc. 13. Ierusalem Ierusalem, quoties volui congregare filios tuos, quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas, et noluistis? Psal. 91 aliquanto brevius metaphora haec proponitur: Ipse liberabit te a laqueo venatoris, et a peste noxia: sub ala sua protegette, et sub pennis eius fiduciam habebis, pro scuto et clypeo erit veritas eius. Sic et Malach. 4, Exorietur nobis timentibus nomen meum, sol iustitiae, et sanitas in pennis eius. Ubi tamen

Levit. 23, et Deuter. 16. Observatum autem esse magno studio, apparet ex historia Act. 2. Porro quia Deus pro miserat Ier. 31, se in Novo testamento legem suam non amplius in lapideis tabulis scripturum, sed per Spiritum sanctum cordi eorum illam inscripturum: ideo eadem die quinquagesima a sua passione, seu a spirituali Paschatis immolatione, veraque ex infernali Aegypto liberatione, dat suis Apostolis Spiritum sanctum: ostendens etiam ipsa temporis convenientia, Deum suam promissionem implevisse, et pro mortua litera vitam Spiritus in novo Testamento instituere. Unde in memoriam

pro, post plures annos. Gal. secundo, Postea per 14 annos rursus ascendi Ierosolymam. id est, deinde post 14 annos. Secundae Thes. secundo, Rogamus vos PER adventum Iesu Christi. ubi omnes vertunt illud Graecum ὑπέρ praepositione PER? cum potius in sua nativa significatione intelligendum ac vertendum esset DE, sicut solus Luth. in Vulgari convertit. Indicat enim ibi Apostolus materiam aut argumentum, de qua re Thessalonicenses orare aut monere velit: nempe, de extremo iudicio, ne id putent prorsus instare, eoque temere tumultuentur. Quare

lingua: Ieremiae decimooctavo, Venite et percutiamus eum lingua. id est, deferamus eum ad iudicem, occidamus eum accusando. Percutere manum, spondere significat: Proverbiorum sexto, ut supra in voce Manus dixi. Sic Germanice, Etwas in die hand schlagen: forte a gestu manum alterius sua dextera percutientum, quo promissiones confirmari solent. Percutere percussione non recedente: id est, [?: p-ga ] perpetua. Percutientem populos in percussione non recedente: Isaiae decimoquarto. Percutere aliquem in terram est ita percutere, ut concidat exanimis,

vehementer commendat, ne eos affligant, sed potius iuvent et sublevent, quandoquidem et ipsi olim peregini fuerint. Talem tristis status conditionem etiam Deus Abrahamo de posteris ipsius indicat, inquiens Genesis decimoquinto: Sciendo scias, quod peregrinum erit semen tuum in terra non sua, et servient illis, ac affligentur ab eis. Pii quoque dicuntur triplici ratione peregrini esse. Primo, quia hic non habent permanentem civitatem, sed futuram ac caelestem quaerunt. existentes enim in hoc corpore, peregrinantur a Domino (secundae Corinthiorum quinto) et ab illa caelesti

puniaris ob ingentia scelera Sodomitarum. Prover. 21: Testis mendax peribit. id est, divinitus punietur. Sic Dan. 2 iubentur perire sapientes: id est, interfici. Ionae 2, Ne pereamus in anima viri: id est, ne a Deo perdamur ob submersum aut interfectum Ionam. 2. Pet. 2: In corruptione sua peribunt. id est, ob corruptionem suam damnabuntur. Iter impiorum peribit: Psal. 1. id est, ipsimet, vita et actiones aut conatus eorum perdentur. Iusti quoque dicuntur perire de terra nemine eam rem expendente, Isaiae 57: et Mich. 7. id est, tolli, deficere ex hac vita.

aliquid de huius vocabuli Hebraismis dixi: sed et hic aliquanto plenius et clarius erunt proponenda. Illud autem ante omnia utile fuerit observasse, duplicem esse perfectionem: aliam (ut ita dicam) divinam, aliam humanam. Divinam voco, illam summam perfectionem, quam Deus requirit in lege sua aut qua etiam ipsemet eiusque opera perfecta sunt, quam etiam legalem perfectionem vocare possis. Talem perfectionem Deus in sua severa legis praedicatione flagitat ab hominibus. Alia est perfectio inferioris cuiusdam gradus quae in homines, praesertim renatos, cadere queat, quam passim

utile fuerit observasse, duplicem esse perfectionem: aliam (ut ita dicam) divinam, aliam humanam. Divinam voco, illam summam perfectionem, quam Deus requirit in lege sua aut qua etiam ipsemet eiusque opera perfecta sunt, quam etiam legalem perfectionem vocare possis. Talem perfectionem Deus in sua severa legis praedicatione flagitat ab hominibus. Alia est perfectio inferioris cuiusdam gradus quae in homines, praesertim renatos, cadere queat, quam passim Scriptura a novo homine exigit: quam Deus ex dispensatione Evangelica in hominibus tolerat. Tali ferme ratione etiam Cicero in Amicitia

et Philip. 3, Paulus primum negat se adhuc plene Christo confirmatum, metam apprehendisse, aut perfectum esse, sed omni studio ad eam metam tendere. Paulo post addit. Quicunque sumus perfecti, sic sentiamus. ubi perfectionem primum vocat illam summam absolutionem qua in altera vita Christo sua quadam ratione aut proportione similes erimus, ut 1. Iohan. 3 habetur. De qua perfectione alterius vitae, etiam Paulus 1. Corinth. 13. agit, inquiens: Cum autem venerit quod perfectum est, tunc quod ex parte est abolebitur. Posterius vero dictum Pauli Philip. 3, loquitur de perfectione

ac obedientiae pro toto humano genere agitur. Hebr. 7, sermo iuramenti post legem facti constituit sacerdotem filium Dei in aeternum perfectum. id est, cuius perfectio aut acquisita iustitia perpetuo valet ac prodest credentibus plenissimeque eos iustificat. Nec tantum ipse Christus dicitur sua illa iustitiae, obedientiae ac passionis praestatione perfectus factus esse, sed etiam nos credentes perfectos effecisse. Nam Hebr. 10 legitur, Unica oblatione perfectos fecit in perpetuum, eos qui sanctificantur: id est, iustificavit eos, cum Deo reconciliavit, ac vita aeterna donavit plene,

iudicat, secundum rei ipsius veritatem, non secundum externam speciem aut umbram. Saepe ergo hoc nomine Deus celebratur. Sic Paulus dicit Rom. 2: Deum ex aequo Graecos et Iudaeos iudicaturum, citra omnem personarum respectum: quia sit iustus index, et soleat reddere unicuique secundum opera sua. Quidam alius de persona sic annotat: Persona in Scripturis usurpatur pro rebus omnibus externis hominis, quae aliquando in precio et honore haberi, ac propter eas etiam ipsi homines magnifieri aut contemni solent. Cum ergo legis. Deum non esse acceptorem personarum: intellige, illum respicere

largitur, quas liberum est illi pro arbitrio distribuere, cui et quo modo mensuraque velit. Hinc est illa lis pattis familiâs cum suis vinitoribus, qui iniquum putabant, tantundem dari una hora laborantibus, quantum ipsis qui tota die portaverant pondus et aestum diei. Hanc liberam prosopolepsiam sua bona aut dona distribuendi, ex professo Paulus asserit, et tribuit Deo, Rom. 9, et alias. Verum nunc aliqua dicta Scripturae percurramus. Deuter. 1: Non agnoscetis personas in iudicio, perinde parvum ac magnum audietis, ne timeatis a facie cuiusquam. ubi teridem repetitur. Levit. 19: Non

Sed primae Petri primo, perinde ut et Romanorum secundo, de severo Dei iudicio accipitur. Porro Galatis secundo dicit Paulus, se nihil moveri priori dignitate ac nomine Petri, ac aliorum, et quod illi coram cum Christo versati fuerint. nam Deum ad talia externa non alligare gratiam, ac dona sua. Iacobus capite secundo accusat quosdam Christianos, quod non ex aequo complectebantur fratres pauperes ac praepotentes. Iudas in sua Epistolaait, seductores admirari ac colere personas potentum lucri gratia. Haec de significationibus harum locutionum. Illud autem alibi prolixe dictum est,

nihil moveri priori dignitate ac nomine Petri, ac aliorum, et quod illi coram cum Christo versati fuerint. nam Deum ad talia externa non alligare gratiam, ac dona sua. Iacobus capite secundo accusat quosdam Christianos, quod non ex aequo complectebantur fratres pauperes ac praepotentes. Iudas in sua Epistolaait, seductores admirari ac colere personas potentum lucri gratia. Haec de significationibus harum locutionum. Illud autem alibi prolixe dictum est, falso ex prava prosopolepsiae descriptione quosdam liberum arbitrium asserere conari. Deus enim libere sua gratuita dona distribuit, alias

pauperes ac praepotentes. Iudas in sua Epistolaait, seductores admirari ac colere personas potentum lucri gratia. Haec de significationibus harum locutionum. Illud autem alibi prolixe dictum est, falso ex prava prosopolepsiae descriptione quosdam liberum arbitrium asserere conari. Deus enim libere sua gratuita dona distribuit, alias alii genti veros doctores et puram doctrinam, aliaque largiens. De qua liberrima liberalitate Dei, praeclare Augustinus pronunciat, quod aliquam occultam causam habere possit, iniusta autem nequaquam esse possit. PERTINEO verbum nihil ferme

cor, via, actiones, crebro dicuntur in Sacris literis: licet haec vox in hac significatione etiam apud prophanos scriptores sit usitata. Credo autem esse metaphoram, sumptam a rebus corporeis, ut ab animalibus aut arboribus, aliisque rebus, quae tunc demum vigent, probae ac utiles sunt, cum in sua nativa ac divinitus ordinata forma consistunt. Cum vero sunt perversae, ac veluti subversae vel inversae, pereunt aut noxiae fiunt. Inde igitur per metaphoram dicitur homo perversus, qui astutus, vafer ac malitiosus est, non simplex, rectus, ac sincerus. Proverb. 16: Homo perversus suscitat

impura iniustaque vita, et omnes omnino pravae actiones. Proverb. 2 et 21. Perversaloqui, est iniusta aut impia loqui. Proverb. 10: Os impiorum perversa loquitur. Eadem locutio est quoque Proverb. 2. Prover. 28 est locus notabilis. inquit enim: Melior est pauper, qui ambulat in perfectione sua, aut integritate, quam perversus viis, et ipse dives. id est, pauper sincerus, quam dives malitiosus. Pervertere iudicium, crebro reperitur non tantum de iniqua causarum forensium diiudicatione, et malitiosis compendiis, aut potius fraudibus litigatorum, sed etiam de religionis corruptelis:

38. Dum declinat pes pes meus, adversum me magnificant, id est, me periclitante insultant mihi. Talia exempla huius significationis sunt plane innumera. Sic, Eripe pedes meos a lapsu aut impulsione, Psalmo 56, et 110, et centesimo quadragesimo, Meretricis pedes non habitant in domo sua. Proverb 7. id est, ipsa meretrix non continet se domi. Eodem modo et Psalmo 31 dicitur: Non conclusisti me in manu inimici mei, sed statuisti in latitudine pedes meos. id est, non permisisti ut me inimicus caperet, sed ut libere possem ire quocunque mihi liberet. Aliquando pes affectum,

proficiscuntur, praesertim in veteri Testamento, quae tamen ex contextu facile diiudicari queunt. PETRAE significatio aliquo modo convenit cum lapidis notionibus, de quibus cum supra plurima dicta sint, recte haec cum illis ad utriusque vocis noticiam coniunxeris. Primum autem Petra, sua propria significatione, materialem petram. id est, grandem aliquam rupem et vivum saxum indicat, quae multae in Sacris literis commemorantur: quin et nomen cuiusdam civitatis fuit, proculdubio quia in aliqua rupe extructa fuit. Sic etiam Petra deserti. Deinde, per metaphoram significat locum

suae Hierem. 3. PHIALAS calamitatum ac poenarum effundunt angeli in terram, in Apocalypsi: ubi phialae significant media ac instrumenta poenarum. PHILAUTIA, vitium etiam apud Ethnicos reprehensum, 2. Timoth. 3 notatur: est, cum quis nimium sibimet placet, tantum quae sua sunt quaerit, alios prae se contemnit, superbus est. Et (ut Isaias eum suo colore depingit) qui sibimet sapiens videtur in oculis suis. Plato ponunciat, esse omnium vitiorum ac malorum fontem. PHILOSOPHIA reprehenditur a Paulo Colos. 2, tanquam quae abducat imperitos ac pusillos

adoraverunt omnes pingues terrae id est, satrapae, principes, ac reges. Sic ibidem Psaltes queritur de praepinguibus tauris. Sic Psal. 37 dicuntur aliquorum oculi praepinguedine egressi. id est, sicut pinguibus aliquando turgent oculi, ut excisuri videantur: ita superbi ac potentia sua inflati miseros respicere nequeunt. PINGUEDO aliquando fertilitatem terrae, aut rerum aliarum copiam, simul et bonitatem significat. Ge nesis 49, Pinguis panis Asser, delicias regibus praebebit. id est, tribus Asser abundabit copia optimi frumen ti et reliquae annonae, ita ut

pinguedine domus tuae: pro, multiplicium bonorum ac beneficiorum Dei copia replebuntur. Sic Psalmo sexagesimotertio: sicut adipe et pinguedine saturatur anima mea. Psalmo sexagesimo quinto, Vestigia tua stillant pinguedinem: id est, nubes in quib. Deus ambulare aut equitare dicitur, sua pluvia faciunt terram foecundam bonorum fructuum. Pinguedo, pro pinguibus et lautis escis. Iob trigesimosexto: Requies mensae tuae plena esset pinguedine. id est, delicatis cibis. Pinguedo alicuius rei, est optima eius pars. Psalmo 81. Saturabit eum pinguedine tritici, et de petra melle.

Psalm. 24 et 50, Meus est orbis, de plenitudo eius. id est, totus mundus cum suis creaturris. Psalm. 24 textus seipsum declarat, Domini est terra, et plenitudo eius: orbis terrae, et qui habitant in ea: quod dictum repetit Paulus 1. Corinth. 10. Ezech. 12. Ut desoletur terra a plenitudine sua. id est, privetur hominibus, animalibus, et plantis. Isaiae 34. Audiat terra et plenitudo eius: orbis, et omnia germina eius Isaie 6, Plenitudo totius terrae gloria eius. pro, tota terra est plena gloria eius, vel gloria eius replet totam terram. Tametsi et sic ad verbum eum textum recte

ubi aliqui putant per posterius declarat illud prius. Psalm 96. Laetentur caeli, et exultet [?: terr- ] sonet mare, et plenitudo eius: exultet ager, et quicquid in eo est. Potest videri haec locutio ex eo venite, quid Deus creans primas creaturas, et veluti semina rerum iussit ea sua elementa ac loca occupare et replere. Ple nitudo civitatis sunt cives. Amos 6, Tradam civitatem et plenitudinem eius: id est, quicquid in ea est, cives et opes eorum. aut totum populum. Plenitudo domus [?: pa- ] aliter accipitur, Numer. 24 dicit Bileam ad nuncios se

semente. Non seminabis vineam tuam diversis seminibus, ne forte sanctifices plenitudinem seminis atque proventum vineae. id est, ne forte ex unius prophanitate reliqua prophanentur. Plenitudo staturae. pro tota statura. 1. Sam. 28. Et cecidit plenitudine staturae suae. id est, tota statura sua. id est, concidit Saul prae terrore porrectus, quam longus fuit. Germanica locutio vicina est, Er fiel so lang er war. Plenitudinis lapides, Exodi 25. 28 et 35. id est, lapilli preciosi, qui auro aut argento includi solent, quia foramina aut loca pro illis vacua relicta replent vel explent,

pro συμπληροῦν, Plato in Timaeo. Omnino autem hoc adiddit Apostolus, ut sciamus Christum per se non indigere hoc supplemento, ut qui efficiat omnia in omnibus revera, nedum ut suppleatur a quo quam, nisi quatenus pro immensa sua bonitate Ecclesiam dignatur sibi quasi corporis instar adiungere. Plenitudo Dei, Eph. 3. significat non eam plenitudinem aut copiam virtutum, excellentiae, aut praestantiae, qua ipsemet plenus est, quae ipsius propria est, et nulli creaturae convenit: sed eam quasi mensuram aut plenam

vocant: forte ideo, quia impleat et effluat de torculari. Num. 18 Reputabitur oblatio vestra ut plenitudo de torculari, et frumentum de area. Mox ibidem vocat fructum de torculari. Dicit autem, Levitis decimas suarum decimarum sacerdotibus oblatas, perinde coram Deo acceptas fore, ac si de sua propria vinea aut agro, torculari aut area obtulissent. Exod. 22, Plenitudinem tuam et lachrymam tuam non tardabis. id est, primitias musti ac olei primo quoque tempore offeres. Mustum vocat plenitudinem, quia pressum plene fluat: Oleum, lachrymam, quia pressum guttatim stillet. Plenitudo

impietatis radicibus stans ac virens frangitur, comminuitur, et veluti contunditur ac conteritur. Sic Luc. 10, in sacco et cinere poenientiam agere, potissimum illum dolorem videtur indicare. Sic Act. 8, Poeniteat te tuae malitiae. et secundae Corinthiorum duodecimo: Qui non poenituerunt de sua immundicie. Hebraeorum sexto, Non denuo fundamenta iacientes poenitentiae a mortuis operibus. Et mox, denuo renovare ad poenitentiam. Huc pertinent dicta, in quibus adiiciuntur voces, ut subiectum: ut Deuteronom. trigesimo, Ductus poenitudine cordis tui. aut obiectum, nimirum peccatum: ut

et Converti. Ezek. decimo octavo, Convertimini ad me. Item, Quaerere Dominum ex toto corde, et tota tribulatione animae suae: reverti ad Dominum Deum suum, et audire eius vocem: Deuteronom. 4. Exquirere faciem Dei: 2. Paralip. 7. Converti et quaerere Dominum, Hoseae 3. Reverti de via sua pessima, 3. Reg. 13. Ierem. 18. Revertatur unusquisque a via sua mala. Ezek 18, Convertatur a viis suis. Item: Si avertit se impius ab impietate sua, quam operatus est. Poenitentiam agere a viis suis pessimis: secundo Paralipomenon septimo. Redire ad Deum, Hoseae undecimo. Reverti ad

Quaerere Dominum ex toto corde, et tota tribulatione animae suae: reverti ad Dominum Deum suum, et audire eius vocem: Deuteronom. 4. Exquirere faciem Dei: 2. Paralip. 7. Converti et quaerere Dominum, Hoseae 3. Reverti de via sua pessima, 3. Reg. 13. Ierem. 18. Revertatur unusquisque a via sua mala. Ezek 18, Convertatur a viis suis. Item: Si avertit se impius ab impietate sua, quam operatus est. Poenitentiam agere a viis suis pessimis: secundo Paralipomenon septimo. Redire ad Deum, Hoseae undecimo. Reverti ad Dominum in omni corde suo, et in tota anima sua, et universa virtute

Deum suum, et audire eius vocem: Deuteronom. 4. Exquirere faciem Dei: 2. Paralip. 7. Converti et quaerere Dominum, Hoseae 3. Reverti de via sua pessima, 3. Reg. 13. Ierem. 18. Revertatur unusquisque a via sua mala. Ezek 18, Convertatur a viis suis. Item: Si avertit se impius ab impietate sua, quam operatus est. Poenitentiam agere a viis suis pessimis: secundo Paralipomenon septimo. Redire ad Deum, Hoseae undecimo. Reverti ad Dominum in omni corde suo, et in tota anima sua, et universa virtute sua: quarto Regum vigesimotertio. Reverti ad Dominum Deum suum: Iud. quinto: Thren

unusquisque a via sua mala. Ezek 18, Convertatur a viis suis. Item: Si avertit se impius ab impietate sua, quam operatus est. Poenitentiam agere a viis suis pessimis: secundo Paralipomenon septimo. Redire ad Deum, Hoseae undecimo. Reverti ad Dominum in omni corde suo, et in tota anima sua, et universa virtute sua: quarto Regum vigesimotertio. Reverti ad Dominum Deum suum: Iud. quinto: Thren tertio, Scrutemur vias nostras, et quaeramus, et revertamur ad Dominum. Humiliari. capitibus secundo Paralipomenon duodecimo et trigesimosecundo. Declinare a malo, Psalmo

sua mala. Ezek 18, Convertatur a viis suis. Item: Si avertit se impius ab impietate sua, quam operatus est. Poenitentiam agere a viis suis pessimis: secundo Paralipomenon septimo. Redire ad Deum, Hoseae undecimo. Reverti ad Dominum in omni corde suo, et in tota anima sua, et universa virtute sua: quarto Regum vigesimotertio. Reverti ad Dominum Deum suum: Iud. quinto: Thren tertio, Scrutemur vias nostras, et quaeramus, et revertamur ad Dominum. Humiliari. capitibus secundo Paralipomenon duodecimo et trigesimosecundo. Declinare a malo, Psalmo trigesimoseptimo. Nonnunquam

hoc uno facile constat, quod nihil ei in [?: opina- ] vel non praevisum accidit. Est etiam natura immutabilis, nihil nisi certo consilio agens. Eiusdem rationis ac notae est, quod Gen. 6. dicitur, ET DOLUIT IN CORDE SUO. Certe non moeret Deus, vel tristatur, qui in caelesti et beata sua quiete perpetuo sui similis manet: sed quia aliter percipi non potest quantum sit odium peccati in Deo, ideo se Spiritus ad captum nostrum format. Quemadmodum enim natura sic est comparatum, ut opus suum quisque artifex amet, et firmum esse cupiat: ita consequens est, ut nemo opifex suum ipsius

tacita antithesis inter naturam integram, qualis a Deo condita fuerat: et corruptionem, quae ex peccato orta est. Deus itaque ut effectus penetret in corda nostra, affectus nostros in [?: du- ] quodammodo. ¶ Dona Dei sunt sine poenitentia: [?: ] . Deum non poenitet, quod sua dona dederit, Rom. [?: ] . Verum sane, Deum per se non poenitet, quod dona Dominibus dederit: sed homines ea a se solent [?: repelle- ] , sequae illis indignos facere possunt et solent. Quare Paulus dicit, Quod si adhuc Iudaei ad Christum conversentur, promissiones Dei

tanto plenius [?: cogno- ] potest. Aequipollentia igitur, sive synonyma vocis poenitentiae, et verbi Poenitere sunt. Humiliari: 2. Paral. [?: ] et 32. Declinare a malo. Psalm. 37. Avertere se ab [?: impie- ] Ezech. 18. Si avertit se impius ab impietate sua [?: ] operatus est. Converti a viis suis, et a malitia, sua: Ezech., 18. Convertatur a viis suis. Actor. 3, Convertat cuiusquisque a malitia sua. Reverti a via sua mala, et [?: ] possima: Hos. 3. et 3. Reg. 13. Ierem. 18. Revertatur ususquisque a via sua

synonyma vocis poenitentiae, et verbi Poenitere sunt. Humiliari: 2. Paral. [?: ] et 32. Declinare a malo. Psalm. 37. Avertere se ab [?: impie- ] Ezech. 18. Si avertit se impius ab impietate sua [?: ] operatus est. Converti a viis suis, et a malitia, sua: Ezech., 18. Convertatur a viis suis. Actor. 3, Convertat cuiusquisque a malitia sua. Reverti a via sua mala, et [?: ] possima: Hos. 3. et 3. Reg. 13. Ierem. 18. Revertatur ususquisque a via sua mala. Convertere et Converti ad Dominum Deum: Ezech. 18. Convertimini

[?: ] et 32. Declinare a malo. Psalm. 37. Avertere se ab [?: impie- ] Ezech. 18. Si avertit se impius ab impietate sua [?: ] operatus est. Converti a viis suis, et a malitia, sua: Ezech., 18. Convertatur a viis suis. Actor. 3, Convertat cuiusquisque a malitia sua. Reverti a via sua mala, et [?: ] possima: Hos. 3. et 3. Reg. 13. Ierem. 18. Revertatur ususquisque a via sua mala. Convertere et Converti ad Dominum Deum: Ezech. 18. Convertimini ad me. Actor. 14. Ut ab his vanis ad Deum convertamini. 2. Corinth. 3. Cum autem

a malo. Psalm. 37. Avertere se ab [?: impie- ] Ezech. 18. Si avertit se impius ab impietate sua [?: ] operatus est. Converti a viis suis, et a malitia, sua: Ezech., 18. Convertatur a viis suis. Actor. 3, Convertat cuiusquisque a malitia sua. Reverti a via sua mala, et [?: ] possima: Hos. 3. et 3. Reg. 13. Ierem. 18. Revertatur ususquisque a via sua mala. Convertere et Converti ad Dominum Deum: Ezech. 18. Convertimini ad me. Actor. 14. Ut ab his vanis ad Deum convertamini. 2. Corinth. 3. Cum autem conversus fuerit ad

sua [?: ] operatus est. Converti a viis suis, et a malitia, sua: Ezech., 18. Convertatur a viis suis. Actor. 3, Convertat cuiusquisque a malitia sua. Reverti a via sua mala, et [?: ] possima: Hos. 3. et 3. Reg. 13. Ierem. 18. Revertatur ususquisque a via sua mala. Convertere et Converti ad Dominum Deum: Ezech. 18. Convertimini ad me. Actor. 14. Ut ab his vanis ad Deum convertamini. 2. Corinth. 3. Cum autem conversus fuerit ad Dominum, auferetur velamen. 1. Pet. 2, Conversi estis ad pastorem et curatorem animarum vestrarum. Quaerere

contritionem. id est, fecisti ut contererentur, aut destruerentur, seu etiam essent terrori inhabitantibus ipsis. Psalm. 52. Ecce vir, qui non posuit Deum fortitudinem suam. id est, non habuit eum pro sua fortitudine, aut pro suo opitulatore. Sicut mox sequitur, Confisus est in multitudine divitiarum suarum. Psalmo 80, Posuisti nos litem vicinis nostris. id est, fecisti ut perpetuo eis causa certaminum ac belli essemus. Psalm. 39, Opprobrium stulti ne ponas me. id est, ne facias ut stulti

cum dicimur Deum ante nos ponere. id est, in eum semper respicere agendo et patiendo, in ipso fidendo, eumque invocando et timendo. Psalmo quinquagesimoquarto: Non posuerunt Deum coram se: pro, nullam Dei rationem habuerunt. Psalmo 86. Non posuerunt te coram se: id est, nullam tui rationem in sua vita habuerunt. Psalmo 16, Posui Dominum in conspectu meo semper, quoniam a dextris est mihi, ideo non labar, id est, proposui. in eumque respexi, tan quam praesentissimis [?: ] adiutorem ac servatorem: Septuaginta et Vulgata [?: ] terunt, Prospiciebam. Vicinum

in hominis culpa, non in Deo, qui impietatem non vult, residet. Posset etiam de sola quadam permissione accipi: vel etiam, quod vel a scipsis, vel a diabolo, cuius sunt mancipia, in omne eius obsequium parata, ad tam nefarium opus aut conatum sint directi: quomodo exponit et Occumenius, quod sua voluntaria malitia in illud nefarium munus sint constituti. Denique non est necesse, semper verbis passivis mox autorem, a quo ea actio proficiscitur, dari: saepe enim tum activa, tum passiva Hebraeorum verba simpliciter tantum existentiam significant. praesertim si passivis ablativus personae

in portis filiae Syon. id est, in loco ubi coetus congregari, et conciones fieri solent. Sic dicit Isai. 29. Arguentem in porta illaqueabant. id est, prophetas calumniabantur. Laudare aliquem in porta, Prov. 31. est, praedicare eum in loco publico et frequenti. Sic sapientia dicitur eloquia sua dicere in ostiis portarum: Prov. 1. pro, in locis frequentibus et celebribus civitatis. Porta aliquando significat iudices, senatum, aut etiam totum populum. Ruth 3, Scit universa porta populi mei. id est senatus et totus populus. Porta non raro ipsas civitates significat, posita

sacerdotes, dum victimis eorum peccata expiant, easque comedunt Levit 10: Deus dedit vobis hostiam pro peccato ut eam comedatis, et portetis iniquitatem populi, ac expietis coram Domino. Sic Aaron dicitur portare peccata sanctificatorum quae sanctificant filii Israel: Exod. 28: Quod si populus sua peccata in sacrificia transferret, et inde porro in summum sacerdotem sacrificia comedentes transferrentur. Sic et Num. 18 inquit Moyses ad Aronem: Tu et filii tui, et domus patris tui portabitis iniquitatem sanctuarii: Tu quoque et filii tui portabitis iniquitatem sacerdotii vestri. Et mox

repetitur, quod ipse peccata nostra portaverit, et infirmitates morbosque nostros tulerit, quodque Deus omnium nostrûm peccata in eum transtulerit: sicut et Paulus dicit, quodeum Deus fecerit peccatum. Duplici ergo ratione peccata nostra portat: primum, prorsus auferendo: deinde, quod filius Dei sua humiliatione pro [?:-is ] satisfecit ac persolvit: et tertio, si libet, adde, quod magna patientia nos tolerat, nostrique misertus, filium suum nobis largitus est. Vide infra vocem TOLLO. Portare aliquem, aliquando significat fovere, iuvare ac promovere facta allusione ad

20. Fortiter apprehendisti me, et potuisti Ibidem, Defatigatus sum ferenda, et non possum. id est, non praevaleo. Apoc. 12: Michael et angeli eius pugnabant cum dracone, et draco cum eis, et non potuit, nec inventus est locus eius. id est, non praevaluit, non vicit, sed expulsus est caelo, et sua desgnitate. Cum accusativo in Hebraeo idem aliquando valet. Psalmo decimotertio: Potui eum. id est, praevallui. Hieremiae trigesimo octavo: Non est rex qui potest vos quicquam. id est, qui vos cogat. Possendo posse et aliae verborum et nominum reduplicationes plenitudinem ac emphasin

magna miracula facere, testantibus id Deo et hominibus. Idem et de Mose dicit Stephanus Actorum septimo. Apollo fuit potens in Scripturis, Act. decimo octavo. id est, exercitatus et peritus in Scripturis et tota Theologia. Tit. 1, Qui sit potens exhortari. Sic Paulus 2 Cor. 10 dicit arma sua non esse carnalia, sed potentia ad expugnationem et destructionem. Idem ibidem 12 inquit: Cum infirmor, tunc potens sum: id est, cum destitutus sum meis viribus, aut aliis externis vitae ac rerum agendarum praesidiis, tunc recurro ad Deum primam causam qui mihi potentissime succurrit, meque

vero id facere, quia eorum hora et potestas tenebrarum venerit. Id est, cum Deus laxavit frena Satanae et impiis, ut possent in Christum grassari. Iohan. 10. Habeo potestatem animam ponendi et sumendi. id est, possum meipsum resuscitare. Act. 1, Tempora et momenta temporum pater reposuit in sua potestate. id est, in suis, non hominum viribus. scientiam et vires rerum futurarum servavit. Sic et Apoc. 9 dicuntur locustae habere potestatem cruciandi homines. et Apocal. 13, quod draco dederit magnam potestatem bestiae, quodque ea bestia faciat omnem potestatem prioris. id est,

coniunctae aliquam speciem aut umbram expressis Lutherus. Huc etiam pertinet, quod supra exposui, Potens erat in opere et verbo. Sic Matthaei octavo, et Lucae septimo dicit Centurio, se esse sub aliena potestate, scilicet superioris magistratus, ut tribuni: et habere vicissim alios sub sua potestate, nempe decuriones et milites. Isaiae vigesimosecundo: Potestatem tuam dabo in manum eius. id est, tuam dignitatem aut functione in eum transferam. Quinto, hinc crebro fit, ut Potestas ipsos etiam magistratus, gubernatores, ac quasvis personas potestate praeditas significet: idque

Thibin. Porro phrasi Ire post aliquem, aliquando additur verbum Implere: ut, Implere ira post Dominum, quod significat plene sequi, aut obedire Deo. Numeri decimo quarto: Caleb habuit alium spiritum, et implevit ire post me. id est, plene me Iehovam secutus est, obedivitque mihi in illa sua legatione. Num. 32, Non adimpleverunt ire post Iehovam. Etiam sine Ire ponitur interdum Implere: ut, Deuteronom. 1. Caleb implevit post Dominum. Ios. 1, Ego autem implevi post Iehovam. id est, plene obedivi ei. Psalmo nonagesimoquarto: Ad iustitiam redibit iudicium, et post illud

id est, Deum solere primum humiliare eos quos velit exaltare, homines vero solere superbia sibimet accersere exitium. Meretrices et publicani praecedent vos Pharisaeos in regno caelorum, Matthaei 21. id est, antevertent vos, potius aut citius sal vabuntur quam vos: quia illi agnoscere coguntur sua peccata, eoque proclivius illis est ad misericordiam Dei confugere, quam vobis Pharisaeis, qui confidentes de vestra iustitia, misericordiam Dei, et meritum Christi contemnitis, propriamque iustitiam statuere conantes, iustitiae Dei subiecti non estis. Ob remissionem praecedentium peccatorum,

ut indicarent, Evangelium clare, publice et libere cum quadam dignitate ac authoritate omnib. tradendum ac inculcandum esse: sicut olim praecones solebant astante aut sequente rege. Sicut et in Propheta dicit Deus, doctorem debere exaltare vocem suam, ut tuba facit, ac indicare populo peccata sua. Significat autem ferme idem quod docere. Quare nihil necesse est de hac perspicua voce prolixius disserere. Quomodo porro Christus praedicaverit in inferno spiritibus, in voce INFERNI superius plene indicatum est. PRAEFECTURA פקדה pekuda in

ipse iam olim ad hanc rem delegit. Sic dicit Act. 22 Paulus, Est praeordinatum ut cognoscat illum iustum, et audiatuo cem ex ore eius. In Graeco est, Designavit aut delegit. Denique et Act. 13. Crediderunt quotquot fuerunt praeordinati ad vitam. In Graeco est Ordinati: id est, quos Deus pro sua bona voluntate suo spiritu ordinavit ac direxit ad salutem aeternam. PRAEPARARE verbum, in Vulgata versione alicubi aliquid obscuritatis habet. Est autem in vereri Testamento in talibus locis plerunque כון Cun, quod non tantum praeparare, sed

ad vitam ac gloriam aeternam excitatus est. sicut Coll. 1, nominatur primogenitus ex mortuis. Rom. 11, Quod si primitiae sanctae, sancta etiam massa: et si radix sancta, etiam rami. pro, si illi primi patres Abrahamus, Isaacus et Iacobus, fuerunt accepti Deo: proculdubio et posteri eorum sua quadam ratione placent. Omnes hae significationes huius vocis sunt metaphoricae 2. Thess. 2: Quod elegit vos Deus primitias: habet Vulgata. Graeca, a principio. PRIMITIARE. Ezech. 47. Mensibus suis primitiabit arbor, id est, singulis mensibus novos fructus proferent arbores.

primogenitabitur Domino, non sanctificabitur, quia alioqui Domini est. Primogenita, in Vulgata versione, notant ipsa iura, aut quasi privilegia primogenitorum: sic dicitur Esau vendidisse primogenita sua Iacobo, Gen. 25, 27: et Heb. 12. PRIMUS, easdem ferme significationes habet in Sacris, quas in prophanis scriptoribus et communi usu: nempe, ut alias significet primum tempore, alias ordine, alias gradu aut dignitate, sive is gradus sit bonus, sive malus. Bonus gradus, ut

id est, quae deserto olim accepto marito aufugit. Princeps Dei: Genesis 23. id est, princeps seu gubernator (ut ita dicam) spiritualis aut Ecclesiasticus tu es inter nos: Tu circumfers inter nos veram viventis Dei religionem, Chald. Tu es magnus coram Deo, quare merito tibi omnes sepulchra sua concedent. Princeps domorum: id est, familiarum, saepe reperitur, sicut et tribuum. Princeps potestatis acris, ad Ephes. 2: Secundum principem potestatis aeris. id est, qui potestatem habet in aere, seu principem potestatem, Ἐξουσιάζοντα τοῦ

in eius commodum aut bonum. Sanctifico me pro eis: Iohan 17. id est, offero me tibi in sacrificium. Unum hominem mori pro populo. id est, ad totius populi salutem. Aliquando causam finalem, seu ut aliquis aliquid assequetur, ut dare pecuniam pro pane aut veste vel libro Hebraeor. 12. Vendidit sua primogenita pro cibo. Ibidem Christus sustinuit crucem, pro proposito sibi gaudio id est, ut potiatur illo gaudio, illa felicitate, utque recipiat a patre nomen supra omne nomen. Lucae 5. [?: ] Offer pro mundatione tua. id est, ut munderis. Carnem meam dabo pro mundi vita. id est,

Corinthiorum 12. Phil. 4. Sentire pro vobis omnibus. id est, de vobis: Philip. 1. Deus pro nobis melius aliquid providerat. Hebr. 11. pro, de nobis. Pro Christo legatione fungor: id est, ipso iubente ac mittente. 2. Corinth. 5. Deus est qui operatur in vobis velle et efficere, pro gratuita sua benevolentia. id est, ex gratuito favore. Valde usitata est haec significatio Latinis. ut, Pro illius erga me amore faciet: pro, eius liberalitate, aut avaricia, aut iracundia faciet hoc aut illud. causam efficientem, aut propter, notare videtur. Locus celebris, et tamen nonnihil obscurus est

iam addit, nos omnes ex illa plenitudine haurire: quod perinde est ac si diceret, Propter immensum favorem et amorem, quo pater filium complectitur, etiam nos eius fratres ac membra diligit. Sicut alibi inquit: Dilexit nos in dilecto. Hic quoque Pro videtur significare Propter. Exauditus est pro sua reverentia: Hebraeorum quinto, Graece est ἀπὸ ab, ponitur loco propter. Colophonis porro vice adscribam etiam alterius cuiusdam sententiam de significationibus particulae Graece ἀντὶ, et Latinae pro. Ego vero

Pet. 1. passive accipitur, nempe qua piorum fides exploratur. Praeponit ibi Iacobus probationem patientiae tanquam causam: cum Paulus, ut modo audivimus contra patientiam probationi praeponat, Sed causa est, quam nunc audivimus, nempe quod est diversa vox, et significat Iacobo idem quod Paulo in sua gradatione tribulatio. PROBRUM, in Sacris literis significat tum ignominiam, tum et contumeliam, ignom iniosa maledicta, et omnem infamiam. Hebr. 11. Moses fide potius elegit cum populo Dei malis affici, quam temporariis commodis peccatis frui: maiores arbitratus divitias probrum

indicarent. Sic Capite 20, iubetur nudus et discalceatus incedere, ut eo signo aut prodigio indicet Aegyptios et Aethiopas nudos in captivitatem a Chaldaeis abducendos esse. Sic Ezekiel. cap. 12 et 24 ob similia signa dicitur esse portentum a Deo Israeli propositum: quia sua simulata fuga et migratione, Iudaeorum calamitatem portendit: sicut et suo luctu ob mortuam uxorem. Veri [?: pr- ] giorum sunt. Zach. 3. id est, idonei ad facienda prodigia, instructi vi patrandi miracula. PRODIRE, idem quod egredi. Psal. 17, A facie

etiam in Novo Testamento. Hebr. 12, Ne quis sit inter vos fornicator aut profanus, sicut Esau pro unico edulio vendidit primogenita. Sic 2. Tim. 2, Profanas vocum inanitates cohibe. Idem dicitur 1. Tim. 6. Tertia, quaedam metaphorica significatio est, cum indicat rem aut personam omni sua priori dignitate privare, in terram abiicere, et veluti omnib. contemnendam ac conculcandam proponere. Psal. 89. Abiecisti pactum servi tui, profanasti in terram diadema eius. id est, ludibrio et iniuriis omnium exposuisti. Est significatio et phrasis contraria illi, cum Romani

adversarius spectet, aut quorsum tendat suis aliud simulantibus actionib. ac sermonibus. In malam partem, de astuta malitia, Psal. vigesimo. Vae iis qui profundi sunt, ut a Iehova abscondant consilium. id est, qui conantur non tantum hominibus, sed etiam Deo ipsi abscondere consilia sua, eique imponere mirabili specie pietatis ac iustitiae. Mox enim textus semet exponit addens: Et sunt in tenebris opera eorum. et dixerunt, Quis videbit? cuiusmodi fuerunt machinamenta opprimendarum piarum Politiarum, et corrumpendae religionis nostro tempore. Hinc deductum verbum Hebraeum

infra in imo tartaro, vel superius in summo caelo, etc. PROGENIES, a progenerando ducta vox, significat primum stirpem aut familiam aliquam, seu totam cognationem. Sic filii Iacob ex Aegypto reversi dicunt patri, se a praefecto Aegypti per ordinem interrogatos esse de tota sua progenie: Genes. 43. Secundo, progenies significat posteros alicuius, filios, nepotes, pronepotes, et alios. Iosuae vigesimo secundo, Extruximus altare in testimonium inter vos et nos, progeniemque nostram. id est, posteros. Tertio, progenies significat aetatem, nempe tum tempora ipsa

secundo, Extruximus altare in testimonium inter vos et nos, progeniemque nostram. id est, posteros. Tertio, progenies significat aetatem, nempe tum tempora ipsa seculorum, tum homines singulis seculis existentes. Psalm. 48, Ut narretis in progenie altera. Psalm. 49. Cogitatio eorum est quod sua progenies sit duratura a progenie in progeniem. Alii, A' generatione in generationem: quod idem est. Sic diva Virgo canit Luc. 1. Misericordia eius a progenie in progeniem timentibus eum: id est, in omnem posteritatem, aut in perpetuum, semper est misericors timentibus. Ioannes Baptista

est misericors timentibus. Ioannes Baptista Matth. 3, et Christus 12 ac 23, vocant Pharisaeos progeniem viperarum: ubi non ipsam procreationem viperarum, quasi sint ex viperis procreati: sed naturam aut indolem, malitiamque plane viperinam eis obiiciunt, quam ex utero matris attulerunt, ita ut sua perversitate maiorum malitiam referant. Ideo Dominus inquit Matth. 12. Progenies viperarum, quomodo potestis bona loqui, cum mali sitis? nam ex abundantia cordis os loquitur. Non igitur agitur de causa aut parentibus illorum, sed de inhaerente malitia. Sic et Matth. 23: Serpentes, progenies

etiam David. namque deprecatur, cum inquit Psalmo 51. Ne proiicias me a facie tua, et Spiritum S. tuum ne auferas a me. id est, ne desinas me curare, amare, et fovere, et veluti ante tuos oculos ac in manibus tuis, e quibus me nemo rapere potest, detinere et conservare. Proiicere a se peccata sua, est vera ac seria poenitentia discedere a peccatis, et ad Deum converti: Ezechiel. 18. Proiicite a vobis peccata vestra, et facite vobis cor novum. Micheae septimo paulo aliter accipitur haec locutio. Proiecisti in profundum maris omnia peccata eorum. id est, ex oculis tuis removisti, et

aderit, ut aedificentur maceriae tuae Hierusalem, et interrupta (ut Amos ultimo cap.) instaurentur. Sic et 4 et 5 consolatur quoque Vatum item sacrorum consuetudo est, ut per unum hominem totum regnum cum successoribus significent: ut Danielis 7. cap. Et Iohannes in sua Canonica, nomine Antichristi totum regnum, omnesque successores intelligit. PROPINQUUS, crebro cognatum, aut consanguineum, aut affinem etiam significat: cuius significationis innumera exempla sunt, praesertim in posterioribus tribus libris Moysi, quae ob multitudinem citare non est

fit propitius. Dies chipurim expiationum aut propitiationis, erat quoddam Iudaeorum festum decimo septimi mensis die, in quo ieiuniis et aliis modis sese afflictabant, in signum internae poenitentiae de suis peccatis: qui ideo sic vocabantur, quia tunc solenni quadam publicaque poenitentia sua peccata expiare, et Deum placare conabantur. Vicina expiationi aut propitiationi Christi est illa locutio, cum impius dicitur piaculum aut expiatio pii: id est, cum Deus suam iram poenasque a piis avertit in impios. Proverbiorum vigesimoprimo, Piacalum est pro iusto improbus. id est,

Sic Romanorum octavo dicit Paulus: Scimus, quod diligentibus Deum omnia cooperentur in bonum, iis qui secundum propositum eius vocati sunt. Sed adscribam etiam alterius cuiusdam explicationem, huius tam magni momenti vocis. Propositum solet vocare Paulus, quod Deus ab aeterno apud se pro bona sua voluntate constituit: ut id plane sit, quod dicitur ὡρισμένη βουλὴ. Actorum secundo definitum consilium, et εὐδοκία τοῦ θεοῦ, ἣν προέθετο ἐν αὐτῷ, Beneplacitum Dei

veritatem. Non ergo hic privatis hominibus admitur intellectus Prophetiae, qui et ipsi debent esse oves vocem Christi agnoscentes, intelligentes et sequentes: nec ad solos mitratos, vel etiam ad totam Ecclesiam ea cognitio alligatur. Deus enim plerunque aliquibus singulis, et saepe etiam privatis, sua dona largitur, et sua mysteria patefacit. PROPTER. Vide in PER, et PRO. PROSELYTUS, Graeca vox προσήλυτος, idem est quod adventicius. Significat autem eos gentiles, qui reiecto gentilismo, Iudaicam religionem erant, amplexi,

privatis hominibus admitur intellectus Prophetiae, qui et ipsi debent esse oves vocem Christi agnoscentes, intelligentes et sequentes: nec ad solos mitratos, vel etiam ad totam Ecclesiam ea cognitio alligatur. Deus enim plerunque aliquibus singulis, et saepe etiam privatis, sua dona largitur, et sua mysteria patefacit. PROPTER. Vide in PER, et PRO. PROSELYTUS, Graeca vox προσήλυτος, idem est quod adventicius. Significat autem eos gentiles, qui reiecto gentilismo, Iudaicam religionem erant, amplexi, sive habitarent in

vobiscum, sed aperte de patre meo renunciabo vobis. Ubi suum quidem praesentem sermonem proverbialem esse dicit: eum vero qui postea sequetur, negat talem fore. Quod magis ratione illorum crassitiei et ruditatis, quam ratione suarum concionum dicit, indicans eos iam quidem esse rudes, omniaque sua dicta illis obscura esse, et mera aenigmata videri: sed postea accepto Spiritu sancto fore intelligentiores, ut eis conciones ipsius sint futurae apertae et intelligibiles. PROVIDERE verbum habet interdum etiam sua quaedam, minusque nota significata in Sacris literis. Primum enim

suarum concionum dicit, indicans eos iam quidem esse rudes, omniaque sua dicta illis obscura esse, et mera aenigmata videri: sed postea accepto Spiritu sancto fore intelligentiores, ut eis conciones ipsius sint futurae apertae et intelligibiles. PROVIDERE verbum habet interdum etiam sua quaedam, minusque nota significata in Sacris literis. Primum enim significat aliquid prius a longe, aut etiam futurum cernere, aut prospicere. Secundo, quia quae prospicimus aut praevidemus, solemus etiam vel vitare, si mala sunt: vel comparare, sequi ac amplecti si bona: hinc est, quod

ita aliquem contumeliose tractare, ut eum suimet pudeat, aut certe pudeat quod coram aliis tam ignominiose tractetur. Ruth 2. Etiam inter ipsos manipulos colligat, nec pudore eam afficiatis. id est, ne acerbe obiurgetis ac repellatis eam, Pudore affici, aut pudefieri, pro frustrari sua spe, aut laeto sui laboris vel conatus exitu: Psalmo 37, Pii non afficientur pudore, aut pudefient in tempore malo, et in diebus famis saturabuntur. id est, tu eos non deseres in rebus adversis, nec patieris eorum in te spem frustrari, ut deserti ac in calamitate haerentes sint hominib.

affici, aut pudefieri ab aliqua re dicimur. Psalmo centesimodecimonono: Ne pudore afficias me ab expectatione mea. id est, ne patiare me frustrari mea expectatione aut spe, unde sequatur mihi ignominia ac pudor, obiicientib. ipsis, Ubi est Deus eorum? Pudore afficientur ab omni fortitudine sua: id est, pudebit eos virium suarum, unde omnem opem sperabant, quod eis prorsus nihil profuerint. Ieremiae secundo: Etiam ab Aegypto pudore afficieris, sicut pudore affecta es ab Assur. id est, frustra petes ac quaeres auxilium ab Aegyptiis, pudebitque quod omnem spem in eos collocaveris, cum

sicut pudore affecta es ab Assur. id est, frustra petes ac quaeres auxilium ab Aegyptiis, pudebitque quod omnem spem in eos collocaveris, cum illi nec sibi quidem prodesse, aut se a potentia Chaldaeorum defendere possint. Sic et Ezechielis trigesimosecundo dicitur, In terrore suo a fortitudine sua pudefacti sunt. id est, dum territant mortales, interim puduit eos virium. Nam in medio conatu destituti sunt viribus, ut nec se quidem tueri, nedum alios molestare quiverint. Vel in terrore suo: id est, in suo periculo. Aliquis aliquem in quapiam re pudore suffundit. id est, laedit, violat.

Consilium pauperis pudefacitis, quia Dominus est spes eius. id est, conatus pauperum impeditis, et evertitis, cogitantes neminem esse qui eos vindicet, praeter Deum, qui vestra opinione nihil possit, nec metuendus sit: vel spernitis eius consilium, quod adeo fidat Deo, in eumque se ac sua reiiciat. Terra pudoris alicuius, est ea, in qua prius ignominiosus fuit, aut cuius eum pudet. Zoph. tertio: Et ponam eos in laudem, et nomen in terra pudoris eorum. id est, faciam eos gloriosos et celebres in omnibus locis, ubi antea omnibus contemptui et ludi brio fuerunt. Spes non

fuerunt. Spes non pudefacit: ad Romanos cap. quinto. id est, non frustra sperat in Deum, non destituitur ab eo in adversis, qui suam in nos charitatem tam evidenti indicio donati Spiritus sancti testatam facit. Qui enim aliquid vehementer sperant ac expectant, postea si fallantur sua spe, pudet eos, quod ea frustrati sint, quodque ipsis contraria mala speratis bonis acciderint. Aliquando significat redargui, mendacii convinci. Redargutionem enim pudefactio comitari solet. Per posterius indicatur praecedens. ut, Si quid amplius de potestate glorier, non pudefiam. 2.

ii, qui rebus huius mundi, aut naturalibus etiam dotibus alios non excellunt. Sic dicit Psal. 110, Declaratio verborum dat intellectum parvulis. Sic Psal. 19: Sapientiam praestans parvulis, inquit. Sic Christus gratias agit Matth. 11, patri caelesti, quod illa sua mysteria absconderit a sapientibus et intelligentibus, et revelarit ea parvulis. Et alibi ex Psalmo citat, quod ex ore infantium perficiat gloriam et honorem. In quibus omnibus locis necessario Parvus et Parvulus significat per metaphoram, homines contemptae conditionis, et parvi

32: Parvus sum diebus, vos autem decrepiti. Parvuli gregis: Hierem. 49: Si non traxerint eos parvuli gregis, si non, etc. id est, infimi ac contemptissimi de exercitu Chaldaeorum, eos pro libidine vexabunt. Sicut si Latini dicerent, calones et lixae eos superabunt. et pro libidine sua tractabunt. Locutus sum ut parvulis in Christo: 1. Corinth. 3: in Graeco est, infantibus. id est, qui primum incipiebatis discere et amplecti Christianismum, non tanquam iis qui iam multum in eo profecissent. Gal. 4: Cum eramus parvuli, sub elementis mundi eramus in servitutem redacti.

imponant. Quod alii accipiunt ad verbum de quodam illarum magico ritu, quod appositis talibus ornamentis aut rebus consulentium corpori, eos voluerint quasi capaces suarum divinationum facere. Alii intelligunt per metaphoram seu allegoriam, sicut et praecedentia, quod voluerint adulando, et in sua securitate confirmando eos in sua idololatria peccatisque pertinaces efficere, pulvilli enim res mollis sunt, cui cum voluptate incumbas. PULVIS, saepe terram significat. Genesis tertio: Pulvis es, et in pulverem revertêris. id est, terra es, et in terram redigêris.

ad verbum de quodam illarum magico ritu, quod appositis talibus ornamentis aut rebus consulentium corpori, eos voluerint quasi capaces suarum divinationum facere. Alii intelligunt per metaphoram seu allegoriam, sicut et praecedentia, quod voluerint adulando, et in sua securitate confirmando eos in sua idololatria peccatisque pertinaces efficere, pulvilli enim res mollis sunt, cui cum voluptate incumbas. PULVIS, saepe terram significat. Genesis tertio: Pulvis es, et in pulverem revertêris. id est, terra es, et in terram redigêris. Psal. 103. Recordatur quod

Sic etiam 1. Sam. 4, is qui Eli calamitatem captae arcae indicat. Sic et Iosua cum senioribus, consperso capite pulvere, laceratisque vestibus iacebat coram arca: capite septimo. Iob quadragesimosecundo: Poenitet me in pulvere et cinere. Sic et Iob secundo: Sparserunt pulverem super capita sua in caelum amici Iob. Pulverem, lapides et vestes iactare, etiam [?: ] indicium est. Sic enim iactabat Semei pulverem et lapides contra Davidem fugientem, 2. Sam. 16: et Act. 22 Iudaei commoti in Paulum, pulverem et vestes [?: surf-- ] iactabant. Cum pulvere a

audire noluerint. quod et ipsi faciunt Actorum decimotertio. Erat autem illa externa caeremonis, quasi nota quaedam conspicua, et in sensus incurrens, qua testabantur, eos iuste damnandos, quando quidem praedicatum servatorem accipere noluerint. [?: S-- ] nim non ipsorum opes, aut sua aliqua commode dicendo ipsos quaesivisse, sed tantum ipsorum propriam aeternamque salutem. PUPILLUS, eandem vim naturamque in servum sacro obtinet, quam Orphanus. Vide igitur supra, et postea in voce VIDUA, quia orphanus et pupillus saepe viduae adiungitur. PUPILLA

effecit. De tali purgatione loquitur Malachias, quod angelus Domini, id est Meschias, repurgabit filios Levi, id est Ecclesiam et doctores severissime, sicut aurifaber igne metallum, et sicut lotrix feruenti lixivio vestes. De eadem etiam Baptista loquitur, cum dicit Dominum adventare, qui in sua manu habeat ventilabrum, ut repurget aream suam: tametsi etiam extremum iudicium complectatur. De simili repurgatione etiam Isaias loquitur capite primo: Repurgabo ad purum scoriam tuam, et auferam omne stannum tuum, restituamque iudices tuos, sicut ab initio, etc. Tertia

QUAESTIONES, aliquando significant controversias, aut controversas sententias. Actor. 23: Quem comperi accusari de quaestionibus legis ipsorum, nullum crimen habentem dignum morte aut vinculis. et Actor. 25: Nullum crimen obiiciebant ei, sed quaestiones quasdam habebant adversus eum de sua religione. Sic capite vigesimosexto significat disputationes: Maxime cum te gnarum esse sciam omnium consuetudinum et quaestionum quae sunt apud Iudaeos. id est, controversiarum, aut etiam dogmatum. Aliquando rixas: ut 1. ad Timoth. 1: Nec attendant fabulis et genealogiis, quae magis

Genesis 45. Sed Deus misit me huc. Deuteronomii 5, Sed nobiscum. Psalmo 115 Non nobis Domine, sed nomini tuo da gloriam. Psalmo 118, Non moriar, sed vivam. כיאם chiim, Sed solum. Levit. 21, Nemo prophanetur in populis suis, sed tantum pro carne sua. Ponitur pro [?:-N ] . Iob. 30. Saepe simpliciter in choat orationem, non reddendo rationem: ut Genesis 21, Quoniam septem istas agnas accipies de manu mea. Psalm. 113, Quia non movebor in aeternum: In memoria aeterna erit iustus. Tamen vel Nihilominus: Psalmo 118,

timentem. Idem dicitur Ezechielis 38, Amos sexto: Vae quietis in Zion. id est, in summa pace agentibus et viventibus. Iob vigesimoprimo: Iste impius movetur in vigore perfectionis suae. id est, totus quietus et pacificus. Sic Hieremiae quadragesimooctavo Quietus fuit Moab ab adolescentia sua, et requievit in fecibus suis, neque fuit transfusus de vase in vas. id est non est turbatus, multo minus coactus mutare sedes, sed sua tranquille possedit. Facere quiescere [?: ] [?: ] sedare, aut etiam recreare. Threnorum primo: Dederunt desiderabilia sua pro cibo,

Iste impius movetur in vigore perfectionis suae. id est, totus quietus et pacificus. Sic Hieremiae quadragesimooctavo Quietus fuit Moab ab adolescentia sua, et requievit in fecibus suis, neque fuit transfusus de vase in vas. id est non est turbatus, multo minus coactus mutare sedes, sed sua tranquille possedit. Facere quiescere [?: ] [?: ] sedare, aut etiam recreare. Threnorum primo: Dederunt desiderabilia sua pro cibo, ad faciendum quiescere animam suam. id est, ut vitam famelicum, et [?: ] tumultuantem recrearent, aut sedarent.

adolescentia sua, et requievit in fecibus suis, neque fuit transfusus de vase in vas. id est non est turbatus, multo minus coactus mutare sedes, sed sua tranquille possedit. Facere quiescere [?: ] [?: ] sedare, aut etiam recreare. Threnorum primo: Dederunt desiderabilia sua pro cibo, ad faciendum quiescere animam suam. id est, ut vitam famelicum, et [?: ] tumultuantem recrearent, aut sedarent. Proverborum vigesimoquinto: Legatus fidelis facit requiescere animam domini sui. id est, satisfacit desiderio domini, aut etiam recreat eum laeta nunciando:

decimosexto: Quomodo non intelligitis, quod non de pane dixerim vobis, ut caveretis a fermento Pharisaeorum? Admiratur, aut potius obiurgat eorum tarditatem Dominus. Alias est lamentantis: ut in Threnis, Quomodo fedetsola civitas, quae abundabat populo? Et sequenti: Quomodo obscurat in ira sua Dominus filiam Sion? Vicinum est lamentationi illud Oseae undecimo: Quomodo dedam Ephraim, subintell. hostibus. quasi dicat, invitus faciam, et tamen facere cogor, ob peccata tua. Quomodo vox saepe non quaerit de modo, sed vel negat, vel arguit, vel accusat et reprehendit, tanquam vel falsum

illorum primorum patriarcharum ac prophetarum, totaque Israelitica Ecclesia, et Christo ipso ac eius Apostolis, qui omnes Israelitae sunt. Salus enim ex Iudaeis est. Ne forte sit in vobis radix germinans fel et absynthium, Deuter. 29: id est, sicut praecessit, Cavete ne sit aliquis seductor sua pestifera et venenata doctrina idololatrias excitans, et homines seducens, vosque ira Dei et exitio onerans. Idem dicitur et Hebraeorum duodecimo: Prospicientes ne quis deficiat a gratia Dei, ne qua radix amaritudinis suppullulans obturbet, et per eam inquinentur multi. Radix amaritudinis: id

signis cognoscere, quod adventus Christi, finis mundi, et extremum iudicium prope sit. Caedere ramos, et tum humi spargere, tum et in manibus portare solebant olim Iudaei in publica laeticia pompis ac triumphis. Sic igitur Matt. 21 caedebant ramos, et sternebant Christo equitanti in illa sua regali pompa et introitu in Hierosolymam. Ioannes vero cap. 12 dicit, Iudaeos acceptis ramis palmarum obviam Christo venienti processisse. Solebant enim eis rami palmarum virtutem et victoriam significare, sicut Latinis laurus semper virens: de qua significatione in vocabulo

eum. id est, opprimit, spoliat. Ezech. 18 aliquoties repetitur: Si quis rapinam rapuerit, aut non rapuerit. id est, per vim aut iniustitiam proximo suo ademerit. Mich. 2. Concupiverunt agros, et rapuerunt. Rapere aliquem de manu alicuius. Christus dicit Iohan. 10, neminem rapturum pios de sua et patris manu: id est, se defensurum eos contra omnes insidias, fraudes et violentiam satanae, mundi et carnis. Videtur esse quaedam hypotyposis, similis proverbio, Clavam Herculi extorquere. Iudicium pauperis rapere, Isa. 10, Ut inclinent a iudicio tenues, et rapiant iudicium pauperum

totaque est intenta in rapinam et pravitatem. Studium igitur rapiendi aut rapacem mentem, vocat rapinam. de quo loco in voce Eleemosynae dixi. Lupus rapax, Seductores aliqui dicuntur foris mentiri ovem, intus autem esse lupi rapaces. id est, vel cupidos seducendi homines, vel qui revera sua doctrina, quantumvis speciosa, homines aeterno exitio perdant, instar luporum eos lacerantes. Beniamin dicitur lupus rapax, Genesis 49. Beniamin ut lupus rapiet mane, et comedet praedam, et vesperi dividet spolia. Quod varie exponunt interpretes. aliqui de Paulo primum persecutore, postea

dicamus. Primum igitur frequentissima est locutio, aliquid in alicuius oculis, aut coram aliquo rectum esse, aut videri alicui rectum: quae significat, aliquid alicui probari aut placere, sive id per se vere rectum aut pravum sit. Duo exempla modo protuli, quod et stulto et cuivis sua via sit recta in oculis eius: id est, ei probetur aut placeat. Secundo Samuel. 17, dicitur consilium Achitophelis rectum fuisse in oculis Absalonis: id est, ei placuisse. Sic Ioab dicit ad Davidem lugentem mortem Absalo nis, secundo Samuel 19: Si omnes nos hodie mortui essemus, et Absalon

eloquia mea: id est, certam veritatem eloquar, idque sincere ac ex animo. Dicitur et Deus rectus, quia est iustissimus, et quia summa clementia ac veritate agit cum omnibus sperantibus in eum. Psalmo vigesimoquinto: Bonus et rectus est Dominus, propterea docebit peccatores in via. id est, pro sua singulari bonitate ac clementia, non desiderat mortem peccatoris, sed potius ut convertatur ac servetur, eoque eos per suam doctrinam ac Spiritum in veram viam reducit. Deuteronomii trigesimosecundo: Deus veritatis, et non iniquitatis, iustus et rectus est. Dicuntur etiam iustitiae, opera,

REDDO, non admodum obscurum aut difficile est: unam igitur aut alteram tantum eius [?: locu- ] annotabo. Reddere malum in caput alicuius, est, eum punire propter sua scelera. Iud. 9, Reddidit malum Deus in caput Abimelech. id est, sceleratum eius factum ac regnum in ipsius proprium exitium convertit. Psalmo vigesimoprimo: Reddidit propter superbiam facienti superbe. Proverbiorum 11, Ecce iusto in terra reddetur aut rependetur, quanto magis impio? 1

superbiam facienti superbe. Proverbiorum 11, Ecce iusto in terra reddetur aut rependetur, quanto magis impio? 1 Sam. 26, Iehova reddat viro iustitiam suam. id est, rependat ei praemium suis factis dignum. Sic etiam in Novo testamento saepius dicitur, quod reddetur unicuique secundum opera sua, Matth. 16. et Romanorum secundo. Sic et Matth. 6 aliquoties repetitur: Pater tuus qui videt tuas eleemosynas, preces aut ieiunia in occulto, reddet tibi in propatulo: id est, remunerabitur te. Reddere iuramenta Matth. 5. id est, res iuramento promissas. Sic saepe in Veteri testamento,

ne eis rependat, sicut reddiderant ei: id est, primi ultroque malefecerant. Sic et Apoc. 18 praecipit spiritus, ut pii rependant Babyloniae meretrici, sicut illa reddidit eis. id est, prior ultroque melefecit corrumpendo doctrinam, et dura servitute eos premendo. REDIMO verbum sua compositione sonat, quasi iterum emo, id quod ante a me in alienam potestatem aliqua ratione aut iure transivit. Sic res Deo offerendas, et tamen ad oblationem parum idoneas, aut quas alioqui non libenter amittebant Iudaei, redimere iubentur Numeri decimonono: Sed redimendo redimes

propinquitatis et redimendi bona, et accipiendi uxorem fratris mortui. REDEMPTOR, גאל goel, crebro significat propinquum, qui ius habet redimendi bona ab altero propinquo alicui vendita. Levit. 25. Cum attenuatus frater vendiderit de possessione sua, tunc veniet redemptor eius propinquus ipsi, et redimet venditionem fratris sui: vir autem qui non habuerit redemptorem, si manus eius apprehenderit, etc. Num. 5, Si non fuerit viro illi proprinquus, cui restituat delictum. Redemptor aliquando significat quemcunque

Satanae, peccati, mortis et inferni, ut nos a tot fortissimis et acerbissimis dominis liberaret, dedit animam vitamque suam pro nobis. Quandoquidem enim per peccatum aut iniustitiam inobedientiae, ceu per quoddam ingens debitum, in iram Dei, et istam tam horrendam servitutem incideramus: ille sua exinanitione, passione et obedientia praestitit iustitiae ac legi Dei plenissimam iustitiam, quam illa a nobis exigebat, eamque persolutionem nobis applicuit. Legimus igitur Matth. 20. Marc. 10. 1. Timoth. 2, quod Meschias dederit se suamque vitam redemptionem pro genere humano. ubi

quo habemus redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum. ubi, remissionem peccatorum, per appositionem addit, ostendit esse ipsam redemptionem. Ubi et illud observetur, quod contra istam Coloniensium imposturam separat redemptionem â sanguine aut passione Christi, ut effectum a sua causa. Verum de eo Pauli loco, et Colossium corruptela, etiam supra in praepositione PER [?: ] xi. Redimentes occasionem aut opportunitatem, qua dies mali sunt: Ephes. quinto. id est, recte utentes tempore et occasione. Idem Coloss. 4. dicitur ac praecipitur.

et regnabimus super terram. Coram regestare, supra in Coram explicatum est, et mox in verbo Stare exponetur. Rex terrorum, est ipse cacodaemon. sed Iob 18 aliqui exponunt de summo terrore, periculo, aut calamitate: Fiducia eius faciet eum incedere ad regem terrorum. Quasi dicat, sua propria consilia perducent eum ad summas calamitates, pericula et terrores. Vicina huic locutio est, Primogenitus mortis: pro gravissimo morbo. Rex Sesac postremus bibat calicem, Ier. 26. i. Rex Babel ultimus inter praedictos castigabitur. ¶ Ex nomine Regis, Regnum quoque, eiusque

virtute. Porro, cum saepe comparat Christus regnum caelorum cum semente, [?: gr- ] sinapis, fermento in massam posito, thesauro abscondito, margarita, sagena, et similibus rebus aut parabolis significat ea vox totam illam propagationem regni Chrsti, seu totum illud regimen Christi in sua Ecclesia. Sic Matth. 20: Auferetur a vobis, et dabitur genti faciem fructus eius. Marci 12: Non es longe a regno Dei. id est a cognitione verae religionis, seu ab agnitione Meschiae-, eiusque regni. Aliquando ipsam praedicationem angelii, notare videtur. Coloss. 4: Hi soli adiutores in

[?: ] totus Papatus est. Hic in posteriore parte religio pro superstitione: sed in priore, pro Dei religione accepitur. Porro Iacobus usurpat hanc vocem pro animi puritate, inquiens: Religio pura ac immaculata apud Deum et patrem haec est, invisere orphanos et viduas in Afflictione sua, et immaculatum seipsum servare a mundo Ibidem: Si quis videtur religiosus esse inter vos, qui [?: ] frenat linguam suam, sed cor suum seducit, huius [?: ] est religio. id est, nulla est in eo vera pietas. Sic et Cornelius centurio describitur Act. 10, quod fuerit

qui eripiat. Sic saepe celebratur propagatio regni Meschiae in prophetis, per paucos conversos Israelitas, ut etiam in praecedentibus dictis audivimus Rom. 11. sic et hoc tempore reliquiae secundum electionem factae sunt. id est, aliqui pauci ex mera gratia servati sunt, pereuntibus plerisque in sua incredulitate sicut si eos quispiam potentissimus tyrannus perdidisset. Reliquiae igitur usitatissime significant aliquos paucos ex magna multitudine, aliqua tristi calamitate obruta conservatos. Sic Isaiae cap. 10, et Paulus Rom. 9 dicunt, ex ingenti numero Israelis tantum

synonyma sunt: alicubi tamen differunt. Utitur autem Scriptura, praesertim Novi testamenti, hisce ver bis ad declarandam perditissimam, corruptissimamque, ac simul infelicissimam aut tristissimam nostram naturam: ita ut quantacunque sit, et quicquid habeat vel ex utero matris allatum, vel postea sua industria in scientiis, aut etiam virtutum, nedum vitiorum habitibus acquisitum, sit Deo nimirum adversum, reum, et ad aeternam miseriam destinatum: et porro ad significandum, oportere hominem abiecta prorsus illa priore natura ac nativitate, renasci, regenerati, ac renovari,

ad significandum, oportere hominem abiecta prorsus illa priore natura ac nativitate, renasci, regenerati, ac renovari, siquidem Deo acceptus et salvus esse velit: quia quicquid ex carne nascatur, aut ab ea sua industria ac quira tur, sit tantum caro, sintque omnes homines secundum illam priorem nativitatem filii irae ac diaboli, eiusque man cipia, ac ad eius imaginem nati et formati. Hanc prioris naturae aut creaturae, totiusque nativitatis, et omnis industriae ac sapientiae carnis damnationem,

quis fuerit genitus denuo, non potest videre regnum caelorum. Et mox: Nisi quis genitus fuerit ex aqua et spiritu, non potest introire in regnum caelorum. 1. Pet. 1, Deus secundum magnam misericordiam regeneravit nos ad spem vivam. Tit. 3, Deus non ex operibus iustis, quae fecimus nos, sed ex sua misericordia salvos nos fecit, per lavacrum regenerationis, et renovationem Spiritus sancti. In hoc ultimo loco puto regenerationem proprie significare illam imputativam, aut (ut ita dicam) rationalem nativitatem, qua a Deo, ex regno Satanae, in suum ac filii sui regnum ita transferimur, ut iam

verbo utitur Vulgata tum pro maledictione: Luc. 9, Sequar te Domine, sed permitte mihi ut renunciem prius iis qui sunt domi meae. id est, ut valedicam. tum pro extrema neglectione aut desertione, Luc. 14, Omnis qui non renunciat omnibus suis rebus, non potest esse meus discipulus. id est, qui sua bona commoda ac vitam ipsam mei causa non est paratus prorsus negligere, deserere, et velut abiicere, re ac casu aliquoid gloriae Dei gratia flagitante, non est idoneus, ut sit meus discipulus. Sic et Latini suum Valedicere aliquandoin longe vehementiore significatione, et veluti pro quadam

sese explicat. Proverbiorum 1: Requies imperitorum interficiet eos, et felicitas statorum perdet eos id est, res secundae ac prosperae [?: ] exitio imperitis et stultis, etc. Vicina huic significata est, quod pro habitatione aut mansione ponitur. Unusquisque enim in sua domo requiem habere solet Psalmo 132, Surge Domine in requie tua. Et mox: Erigit Dominus Sion, expetivit ut esset habitaculum eius. Haec requies mea in seculum seculi, hic habitabo, quoniam concupivi eam. Sic de loco quietae ac sibi gratae mansionis accipere possis illud Christi, quod satan

accipere possis illud Christi, quod satan semel expulsus ex aliquo peccatore tanquam ex suo gratissimo domicilio, oberret, quaerens quietem: id est, [?: ] modam dulcemque sibi habitationem. quam cum reperire nequeat, revertatur in suum prius domicilium, relabente illo homine in sua pristina peccata. [?: ] opulentae. Isaiae 32, Habitabit populus meus in requietis opulentis. id est, habebit pacem ac divitias, seu [?: re-- ] necessariarum abundantiam. Requiem dare a labore. Isaiae 14, Et erit in die illa, qua tibi Dominus requiem dederit a

ita animum meum explebo, ut irasci desinat. Sic 23 cap. Faciam quiescere scelus tuum. id est, cogam te ab eo desistere. Non requiesc et virga impietatis super sortem iustorum: Psal. 125. id est, non diu aut perpetuo dominantur impii super pios, ne eos pii in sua impietate imitentur. Requiescet super illum pax vestra, Lucae decimo: id est, continget ei pax a vobis illi petita, per salutationem vestram. Requiescere faciet benedictionem in domo tua: pro, benedicetur domus tua â Domino, continget illi benedictio. Requiem facere, aut dare alicui.

diebus suum pensum, suum constitutum aut deputatum. Exod. 16, Pluam vobis panem de caelo. Exibit igitur populus, ut colligat rem diei in die suo. id est, necessarium dimensum victus diurni. Sic et de sacrificiis dicitur Levit. 23, Ut offeratis rem diei in die suo, id est, singulis diebus sua praescripta sacrificia. Idem dicitur et 2. Paral. 8. Sic et de annuis reditibus Salomonis, 1. Reg. 10. et 2. Par. 9, Singuli deferebant munus suum, vasa aurea, etc. rem anni in anno suo. pro, singulis annis suum praescriptum tributum. Res, pro responso aut sententia:

omnem nostram bonitatem ac pietatem, omnemque nostram gloriationem (ut Paulus loquitur) ex iustificatione ac salute excludat, tantumque peccatorem, et quidem ad inferos deductum, ibique in doloribus inferni iacentem servet. Nam Christus venit, ut peccatores salvos faciat, sanetque: non eos qui iam sua sponte resipuerunt, et ad sanitatem mentis redierunt, quique medico Christo non indigent. Sed de his plura vide supra, in voce POENITENTIA. RESPICERE, non tantum in Sacris, sed et in profanis significat favere alicui, misereri ipsius, eique opitulari, propterea quod cui bene

dedere. Isaiae decimotertio. Unusquisque ad populum suum respicient: unusquisque ad terram suam fugient. id est, ex Babylone abibunt. Sic Isaiae quinquagesimosexto: Universi in viam suam respiciunt, quisque ad lucrum suum. id est, singuli sacerdotes ac doctores, neglecto suo ministerio, sua agunt, et sua commoda captant. Gen. 19, Angeli educentes Lotum cum suis e Sodoma, iubent eum fugere in montem, et prohibent ne retro respiciat. Quod cum uxor eius non observasset, conversa est in statuam salis. Quo mandato et facto adumbratum videtur esse illud quod Christus Lucae 9 dicit:

Isaiae decimotertio. Unusquisque ad populum suum respicient: unusquisque ad terram suam fugient. id est, ex Babylone abibunt. Sic Isaiae quinquagesimosexto: Universi in viam suam respiciunt, quisque ad lucrum suum. id est, singuli sacerdotes ac doctores, neglecto suo ministerio, sua agunt, et sua commoda captant. Gen. 19, Angeli educentes Lotum cum suis e Sodoma, iubent eum fugere in montem, et prohibent ne retro respiciat. Quod cum uxor eius non observasset, conversa est in statuam salis. Quo mandato et facto adumbratum videtur esse illud quod Christus Lucae 9 dicit: eos qui manu

est iniquitas Ephraim. Revelabit terra sanguines suos, et non teget ultra eos, qui in ea occisi sunt. Isaiae 26. Hinc sit, ut non tantum ultimus ille liber Apocalypsis, sed et omnis alia patefactio Dei ac prophetia vocetur Revelatio: quia, ut propheta inquit, Dominus patefacit secreta sua servis suis prophetis, et pereos toti mundo, quae alioqui per sese nemo sciret. Dicitur etiam Revelare oculos et aures, cum Deus eos illuminat seu aperit: vel etiam cum alicui largitur, ut vere ac spiritualiter suam voluntatem ac mysteria videat ac audiat. Psalmo centesimodecimonono.

exponunt lumen revelandum: sed sequens, Et gloriam plebis tuae Israel, indicat significari aliquem effectum aut bonum gentibus communicandum per Meschiam, sicut Israeli gloriam. Illud sane as ad, non frustra ibi positum est, nec expungi debet: ut quidam in sua perversione facit, Sic possis et illud secundae ad Corinthios tertio accipere: Nos omnes revelata facie contemplamur gloriam Domini. id est, illuminata, clareque cernente. De quo paulo ante dixi. Porro quia nulla est luculentior revelatio cuiusquam, quam cum illud ipsum coram exhibetur: ideo

est flori [?: iu- ] restitui, Iob 33. Reverti facere aliquid ad cor, est recordari, in memoriam revocare: quae ratio etiam Latinae compositionis Recordari verbi esse videtur. 2. Paralipamenon 6. Si reduxerint ad cor: aliqui subintelligunt tuum verbum, promissionesque et sua malefacta. alioqui redire aut reverti ad cor saepe significat resipiscere, aut ad sanitatem reverti, eo quod peccantes sunt velati vecordes, aut sine corde, seu absentes a suo corde. Reverti de post aliquem, est desinere eum sequi. 1. Regum 19. Sic Ezechielis 10, Non revertebantur

ac nubis matutinae cum iustitia hominum, et subito interitu incredulorum. Caelos prohiberi ne dent rorem, Hag. primo et contra, Caelos dare rorem suum, Zachar. 8, est terram foecundari, aut non foecundari humore caelesti, pluviam Deo dante, aut prohibente. ROTA, aut GLOBUS, sua similitudine declarat impiorum incertissimam ac instabilem sortem, vel potius calamitosam et tristem conditionem. Quia sicut rota ob rotunditatem ac volubilitatem suam nusquam recte ac tranquille consistere potest, verum huc atque illuc voluitur, donec vel confringatur, vel praecipitata

et Iudas. Hieremiae sexto: Cadent inter ruentes, cum visitavero eos. Et mox, Ecce pono ego in populo hoc offendicula, ut corruant patres cum filiis. Danielis undecimo: Doctores corruent in gladio, fame, et captivitate diebus multis. Oseae quinto: Israel et Ephraim corruent in iniquitate sua, corruet et Iuda cum eis. id est, divinis poenis perdetur et peribit. RUPES, aut PETRA, per metaphoram duplici ratione significat Deum, primum quia et loca et arces munitissimae olim existimatae sunt esse, quae in praeruptis rupibus erant sitae: utpote ad quas non facilê patebat

faciunt eam reduplicationem: quasi dicerent, est summa quies et Sabbatismus adhibendus. Threnorum primo, Hostes deriserunt Sabbata eius: id est, quemlibet Iudaicum cultum. Levitici 24, In die Sabbati, in diem Sabbati ordinabis eos. id est, singulis Sabbatis diebus Terram perficere Sabbata sua: Levit. [26.] Perficiet [?: ] Sabbata sua cunctis diebus, quibus erit desolata. Idem 2. Paral. 36. quasi diceret, Quandoquidem vos voluistis concedere septimum annum in Sabbatum terrae, secundum meum mandatum, et alia etiam mea praecepta violastis: ego dabo eis satis

quies et Sabbatismus adhibendus. Threnorum primo, Hostes deriserunt Sabbata eius: id est, quemlibet Iudaicum cultum. Levitici 24, In die Sabbati, in diem Sabbati ordinabis eos. id est, singulis Sabbatis diebus Terram perficere Sabbata sua: Levit. [26.] Perficiet [?: ] Sabbata sua cunctis diebus, quibus erit desolata. Idem 2. Paral. 36. quasi diceret, Quandoquidem vos voluistis concedere septimum annum in Sabbatum terrae, secundum meum mandatum, et alia etiam mea praecepta violastis: ego dabo eis satis Sabbatorum, curabo ut multis annis libera a vobis et inculta

vel hominibus, ita sordide indui: sicut supra de Ezechia, Mardochaeo, et Achabo diximus, et Daniel quoque de seipso scribit cap. 9. Sic et servi Beadad, cum caeso suorum exercitu latitarent metu regis Israel, suadent suo regi, ut induat se cum eis sacco, et imponant funes in colla sua. Sic et Romae ac in Graecia rei solebant sordidati incedere, movendae misericordiae gratia. Hinc est Saccus obsecrationis, Baruch 4: Exui me stola pacis, indui autem me sacco obsecrationis. Sicut vero indui sacco, luctum, dolorem ac calamitatem significat: ita contra Exuitio sacci,

est, quod Epistola ad Hebraeos affirmat, Leviticum sacerdotium fuisse typum Christi: ac in eum translatu esse, qui iam solus sacerdos sit in perpetuum id sacerdotium obtinens, nullumque amplius sacerdotem successorem habens, ita ut ille in perpetuum in suo illo caelesti sacerdotio, quo omnia bona sua passione acquisita transtulit, fungatur pro omnibus fide ipsum apud thronum gratiae accedentibus. Huc etiam facit, quod nusquam in novo Testamento publici religionis ministri vocentur ἱερεῖς sacerdotes: sed tantum presbyteri seu seniores,

decimoquarto: Qui fecit salutem magnam in Israele. id est, servavit, liberavit Israelitas. Sic primo Samuelis vigesimo quinto, secundo Samuelis vigesimotertio, Isaiae 59. Salutem fecit illi brachium suum. Convenit locutio et sensus cum supra citato loco Psalmo 98. Salvavit sibi dextera sua et brachio, etc. Sic Isaiae vigesimo sexto: Salutes non sunt factae in terra. id est, non sumus liberati. Sic operari salutes: Psalmo 74. Qui operatus est salutes in medio terrae. Glorificari in salute. Psalmo 149. Glorificabit humiles in salute. id est, liberando efficiet

tuo. Ostendere salutem, est opem ferre. Psalmo 50. Ponenti viam, ostendam illi salutem Dei. Sic, Facere videre salutem, Psalmo 91. State et videte salutem Iehovae: Exod. 14 et 2. Paralip. 20. Ponere salutem, muros et antemurale: Isaiae 26. id est, faciet Deus, ut nostra civitas per sua moenia et propugnacula sit tuta, et cives ac incolas servet. Praecipe salutes Iacob, Psalmo 44. id est, praecipe, impera et fac ut Israel servetur. Sicut ille in Evangelio inquit: Dic tantum verbum, et servabitur puer meus. In aliquo aut aliqua re esse salutem: In fortitudinibus eius

fuisset, 1. Timoth. 2: Deus vult omnes homines salvos fieri, et ad veritatis cognitionempervenire. Ibidem: Mulier salva fiet per liberorum procreationem, si permanserint in fide. Psal. 98, Cantate Domino canticum novum, quia mirabilia fecit: Salvavit [?: ] dextera sua, et brachio sanctitatis suae: Notam fecit salutem suam coram gentibus, revelavit iustitiam suas. Hic revera de spirituali aeternaque salute dicitur, qui per Meschiam tum sibimet opem tulit instaurando regnum ac gloriam suam, tum etiam populo aut [?: subd- ] suis, eripiendo eos ex

Christi. Principem, aut ducem potius, salutis ipsorum per afflictiones perfectum reddere: Heb. 2. Ducem salutis nostrae vocat Christum, quia is nos salvat ac liberat, et in aeternam vitam quasi ex inferno manu ereptos ac eductos secum perducit. Sic Act. 5 inquit: Hunc Deus exaltavit dextera sua, ducem et servatorem, ut det poenitentiam. Secundae Petri tertio: Longanimitatem Domini salutem arbitremini. id est, statuite vobis esse salutem, non neglectionem aut oblivionem redemptionis vestrae. Salus pro victoria: Apoc. 12: Nunc facta est salus et victoria Dei nostri. id est, nunc

detrimentum patietur, ipse autem salvus erit, sed tanquam perignem: hoc est, qui fundamentum iustificationis, scil. Iesum Christu tenuerit: et nihilominus stipulas, humanas opiniones superstruxerit, is in die ignis, hoc est tentationis, seu in agone, detrimentum patietur: hoc est, a conscientia sua affligetur: et tamen, quia fundamentum retinet Iesum Christum. per illos angores animi reducetur ad salutem, ut abiectis omnibus stipulis, quibus antea confisus erat, solum salvatorem Iesum Christum cum suo beneficio amplectatur. 1. Cor. 15, Notum vobis facio Evangelium, etc. per

verus Deus, et proprie est solus Sanctus, quia est de Spiritu sancto conceptus. ob quam causam dicit angelus eum esse vocandum Sanctum, quia peccatum non novit, nec inventus est dolas in ore eius: quia fuit praecipuum, aut potius unicum sacrificium, quae etiam Sancta dicta sunt: et denique, quia sua passione aut merito iustificat, aut sanctificat, et renovat populum Dei. Dicitur igitur Christus tum active, tum passive, Sanctus: quia et per se est sanctissimus, et populum Dei sanctificat ac mundat a peccatis suis. Aliquando solo nomine Sanctus dicitur, veluti per excellentiam: quia ipsi

ex duodecimo cap. Exodi: nullamque ea locutio difficultatem sermonis parit. Quod foederalis victimae- sanguis fuerit divisus, mediaque pars Deo oblata, ac ad altare fusa, altera vero media super populum aspersa, clara voce testante ac dicente Moyse eadem ferme verba quae Christus in sua sacra Coena instituenda dixit: Hic est sanguis testamenti, quod Deus erga vos praecepit, Exodi vigesimo quarto, et Hebraeorum nono notum est. Fons aut vena sanguinis. pro menstruis, Levit. vigesimo. Sic et in Evangelio de Haemorrhousa. Secundo, sanguis significat semen virile, unde

terga fugientium hostium. Sic Psalmo sexagesimooctavo: Rubescat pes tuus sanguine inimicorum tuorum. Sanguines alicui imputari, Levit. 17, est, imputari ei caedem iniustam. Sanguinem ponere in domo sua, est, onerare eam reatu caedis. Deut. 22 praecipitur, ut circumducantur cancelli circa tectum, ne quis inde decidat, et oneretur domus sanguine, id est, pater familiâs sustineat culpam caedis, qui non circum duxerit areae tecti coronam. Tradere sanguinem super se, est, onerare se

μου τὸ τῆς καινῆς διαθήκης. Hebr. nono: Hic est sanguis testamenti. quod praecepit Deus erga [?: ] Matth. vigesimosexto: Hic est sanguis meus novi Testamenti. Summa verborum utriusque foederis [?: ] nantia indicat, Christum sua verba ex veteri foederis mutuatum esse, aut ea ad illam formulam accomendasse, tantumque duas necessarias voculas [?: adie- ] nempe, Meus, ut sciretur, hoc novum foedus [?: san- ] sanguine novae victimae Christi, non pecudum, ut illud olim. Praeterea adiecit vocem

fidelissime exequi, sed etiam esse filium Dei ac verum Deum. Quare non necesse erat eum [?: ] do toties inculcare, sicut Moyses faciebat: Hoc praecepit aut dixit Deus, sic dicit Dominus, etc. quae diversitas in toto Evangelio observanda est. Quare illa verba Christus ex sua formula foederis exclusit. Sicut vero formulae duorum foederum optime consentiunt, exceptis duabus voculis, quas in novo foedere necesse erat addi: ita de ipsae res aut actiones optime conveniunt. Nam teste Scriptura. Moyses divisit foederalis victimae sanguinem [?: ] mediam partem

per aquam et sanguinem: idque bis repetit et inculcat. id est, egisse et agere cum mundo et hominibus per [?: su- ] verbum ac sacramenta. Haec enim sunt veluti [?: ma- ] aut instrumenta quaedam Christi, per quae nos [?: con-it ] , et nobiscum agit, nobisque sua spiritualia bona beneficiaque communicat. Idem quoque ibidem [?: affir- ] , tres esse in caelo qui testificentur de Christo et eius erga nos beneficiis: nempe patrem, filium, et spiritum sanctum. et tres etiam esse adhuc nunc in terris qui itidem de iisdem reb. testentur: nempe

illud superare, aut plene expiare potest. Quare peccatores peccati magnitudine victi, et satisfactionis aequivalentia destituti, in perpetua morte, veluti perpetuo solvendo iniuriam aeterno creatori ac Domino illatam, haerent: ordinatione tamen Dei substitutae sunt hostiae brutorum animalium, quae sua quadam ratione pro peccatis offerri, et peccata hominum expiare dictae visaeque sunt: non quod illae id ulla ratione vere praestiterint, sed quod significaverint illum unicum agnum, qui vere suo sanguine ac passione peccata mundi abstulit, plenissimeque expiavit. Haec quidem sunt aliquanto, vel

Israelitas. i. a stute circumveniamus eos. Isa. 5: Vae iis qui sunt in oculis suis sapientes. i. qui sibi astuti et intelligentes esse videntur. Sic Christus Matt. 11 gratias agit patri, quod absconderit mysteria sua a sapientibus et intelligentibus, et revelaverit ea in fantibus. ubi Sapientes vocantur, callidi et prudentes in reb. terrenis: sicut Dominus dicit, filios huius seculi esse sapientiores in sua generatione filiis lucis: et Paulus 1 Cor. 1 dicit, Deum non multos sapientes, nobiles, aut

et intelligentes esse videntur. Sic Christus Matt. 11 gratias agit patri, quod absconderit mysteria sua a sapientibus et intelligentibus, et revelaverit ea in fantibus. ubi Sapientes vocantur, callidi et prudentes in reb. terrenis: sicut Dominus dicit, filios huius seculi esse sapientiores in sua generatione filiis lucis: et Paulus 1 Cor. 1 dicit, Deum non multos sapientes, nobiles, aut potentes ad suum regnum vocasse. Sic Paulus ibidem ait, Perdam sapientiam sapientum, et intelligentiam intelligentium. Et, Elegit Deus stulta mundi, ut sapientes pudefaciat. ubi Sapientia tantum istam

partis, seu summae in homine potentiae. Sic Christus Petrus obiurgans Matt. 16 ait, Abi retro me Satanas, quon [?: ] sapis quae Dei sunt. Sic Paulus Rom 11. Noli altum sapere, sed time Deum. et 12. Non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem. id est non supra sua dona et functionem, non etiam curiosa, et potius subtilia et gloriosa, potius quam ad aedificatione suam et fratris, utilia. Ibidem: Idem erga vos invicem sapientes, sed humilibus vos accommodantes. id est, non grandia quaedam et gloriosa supra vestram et aliarum fratrum sortem, statum ac dona

vita. Et contra mox ait: Vae vobis qui impleti aut saturati estis, quoniam esurietis, scilicet, in altera vita. Sic diva Virgo canit: Esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. Quod autem hic dicitur de esurtione significat, eos qui sentiunt suam spiritualem esuriem: id est agnoscunt sua peccata, et ab eis liberari cupiunt. Contra autem plenos et divites vocat securos, qui sua opinione sunt divites, abundant iustitia et [?: me-tis ] . In hoc sensu acerbe obiurgat Corinthios Paulus, inquiens: Iam saturati estis, iam ditati estis, iam regnabis sine nobis. id est: Vos

in altera vita. Sic diva Virgo canit: Esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. Quod autem hic dicitur de esurtione significat, eos qui sentiunt suam spiritualem esuriem: id est agnoscunt sua peccata, et ab eis liberari cupiunt. Contra autem plenos et divites vocat securos, qui sua opinione sunt divites, abundant iustitia et [?: me-tis ] . In hoc sensu acerbe obiurgat Corinthios Paulus, inquiens: Iam saturati estis, iam ditati estis, iam regnabis sine nobis. id est: Vos putatis, vobisque persuadetis, nos vestramque Ecclesiam ac religionem in optimo

iam amissa sunt, ut cum sa [?:-itas ] , pax, aut res familiaris amissa est. SCIENTIA saepe pro vera Dei agnitione, aut etiam doctrina ponitur. Isaiae 11, Repleta est terra scientia Domini, sicut aquae maris contegentes. Hieremiae nono, Non glorietur sapiens in sapientia sua, nec fortis in fortitudine sua, nec dives in divitiis suis: sed qui gloriatur, glorietur in intelligere ac nosse me. Sic Isaias dicit capite 53. quod Christus multos scientia sui iustificabit. Et Christus ait, illud esse vitam aeternam, ut sciamus ipsum, et patrem. Sic Hierem. 3. Dabo vobis

[?:-itas ] , pax, aut res familiaris amissa est. SCIENTIA saepe pro vera Dei agnitione, aut etiam doctrina ponitur. Isaiae 11, Repleta est terra scientia Domini, sicut aquae maris contegentes. Hieremiae nono, Non glorietur sapiens in sapientia sua, nec fortis in fortitudine sua, nec dives in divitiis suis: sed qui gloriatur, glorietur in intelligere ac nosse me. Sic Isaias dicit capite 53. quod Christus multos scientia sui iustificabit. Et Christus ait, illud esse vitam aeternam, ut sciamus ipsum, et patrem. Sic Hierem. 3. Dabo vobis pastores, qui vos pascant

eos pro, pauci erunt. Reliquiae arborum sylvae eius in certo numero erunt, et puer conscribet eas. id est, superstites Israelitas ob paucitatem parvus puer numerare ac conscribere poterit. Isaiae 10. Isaiae 44. Iste dicet, Domini ego sum: et ille se vocabit nomine Iacob, et ille scribet manu sua Domino, atque in nomine Israel demoninabit se. Aliquid scriptum esse coram aliquo, est in recenti memoria esse. Isaiae 65: Ecce scriptum est coram me, non tacebo, sed rependam, rependam in sinum eorum. Allusio est ad morem regum, sicut in Esther refertur, Mardochaei beneficium erga regem in

suam et Christi, scriptam in tabulis carneis cordis ipsorum, a Spiritu sancto se tamen administro aut praedicatore. Omnino totus contextus postulat, ut dicatur illa Epistola scripta esse in cordib. Corinthiorum: cum plerique de Paulino corde accipiant. Intelligit autem veram conversionem eorum, sua opera laboreque effectam. Quae tantae Ecclesiae conversio et quasi extructio spiritualis erat vice ampliss. testimonii aut commendationis Paulo apud omnes gentes. Alia scribere quam quae leguntur. Paulus inquit 2. Corinth. 1. Non enim alia scribimus vobis, quam quae legitis. id est, nihil

id est, se velle eum et a malis liberare, et ingentibus bonis cumulare ac ornare. Ut scuto bona voluntate tua coronabis eum: Psal. 5. id est, non tantum defendes, sed et gloriose defendes ac ornabis. Scutum et clypeus veritas Dei. id est, Deus verax certissime tuetur suos, secundum sua promissa: Psal. 91. Disponere scutum: 1. Paralip. 12. Facere consurgere contra aliquem scutum: Ezech. 36. Scutum et galeam ponere contra aliquem, Ezech. 23. est parare bellum. Scuta terrae dicuntur magnates ac principes, Psal. 47. Sive quia ipsorum est

scutum: 1. Paralip. 12. Facere consurgere contra aliquem scutum: Ezech. 36. Scutum et galeam ponere contra aliquem, Ezech. 23. est parare bellum. Scuta terrae dicuntur magnates ac principes, Psal. 47. Sive quia ipsorum est protegere subditos: sive quia optimatum familiae sua insignia in scutis gestant, ut insigne ponatur pro principe. Inquit autem ille Psalmus: Cum Deo aggregantur scuta terrae, valde exaltatur. Paulus Ephes. 6 fidem per metaphoram nominat scutum, credo ob eam similitudinem, sicut et ipsemet Apostolus declarat: quia perinde ea fortiter excipiamus

in generationem et generationem. id est, cogitationes, vota et spes eorum est, quod ipsorum posteri ac familia diutissime [?: per- ] rabunt ac florebunt. Verum operaeprecium fuerit, paulo accuratiore ordine significata huius vocis recense-re, et quaedam Iudaeorum nugamenta, quibus sua [?: ] caeremoniarum perpetuitatem tuentur, refutate. 1. Primo aliquot in locis pro mundo seu seculo accipitur, non tamen ut mundi vocabulo intelligas tantum materialiter machinam illam a Deo conditam, quae caelo, terra, elementis, aliisque creaturis constat: sed sicut Paulus Rom.

quae sit melior. Ecclesiastici duodecimo, Quia homo vadit ad domum seculi sui. id est, domum suam pristinam, unde primum egressus est. sicut et Iob trigesimo, humam appellat domum constitutam: iuxta illud, Pulvis et, et in pulverem reverteris. Ut ad argumenta Iudaenum tandem deveniam, quibus sua legalia ex hac voce confirmare conantur, quasi aeterna et immota sint, et ad finem usque mundi servanda, neque quenquam sine eorum observatione posse salvari: atque non paucos persuaserant ut existimarent non sola in Christum fide nos iustificari sed iuxta et circumcisionem et alia legalia

Romanorum decimosexto, et primae ad Timoth. 6. Ad Philemonem tamen dicit, Ut servum tuum habeas aeonion perpetuum: id est, stabilem, ut Latini. Ponitur vero etiam pro iis qui in seculo sunt, ut pro mundo ipso. Hebraeorum 1, Deus per filium suum condidit secula. id est, totum mundum cum sua duratione. Sic dicitur hic mundus, quin et futurus seu caeleste regnum aut duratio eorum seculum, Matthaei duodecimo: Non condonabitur ei nec in hoc, nec in futuro seculo. Ephesiis primo: Non solum in hoc seculo, sed etiam in futuro.

me. Sedere valde crebro significat, officio regis aut alterius gubernatoris fungi. Ad quod adeo sessio requiritur, ut leges negent esse ratam sententiam, quae a iudice non sedente fertur. Proverbiorum 20, Rex sedens in solio iudicii, dissipat oculis suis omnem rem malam. id est, providentia sua. Sic de gubernatione Meschiae, Isaiae 16: Et praeparabitur in misericordia solium, sedebitque super illud in veritate, in tabernaculo David. Psalmo 113, Qui erigit de stercore pauperem, ut sedere eum faciat cum principibus. id est, regere. 2 Samuelis 23, Sedens in cathedra princeps

cum patre, non tantum secundum divinitatem, sed etiam secundum humanitatem, significat De qua re ac materia a plurimis tum olim, tum et hoc tempore copiose disputatum est. Christi quoque [?: S- ] pro iudicio usurpatur. Matthaei 25. Cum autem venerit filius hominis in gloria sua, et omnes angeli eius cum ipso, tunc sedebit in sede maiestatis suae. Et Mattaei deccimoquarto: Videbitis filium hominis sedentem ad dexteram virtutis Dei, et venientem in nubibus caeli, Sic Matt. vigesimo, et Marci 10 est: Dic ut sedeant hi duo filii mei, unus a dextera tua, alter a

se [?: co- ] omne id quod dicitur Deus aut numen, adeo ut in templo Dei sedeat ut Deus, ostentans se quod sit Deus, id est, imperitabit in religione et conscientiis, prorsus pro sibitu et libidine sua. Sedere in domo, aliquando est, quietum esse, non foras prosilire ad turbas aut negocia. 2 Regum decimoquarto: Percutiendo percussi Edom, propterea extulit se cor tuum. Gloriare et sede in domo tua id est, fruere quaeso ista tua parva gloriola, et cave ne maiora tuis viribus tentando,

aliquando etiam ventrem exonerare significat: ut Deuter. 23, Cum sedere voles extra castra, fodies illo paxillo. Sedere sub [?: ] et sicusua, significat tranquillitatem possessionis suarum rerum, pacem, summamque huius vitae felicitatem. Mich. 4, Sedebunt singuli sub vite sua, et sub ficu sua, nec erit qui eis incutiat terrorem: quia os Domini locutum est. Est allusio ad morem illius gentis, multum in aestate extra domos sub arboribus habitantis in loco amoeno et ventoso. Sedes, supra in voce CATHEDRAE exposita est, forte addetur etiam aliquid in voce THRONUS.

ventrem exonerare significat: ut Deuter. 23, Cum sedere voles extra castra, fodies illo paxillo. Sedere sub [?: ] et sicusua, significat tranquillitatem possessionis suarum rerum, pacem, summamque huius vitae felicitatem. Mich. 4, Sedebunt singuli sub vite sua, et sub ficu sua, nec erit qui eis incutiat terrorem: quia os Domini locutum est. Est allusio ad morem illius gentis, multum in aestate extra domos sub arboribus habitantis in loco amoeno et ventoso. Sedes, supra in voce CATHEDRAE exposita est, forte addetur etiam aliquid in voce THRONUS. Sedes Dei saepe

dicitur sessurus in sede aut throno David patris sui, Lucae 1. Act. 2. pro, vero Israeli aut populo Dei imperaturus: sicut et ille olim in externo regno sui temporis Israeli carnali praefuit. Deposuit potentes de sede, et exaltavit humiles: Lucae 1. id est, deiecit ex gloria ac sublimitante sua praepotentes, et contra alios ex infima aut afflicta conditione elevavit ac glorificavit. Sermo est sumptus ab externo regno, aut etiam ordinario Dei regimine. Sed significat simul contritionem securorum cordium, et consolationem contritorum. SEGREGARI, et SEGREGATUS, vox valde

illius seminis mulieris contra serpentem, in omnes aetates [?:--ndatur ] : at Christi victoria sit semel tantum peracta. Respondeo: Christus quidem opus suum, ratione acquisitionis illius thesauri, victoriae scilicet de satana ac mundo, nostraeque redemptionis, semel tantum in illa sua exinanitione passioneve peregit: at ratione applicationis, aut quasi cuiusdam exequutionis, perpetuo in sua Ecclesia vincit et expugnat satanam ac mundum, et serpentis caput conterit, inde a primo lapsu dataque prima promissione usque ad ultimum finem. Semper ille inde a condito mundo mactatur,

sit semel tantum peracta. Respondeo: Christus quidem opus suum, ratione acquisitionis illius thesauri, victoriae scilicet de satana ac mundo, nostraeque redemptionis, semel tantum in illa sua exinanitione passioneve peregit: at ratione applicationis, aut quasi cuiusdam exequutionis, perpetuo in sua Ecclesia vincit et expugnat satanam ac mundum, et serpentis caput conterit, inde a primo lapsu dataque prima promissione usque ad ultimum finem. Semper ille inde a condito mundo mactatur, et conterit Satanam sub pedibus nostris: semper ille subiicit suis pedib. hostes suos, donec tandem in

benedictionem per legem, nolite dicere, Habemus patrem Abraam, sumus benedictum semen: sed potius convertite vos ad illum unicum suspensum serpentem, qui ideo ordinatione Dei in ligno suspensus est et factus est maledictum, ut ablato mundi peccato ac maledictione, promissam illam benedictionem sua iustitia obedientiae et passionis, vobis totique mundo acquireret: et in eum solum credite ac confidite. Ille solus est ille unicus verusque Dei agnus, peccata maledictionemque mundi auferens qui profecto frustra fuisset factus maledictum, et in cruce passus, si vos ex operibus vestris

veram semitam, per quam nos vult incedere. Ps. 119, In praeceptis tuis meditabor, et considerabo semitas tuas. Ibidem, Deduc me per semitam mandatorum tuorum. Sic et Esa. 49, et Matt. 3, iubet Baptista praeparari Christo semitas: id est, contritionem cordis, agnoscentis morbum ac peccata sua, ut hic medicus locum habeat. Alias semitae Dei vocantur ipsae nubes, in quib. Deum ambulare putamus. Psalm. 65, Semitae tuae stillant pinguedinem. Sic Psal. 104, dicitur ambulare super pennas ventotum Sensus autem est, quod nubes destillent pluviam et [?: ni- ]

non videbit mortem, et eruet animam suam de ore sepulchri? Psal. 89. idem bis dicitur. Mori ac sepeliri variis phrasibus circumloquuntur. 2. Reg. 22. Colligam te ad patres tuos, et recolligeris in sepulchra tua. id est, sepelieris in tuo sepulchro. Sic congregari ad sepulchra sua. 2 Paralip. 34. Deducere canos alicuius in sepulchrum: 1. Reg. 2. Non deduces caniciem eius pacifice in sepulchrum. Gen. 42, Descendere facietis caniciem meam in sepulchrum. id est, occidetis me, perdito mihi filio. Sic descendere ad lapides sepulchri, Isa. 14. id est, in sepulchrum

vocat diabolum draconem, et serpentem antiquum: alludendo nimirum ad illam primam seductionem, ubi corpus ac speciem serpentis habuit: semperque ab eo tempore est Ecclesiae, Deo et omni iustitiae adversatus, [?:-- ] iam quasi senuerit oppugnando pios. Illum ergo ipsum dicit tandem sua praemia accepturum esse. SERVIO, crebro de cultu divino dicitur, ut cum inculcatur, Deo soli serviendum esse, non idolis aut diis alienis: et contra accusantur Israelitae aut alii, quod idolis serviant. Sed ista servitus Dei, aut erga Deum, multiplex est. alias enim de communi

educti esse dicuntur. Deutronomii quinto: Eduxi te ex Aegypto, e domo servorum. Exodi. 13. Ierem. 34. Mich. 6. Dicite, Servi [?:--- ] sumus. id est, nihil meruimus. Lucae 17. Servus nescit quid faciat dominus: Iohann. 15. id est, herus non [?:--- ] communicare sua secreta ac consilia servis, quid [?:-- ] aut ad quem finem hoc aut illud conetur aut [?: instit-- ] sed amicis communicat. Sic et Christus ac Pater caelestis omnia sua consilia ac mysteria piis, tanquam suis filiis ac fratribus, aperit, Galat. 1, Si hominibus

Servus nescit quid faciat dominus: Iohann. 15. id est, herus non [?:--- ] communicare sua secreta ac consilia servis, quid [?:-- ] aut ad quem finem hoc aut illud conetur aut [?: instit-- ] sed amicis communicat. Sic et Christus ac Pater caelestis omnia sua consilia ac mysteria piis, tanquam suis filiis ac fratribus, aperit, Galat. 1, Si hominibus placere. Christi servus non essem. id est, non possem esse verus sincerus, et acceptus servus. 1. Corinth. 9. Nam ut essem ab omnibus liber, omnium me servum feci, plures lucrifaciam. id est, ad

Bibliorum versione, quod Salvo, de quo supra dixi: quodque apud Latinos minus est receptax licet primitivum eius Salus sit usitatissimum. Habet [?: vero ] verbum Servo easdem plane significationes in Sacris, quas in prophanis authoribus. Alias enim significat conservo aliquid in sua incolumitate, seu ab omni [?: in-ria ] tueor. Sic sane nos post iustificationem custodimur potentia Dei ad salutem, nec quis quam nos de [?:--nu ] eius rapere potest. 2. Sam. 18. Servate mihi [?: p--- ] Absalonem. id est, conservate. Ioan. 17. Pater

et Deo patri tribuitur: 1. Tim. 1. et 4. Aliquando tantum de ista spirituali servatione: quae significatio, etsi suo modo etiam patri conveniat, ut qui adeo misertus sit nostri, ut unigenitum filium nobis donaverit, quique nos ad filium trahit, qui item impium iustificat, et denique in sua manu conservat: tamen aliquanto usitatius de filio incarnato accipitur, qui semetipsum pro Ecclesia, omnibusque peccatoribus dedit. Est autem adeo augustum hoc verbum σωζῶ, ut (teste Cicerone Verrina 4.) uno Latino vocabulo reddi nequeat. Sic soliti sunt

Iob. In sex angustiis eruet te Iehova, et in septima non tangette malum. pro, ex multis tribulationib. te liberabit Dominus, cum in eas incideris: multas etiam prorsus arcebit, ne omnino ad te perveniant, aut te attingant ullatenus. Videtur tamen aliquando senarius numerus cum septimo praecise in sua significatione, quodam proprio illorum idiotismo poni. Prov. 6, Sex ista odit Dominus, et septimum est abominatio animae eius. 1, Oculi sublimes. 2, lingua mendax. 3, manus effundentes sanguinem innocentem. 4, cor machinans iniquas cogitationes. 5, et pedes qui festinanter currunt ad malum.

(id est, si affert adeo magnum fructum operis aut praedicationis) subintellige, propemodum malim vivere: et tamen quid eligam dubito, ut mox clarius se explicat. Accipitur ergo ibi Si conditionaliter, in suo nativo sensu. Si non, pro Quin ponitur: Marc. 10. Nemo est qui mei causa reliquit sua, etc. si non recipiat centuplum. pro, quin recipiat. Sic Matth. 26. Pater, si non potest poculum hoc transire a me, si non bibam illud, fiat voluntas tua. id est. Quin bibam illud. Si quo modo, εἴπως, dubitantis esse videtur: sed non

modo, εἴπως, dubitantis esse videtur: sed non semper est dubitativum, verum aliquando magnam praestantiam difficultatemque rei aut eventus alioqui indubitati indicat. Phil. 3. Si quo modo perveniam ad resurrectionem mortuorum. ubi non dubitat Paulus de sua resurrectione: sed ostendit, quam id sit eximium bonum, quamque id ipse vehementer expetat. Sic Rom. 11, Ministerium meum illustro, si forte ad aemulationem provocem carnem meam, et servem aliquos ex ipsis. Non dubitat Paulus se [?: aliq- ] conversurum, sed ingens desiderium

vero, adiunctum Dei favorem: et admonitionem, ne amplius peccemus. De quo loco supra in verbo NOSSE diximus. Sic Paulus 1. Corinth. 9 dicit, Corinthiorum conversionem esse sigillum Apostolatus sui: id est, testimonium. Porro sigillare, aut obsignare per metaphoram interdum significat, sua authoritate ac testimonio confirmare, vel quod sit verum, vel quod ratum, firmum ac stabile esse ac permanere omnino debeat. Sic Iohan. 3 inquit Baptista: Qui recipit Dei testimonium, is obsignavit, quod Deus sit verax: id est, dum credit et confitetur Christum esse servatorem mundi, simul

a veritate defecerint, quae sunt eis futurae signa ac prodigia usque in seculum: id est, semper moniturae homines de cavenda idololatria, et offensa Dei. Signa nostra non videmus, Psalmo 74 id est, nostros status, ritus et solennitates. Contra ibidem de impiorum cultibus dicitur: Posuerunt signa sua signa. id est, ut illa essent loco nostrorum rituum, veri cultus ac religionis. Possis tamen etiam de insignibus ac trophaeis impiorum Iudaeos opprimentium accipere. Fac mecum signum in bonum Psalmo 86. id est, aliquo signo declara te mihi favere. Signa et prodigia saepissime in Novo

circum cisionis, pro ipsa circumcisione dicitur Romanorum quarto. Sic forma Dei, forma servi id est, cum vere Deus esset, factus est servus. Sic Ps. 73 Rediges eorum imaginem in nihilum. Psalmo septigesimoseptimo. id est, ipsos et eorum gloriam. Tracti species mundi: id est, mundus cum omni sua speciosi gloria et opulentia. Vicinum huic est, quod Paulus inquit 2. Corinth. 5. Per fidem enim ambulamus, nos per speciem, id est, credimus adhuc solum illa futum bona, non autem corâm eorum praesentia fruimur. Sed de hisce dicetur in Generalibus Regulis, in cap. de

dicit Dominus Deus sanctus Israelis: In resipiscentia et quiete salvabimini, In silentio et fiducia erit fortitudo vestra. Sed noluistis. Hanc quietem aut silentium totus Psalmus 131 describit ac commendat, inter alia dicens: Si non posui et silere feci animam meam, sicut ablactatus supra matre sua. Psalmo sexagesimoquinto: Tibi silet laus o Deus: id est, te expectat, tua est propria, tibi soli convenit. Alii, prae magnitudine operum tuorum, hominum celebratio tui veluti muta est, nullo modo sufficienter opera tua eloquens. Tacere aliquando quietam patientiam, aliquando etiam

est etiam, Obmutui silentio, et tacui a bono, ac dolor meus irritatus est: ubi Tacere a bono, idem valere videtur, quod Carere bono, non frui eo, nihil cum eo rei habere. Tacere etiam ponitur pro nolle sua peccata coram Domino confiteri. Psalmo trigesimosecundo: Cum tacui, inveteraverunt ossa mea in meo rugitu tota die. Facere tacere aut silere, est compescere. Et tacere fecit Caleb populum contra Mosen. id est, compescuit, ne pergeret murmurare contra Moysen. Numer. 13. Isaiae

mallem amplecti Hieronymi expositionem, atque dicere, tempestate ipsius scriptum fuisse שילוה siloah: postea vero, quod, cum Iudaei hac et similibus vocibus a Christianis urgerentur, nec haberent quod respondere possent: pro malitia et pervicacia sua depravasse, facta literarum mutatione. sicut et כרו depravarunt Psal. 22, et alias multas. Est et שלה, sive שלו nomen loci seu civitatis in tribu Ephraim, in qua

per totam hanc vitam. Sol iustitiae nominatur Christus, quia et illuminat omnes, et est verus ac primarius fons verae iustitiae. Malach. 4, Orietur vobis timentibus nomen meum sol iustitiae, et sanitas in pennis eius. Pennae solis radii vocantur, qui omnia sanant et vivificant: Sic Christus sua spirituali et vivifica vi omnia sanat et vitalia facit. Vicinum huic est, quod Deus dicitur sol et scutum nostrum: Psal. 84. Esse sicut orientem solem, id est, in summo vigore ac flore, quia tunc subinde altius ascendit, tunc etiam calor ac vis eius salutarior esse censetur. Et

84. Esse sicut orientem solem, id est, in summo vigore ac flore, quia tunc subinde altius ascendit, tunc etiam calor ac vis eius salutarior esse censetur. Et sicut Psalmus 19 dicit, veluti gigas exultat ad currendam viam. Iudic. 5, Diligentes te sint sicut sol oritus in virtute sua. id est, sumam vires, et proficiam sicut sol ab ortu suo. Sic et sol in ortu quasi florere, et bene habere: contra, tendens in occasum, quasi languere, et veluti ad interitum inclinare videtur. Sic Pompeius iuvenis ac florens ad Sylam senescentem audacter dixerat, Plures adorare solem orientem

SOLIUM, vide THRONUS. SOMNUS, vide supra verbum DORMIO. SOPOR, vide DORMIO. SOROR vox habet easdem illas catachreses, quas FRATER, ut nempe omnes propinquas notet. Sic aliqui putant hanc vocem accipiendam esse Levit. 18. Mulierem quoque cum sorore sua non accipies ad affligendam eam, et ad revelandam turpitudinem eius contra eam in vita sua. Opinantur igitur aliqui, et verisimile sane est, prohiberi ibi non tam germanam sororem, quam alias, quarum alioqui coniugium licitum fuisset. Quod observandum hoc tempore esset iis, qui incestas nuptias

SOPOR, vide DORMIO. SOROR vox habet easdem illas catachreses, quas FRATER, ut nempe omnes propinquas notet. Sic aliqui putant hanc vocem accipiendam esse Levit. 18. Mulierem quoque cum sorore sua non accipies ad affligendam eam, et ad revelandam turpitudinem eius contra eam in vita sua. Opinantur igitur aliqui, et verisimile sane est, prohiberi ibi non tam germanam sororem, quam alias, quarum alioqui coniugium licitum fuisset. Quod observandum hoc tempore esset iis, qui incestas nuptias duarum sororum dispensant, puniente interim Deo tale coniugium sterilitate, unde suo

est spes omnium finium terrae. Psal. 14. Consilium pauperis confunditis, quoniam Dominus spes eius. Psal. 142. Dixi, tu es spes mea, turris mea. Sic et homines aliqui potentes dicuntur aliorum spes, quis ab eis bona sperantur. Isa. 20, Confundentur ab Aethiopia spe sua. Ibidem: Haeccine erat spes nostra? i. [?: q- ] stulte fecimus, quod in hosce speravimus? Spes in Deum et Sperantes in Deum, saepe synecdochice pro tota [?: pi- ] ponuntur: sicut et credentes, aut timentes, item invocantes: cuius significationis innumera sunt

mox in cumulum aggregantur et exuruntur: sic et illi brevi sint perdendi. Nahum 1, Quia spinae perplexae et humore suo humectatae consumentur sicut stipulae prorsus aridae. Praedicitur ibi subitum ac plenum exitium: sicut stipulae aridae facile citoque exuruntur, et spinae perplexae, quae sua humiditate, quam illa densitate contra aestum solis tuentur, prorsus concreverunt. Tales enim spinae vehementer ardent ob multas causas, quia ibi est magna densitas tenuium ramusculorum: quia ventus eo folia colligit et compellit, quae ibi postea haerent: quia ibi etiam ob humiditatem terrae in

potest. Primum igitur occidit omnis typus ac figura, dum externo tantum aut literali sensu accepta, vel decipit: aut aliquid plane falsi continens, ut cum membra Deo, aut Messiae regnum temporale promitti videtur: aut persuadens in eo verum cultum, pietatem ac iustitiam sitam esse, ut Iudaei de sua caeremoniarum iustitia sentiebant: vel certe nihil prodest, dum sanguis hircorum et circumcisio carnis non tollit peccatum. Contra autem verus ac genuinus spiritus sensus, proprie voluntatem Dei indicat, et tandem ad veram pietatem deducit. Secundo, tota lex occidit, vel falsam iustitiae ac

templum Domini. 3. Esdr. 2, Suscitavit Dominus spiritum Cyri. Pro impetu malo: 2. Par. 21, Suscitavit autem Dominus contra Ioram spiritum Philistinorum et Arabum. Isaiae 37, Ecce ego dabo ei spiritum, et audiet nuncium, et revertetur ad terram suam, et corruere eum faciam gladio in terra sua. Hierem. 51, Suscitavit Dominus spiritum regum Medorum, et contra Babylonem, ut perdat eum. Ezech. 13, Vae prophetis insipientibus, qui sequuntur spiritum suum, et nihil vident. Deut. 5, Quando elevatum est cor eius, et spiritus illius obfirmatus est ad superbiam, depositus est de solio

4, Si praevaluerit ei unus, duo stabunt contra ipsum. id est, resistent ei, pugnabunt contra eum. Ier. 49, Quis nam ille pastor, qui stet contra me? id est, qui mihi resistere queat. Dan. 12. Princeps magnus, qui stat pro filiis populi tui. Esther 8. Ut congregarent se, et starent pro anima sua. id est, tuerentur sese, et pro vita sua depugnarent. Quarto, Stare significat obtinere, aut confirmari, aut valere. Hierem. 44. Scientque cuius verbum stabit, meum aut ipsorum. id est, verum erit, praevalebit, ac felici eventu comprobabitur. Ibidem: Stando stabunt verba mea super vos in

contra ipsum. id est, resistent ei, pugnabunt contra eum. Ier. 49, Quis nam ille pastor, qui stet contra me? id est, qui mihi resistere queat. Dan. 12. Princeps magnus, qui stat pro filiis populi tui. Esther 8. Ut congregarent se, et starent pro anima sua. id est, tuerentur sese, et pro vita sua depugnarent. Quarto, Stare significat obtinere, aut confirmari, aut valere. Hierem. 44. Scientque cuius verbum stabit, meum aut ipsorum. id est, verum erit, praevalebit, ac felici eventu comprobabitur. Ibidem: Stando stabunt verba mea super vos in malum pro, ego opere ac eventu exequar id

esset plane angelus caelestis, exemptus ac liberatus omnibus naevis humanis, in eo reprimere debuit: necessario fuit aliquid non tantum crucem aut poenam continens, sed etiam aliquid vicinum culpae. Oportuit id idem etiam esse in carne eius: id est. in vetere Adamo. siquidem eum monere debuit de sua infirmitate, aut etiam (ut ita dicam) carnalitate, de qua ipsemet conqueritur. Rom. 7. Eam porro innatam cupiditatem, seu infixum palum carni, Sathan egregie irritare et exacerbare illi solitus est, atque ita ei in suo spirituali curriculo aut vita ignominiosos quosdam colaphos infringere.

Draco, cui voci crebro adiungitur. STUDIUM solent vertere vocem Hebraeam אללות alila et Maelal. Significat autem haec vox alias animi ardentem intensionem in aliquid, sicut ferme etiam Latini hac voce utuntur. Hoseae quinto. Non dant studia sua, ut revertantur ad Deum suum: quoniam spiritus fornicationum est in medio eorum, et Deum non cognoverunt. Aliquando significat mores, ipsas actiones et opera. Psalmo 9 et 106, Annunciate inter gentes studia eius. Sic Psalmo 77. Et in operibus eius meditabor. Sic de hominibus. Psalmo

brutorum pro vivente Deo. 1. Corinth. 1 ait Paulus, Deus stultam fecit sapientiam mundi huius. id est, stultissimam esse demonstravit. Ibidem: Deus elegit quae stulta sunt huius mundi. id est, eos qui minima scientia vel divinarum, vel etiam humanarum rerum erant instructi natura aut industria sua. Ibidem 3. cap. Si quis videtur sapiens esse inter vos in hoc seculo, stultus fiat, ut evadat sapiens. id est, agnoscat suam stulticiam. Et sequenti: Nos stulti propter Christum, vos autem sapientes in Christo. id est, nos et habemur a toto mundo stulti, dum pietati vacamus: et

qui necesse habebat ampliora horrea extruere. Alibi est, praedatores et fures rapient sufficientiam ipsorum: id est, quantum omnino eis libebit. SUFFLARE in aliquem: Psal. 10. Omnes adversarios suos sufflat in eos. pro, flatu ipso eos dissipat, prosternit ac perdit, sua scilicet opinione. Quasi dicat: Confidit se solo suo flatu posse vincere ac prosternere omnes inimicos suos. Irati et fastuosi, superbique solent multum halitus, veluti ardentis ex inflammatione cholerae, magnoque impetu exufflare: quod etiam Graecae et Latinae locutiones

[?: su-re ] , indicant. Tale quid videtur etiam gloriosus miles apud Plautum dicere, dum gloriatur se in Asia difflasse hostiles acies. SULCUS: Hos. 10, Cum ligaverint se in duob. fulcis suis. id est, cum coniunxerint se illi duo populi. Israel et Iuda, in obeunda ac tuenda sua duplici idololatria: Sicut sub uno iugo colligantur duo boves, trahentes utrumque fulcum in eundo et redeundo. Psalm. 129. Super dorsum meum araverunt arantes, prolongaverunt sulcum suum. id est, gravi servitute me afflixerunt, non aliter ac qui boum, vel equorum collo et tergo imponunt iugum

Dominum et Christum eius. id est, contra. Exod. 9, Verte manum super caelum. id est, contra, versus. Onus, aut molestiam. Psalm. 38. Sicut onus grave, graviores fuerunt super me iniquitates meae Ezec. 33. Scelera nostra et iniquitates nostrae super nos sunt id est, gravant et premunt nos sua foeditate. Sic dicitur sanguis alicuius super aliquem esse, aut venire: id est, caedes gravare eum reatu, ira Dei ac poenis. de quo [?: sup-- ] in voce Sanguis. In: Ezech. 36, Multiplicabo super vos homines. id est, in, aut inter. Sic Ezech. 16, Cum quibus oblectata es te

servum tuum, ne dominentur mihi. Sic et Iacobus cap. 4, Superba facta vocat Superbias, inquiens: Gloriamini in superbiis vestris. Superbus et Humilis aliquanto aliter interdum in Sacris usurpatur, quam communiter sonare videtur. Superbos enim Scriptura vocat eos, qui de sua operum iustitia confidunt. ignorant peccata sua ac iram Dei, seu qui securi ac incontriti sunt: quales sunt omnes iustitiarii. Quales illi minime videri volunt, aut etiam se esse existimant. Contra autem humiles sunt, qui agnoscentes sua peccata, contritique ad solam misericordiam Dei

cap. 4, Superba facta vocat Superbias, inquiens: Gloriamini in superbiis vestris. Superbus et Humilis aliquanto aliter interdum in Sacris usurpatur, quam communiter sonare videtur. Superbos enim Scriptura vocat eos, qui de sua operum iustitia confidunt. ignorant peccata sua ac iram Dei, seu qui securi ac incontriti sunt: quales sunt omnes iustitiarii. Quales illi minime videri volunt, aut etiam se esse existimant. Contra autem humiles sunt, qui agnoscentes sua peccata, contritique ad solam misericordiam Dei gratuitamque iustitiam confugiunt. Utriusque picturam

sonare videtur. Superbos enim Scriptura vocat eos, qui de sua operum iustitia confidunt. ignorant peccata sua ac iram Dei, seu qui securi ac incontriti sunt: quales sunt omnes iustitiarii. Quales illi minime videri volunt, aut etiam se esse existimant. Contra autem humiles sunt, qui agnoscentes sua peccata, contritique ad solam misericordiam Dei gratuitamque iustitiam confugiunt. Utriusque picturam nobis ob oculos Christus Luc. 18, in publicano et pharisaeo, in templo orantibus, proponit. ac tandem eximiam, quasi epiphonemate, de eis sententiam fert, inquiens: Quicunque se extollit,

etiam muti sint. Verisimilis quidem ratio affertur: quia non potuerint ullam vocem aut linguam addiscere, destituti auditu. Verum videtur aliqua etiam occultior causa subesse. Illa proculdubio irae divinae est, quod sicut talem privavit, ne aliena sensa per sermonis auditum accipiat: ita etiam, ne sua per sermonem alteri communicet: sicque omni usu ac utilitate sermonis sive accipiendi, sive alteri communicandi privatur. SURGERE, plures figuratas notiones habet. Primum enim, sicut ociosi sedent aut iacent, ita acturi aliquid surgunt: ideo Surgere per metonymiam significat, parare

[?: pr- ] pit patribus, etc. Psal. 78. In Hebraeo est potius [?: ] id est, Deus ordinavit, ut posteris indicarentur, ac praedicarentur facta, beneficia et miracula sua. Suscitare dicitur Deus Verbum suum, cum reipsa praestat. 2. Sam. 7, Sascita verbum, quod locutus es de servo tuo: id est, confirma, ratum fac, vel potius reipsa praesta. sicut mox sequitur: Et fac secundum quod locutus es. Sic 2. Reg. 23, Ut suscitaret verba foederis huius, quae scripta

per circuitum eius tabernaculum eius, atque obscuritates aquarum in nubibus aethereis. Dicit Dei tabernaculum esse atras ac densas nubes, quia ibi tonare petatur. Hinc porro longius per metonymiam progreditur hoc nomen, ut significet favorem, curam, ac protectionem Dei. Quos enim homines hic in sua tabernacula aut domos recipiunt, eos curant, alunt, fovent ac tuentur: sicut Loth suos hospites, et ille in Iudicibus Ben Iamitam. Psalmo decimoquinto: Domine quis habitabit in tabernaculo tuo, et requiescet in monte sancto tuo? Id est, quem tandem hominem tu inter tuas domesticos, aut in

et hortatur Ecclesiam, inter alia Isaiae quinquagesimo quarto inquiens: Dilata locum tabernaculorum tuorum, et cortinas tentoriorum tuorum extendant. Ne parcas, prolonga funes tuos, et clavos tuos robora, quoniam ad dexteram et sinistram tuam augeberis. Noachus pater, Genesis nono, in sua benedictione duorum filiorum Sem et Iaphet praedicit, Iaphet habitaturum in tabernaculis Sem: quod recte aliqui exponunt de posteritate Iapheti. id est, Europaeos commigraturos et inserendos per veram religionem in verum Dei Israelem aut populum, qui alioqui ex Sem propagatus est secundum

Christo totum illud velum disruptum est, ut porro amotis illis involucris vera pietas nude omnibus piis proponeretur. Possis etiam per illud operimentum intelligere ignorantiam veri Dei late per mundum idololatriis obrutum grassantem. Denique et originalem caecitatem ac stupiditatem, quam Christus sua passione Ierosolymae tolerata, et sua suorumque praedicatione aboliturus erat: quae doctrina venit ex illo monte Sion aut Ierusalem, ut aliae prophetiae habent. Huc referatur etiam tegmen ac velamen Moysis, quod imponebat faciei suae cum rediret a Deo ad populum, non valentem sustinere

ut porro amotis illis involucris vera pietas nude omnibus piis proponeretur. Possis etiam per illud operimentum intelligere ignorantiam veri Dei late per mundum idololatriis obrutum grassantem. Denique et originalem caecitatem ac stupiditatem, quam Christus sua passione Ierosolymae tolerata, et sua suorumque praedicatione aboliturus erat: quae doctrina venit ex illo monte Sion aut Ierusalem, ut aliae prophetiae habent. Huc referatur etiam tegmen ac velamen Moysis, quod imponebat faciei suae cum rediret a Deo ad populum, non valentem sustinere splendorem eius de facie relucentem, ac

aut felicia tempora: id est, res aut status rerum in tempore. Esther 1. Dixit rex sapientibus scientibus tempora. pro, qui norant praeterita gesta, quae singulis temporibus acciderant. Christus dicit Apostolis Actor 1, non esse illorum scire tempora et opportunitates temporum, quas pater in sua potestate reservaverit. id est, quando Deus unumquodque negocium aut rerum vicissitudinem instituere velit, quando regna aut alia magni momenti erigere vel destruere in animo habeat: ut ter stulti sint, qui sibi futurorum contingentium cognitionem ex astrologia aut alioqui arrogant, nisi Deus

ac gementibus fruuntur fructibus vestrae terrae. Clamat terra contra aliquem, cum iniuste possidetur, aut etiam sine mercede a miseris colitur. Iob 31, Si adversum me terra mea clamat. Terra dat fructum suum, cum benedicit Deus: Psal. 67. id est, cum Deus eam pro sua misericordia facit frugiferam. Germinans e terra veritas, Psal. 85, exponetur in voce Veritas, et expositum est in Misericordia. Terra impie egit propter habitatores suos, vel sub habitatoribus suis, qui praevaricati sunt leges, et mutaverunt ius: id est, ipsimet eius

facit frugiferam. Germinans e terra veritas, Psal. 85, exponetur in voce Veritas, et expositum est in Misericordia. Terra impie egit propter habitatores suos, vel sub habitatoribus suis, qui praevaricati sunt leges, et mutaverunt ius: id est, ipsimet eius incolae terram sua impietate et sceleribus contaminarunt. Terram lingere, Isaiae 49, supra in voce PULVIS expositum est, significare summam quandam reverentiam, cum inferiores ita coram aliquo procumbunt, et se prosternunt, ut vide+ antur terram osculari, aut lingere: Psal. 71. Idem valet De

esse veram. Isaiae 55 de Meschia dicit Deus: Ecce dedi eum testem populis. id est, ducem et praeceptorem. Et Christus Lucae ultimo et Act. 1, Vos autem eritis testes horum omnium in Iudaea et Samaria, et usque ad fines terrae: quod saepe postea Apostoli in Actis repetunt. Sic et Christus de sua praedicatione inquit: Amen dico tibi, quod scimus loquimur, et quod videmus testamur. Ibidem aliquanto post inquit de Christo Baptista: Quod vidit et audivit, hoc testatur: sed testimonium eius nemo recipit. Sic quoque Iohannes initio suae Epist. dicit, se id testari de Christo, quod viderit et

Et accipiens posuit testimonium in arcam: id est, lapideas Decalogi tabulas. Levit. 16, Et obteget nebula thymiamatis propitiatorium, quod est supra testimonium: id est, quod tegit legem in arca repositam. Ideo autem Decalogus vocatur testimonium, quia Deus id dixit, testatusque est de se ac sua voluntate, deque iustitia et veluti debito, quod a nobis exigat. Haec igitur forte causa fuit, quare arca illa sit nominata arca testimonii: quia videlicet continuit Dei testimonium, nempe ipsum Decalogum: vel etiam quia Deus saepius valde graviter testificatus fuerat de ea, quod ibi velit

FOEDERIS et PACTIONIS dicta sint quaedam. [?: V- ] haec in Veteri testamento Hebraeorum est ברית Berit, quod proprie pactum aut foedus significat. Quae quidem vox non paulo clarius nobis rem ipsam exprimeret, tametsi et ista usitata Testamenti sua commoda habeat.. Vertit vero eam Aquila, teste Hieronymo, συνθηκὴν, pactum: Septuaginta autem, διαθήκην, quod quidem plerunque testamentum sonat, et sic a Vulgata versione saepe vertitur, tametsi crebrius

aut captivi sunt, vel detinentur. Omnino illa mixtio personarum talem sensum postulat. nam primum dicit, Tu, in feminino: id est, tu Syon, aut Ecclesia: in sanguine foederis tui, ego dimittam. ut et Ecclesiae sit actio, quae verbum ac sacramenta beneficiaque eis inclusa administrat erga membra sua captivata: et Dei, qui IN et per sacramenta est efficax, ac captivata Ecclesiae membra emittit ex carcere. ¶ Act. 3 inquit Petrus ad Iudaeos: Vos estis filii prophetarum, et testamenti aut pacti, quod ordinavit Deus erga patres nostros, dicens ad Abrahamum: Et in semine tuo benedicentur

monet, [?: ] initi contractus perpetuo memoriam admonet. Sic igitur et in Sacramentis Deus prodit ex illa [?: ] cana sede, regno aut maiestate erga homines a [?: ] natos: ac cum eis per mediatorem causas dissidii [?: ] tum et iram sua morte tollentem, agit de summa et [?: ] parti utili coniunctione et foedere. Primum [?: propo- ] quae agnosci et coli ab hominibus postulet: deinde, quae [?: ] bona, et quomodo vicissim eis praestare velit [?: Co- ] etiam homines, antea sua

iram sua morte tollentem, agit de summa et [?: ] parti utili coniunctione et foedere. Primum [?: propo- ] quae agnosci et coli ab hominibus postulet: deinde, quae [?: ] bona, et quomodo vicissim eis praestare velit [?: Co- ] etiam homines, antea sua idola suasque cupiditates [?: fect- ] tes et suam unusquisque viam, temere, neglecto [?: ] currentes, nunc per mediatorem revocati ad Deum [?: rede- ] mumque eius agnitionem et cultum suscipiunt ac [?: ] ad eumque sese gravissime obligant:

conveniat. Quam ut melius expendere queamus, consideremus, illam removationem foederis cum praecedentibus Dei patefactionibus, et actionibus erga Abraamum factis, cohaerere. Deus igitur prodit ex illa abscondita et incognita hominibus maiestate, et vocat Abrahamum ex Ur Chaldaeorum, in illa sua Chaldaica idololatria immersum: declarat se, quod sit verus Deus, velit ei dare semen benedictum: et non tantum corpoream, sed et spiritualem terram promissionis: et in summa quod velit esse Deus ipsius, ac posterorum eius: flagitatque vicissim ab Abraamo, ut talem se agnoscat ac credat,

patris. Testamenti proprietates. I. Sunt quidem duae partes. altera est persona quae Testamentum facit, ac bona legat: altera, cui, aut quibus: sed plerunque et ante bene inter se coniunctae, ut pater cum liberis. At nos antea male coniuncti fuimus, nisi quod nihilominus Deus pro sua ingenti misericordia, etiam cum inimici essemus, filium suum pro nobis tradidit. II. Non adest mediator, illas concilians, quandoquidem alio qui bene coniunctae sunt: at hic adest, ut in foedere: sic ut in tertia eius proprietate dictum est. III.

lites, contentiones et confusiones sunt: ideo et talia turbarum nomine indicantur. Inde porro fit verbum Turbo, quod significat omnem quietis, pacis, aliorumque commodorum violationem. Achabus obiicit Heliae, quod turbaverit Israelem: quia et certamina de doctrina dissidiaque excitaverit, et sua impietate ac haeresi Deum toti illi populo infensum fecerit, ac poenas illas tristissimae siccitatis attraxerit. At ille verius in ipsum id crimen regerit. Sic Paulus accusabatur, quod turbaret populum Dei, dum docet peccatorem sola fide, ac prorsus sine operibus iustificari, salvarique. At

populo infensum fecerit, ac poenas illas tristissimae siccitatis attraxerit. At ille verius in ipsum id crimen regerit. Sic Paulus accusabatur, quod turbaret populum Dei, dum docet peccatorem sola fide, ac prorsus sine operibus iustificari, salvarique. At ille ostendit, id pseudapostolos facere sua causa sine qua non, seu operum necessitate ad salutem: Galat. 1. Quod et Apostoli Actorum 15 confirmant. Sic valde significanter hoc verbum accipitur Iehosuae septimo, Turbasti nos, ideo turbet te Deus die hac: id est, Quia gravissime laesisti populum Dei, ideo nunc Deus te punit hac

ad ventrem attinet. Utitur et alioqui Scriptura metaphoris tauri, iuvencae ac vitulorum in simili pene usu, de quibus suo loco. Vaccam rufam certa caeremonia offerri, et cum eius cinerib. lustralem quandam aquam fieri praecipit Deus Moysi. Num. 19. cuius cui Heb. 9 fit mentio: quae proculdubio sua quadam ratione Christum significavit. VACUUS, רק reic, per metaphoram levem simul et malum hominem significat. Vide infra in voce VANUS, et supra in EVACUO, ac INANIS. VADO, aliquando aliis verbis additur, praesertim in Imperativo,

alteri verbo additum, tantum progressum et incrementum quoddam significationis illius indicat. 1 Par. 11, Fuit Iosaphat vadens et crescens usque in sublime. Idem verbum est Genes. 8, Et reversae sunt aquae [?: ] vel eundo et revertendo: id est, subinde magis ac magis ad sua receptacula locaque de superficie terrae redeundo: nisi velis intelligere fluctuando, aut agitata. Sic ibidem mox: Aquae vero fuerunt eundo et deficiendo usque ad mensem decimum. Vado quo vado, incertitudinem quandam profectionis, aut metae quo quis tendat, ac veluti incertam vagationem aut

interiectio dolentis: sed in Sacris literis ferme pro nomine accipitur, et significat summam ac tristissimam calamitatem Ierem. 48. Vae super Nebo. id est, O ingentem calamitatem, quae accidet civitati Nebo. Isa. 1, Vae genti peccatrici, etc. et Habac. 2, Vae multiplicanti non sua. Isaiae 3, Vae impio malo. retributio enim manuum eius fiet ei. Sic Christus aliquoties pharisaeis, ob eorum impietatem et salsam doctrinamvae denunciat. Sic et Matth. 24, inquit, Vae praegnantibus et lactantibus. id est, tristissima calamitas illo tam luctuoso tempore accidet talib. Paulus

vasorum desiderii [?:-----os ] ostendit. id est, vasorum preciosorum. Vasa [?: ] Num. 31. id est, operosa. Vasa bellica sunt arma: Iud. est, Sexcenti autem viri accincti vasis bellicis suis [?: sta---- ] ad ostium portae. Sic 2. Paral. 23. Quisque vasa sua [FLACIVS clav I p.1238] in manu sua: id est, arma. Vasa pro omni supellectile vel sarcinis. Gen. 31, Ecce pervestigasti omnia vasa mea. Gen. 45. Non parcat oculus vester vasis vestris. id est, supellectili aut rebus, si forte quas non potestis vobiscum accipere ob pondus. Sic 1. Sam. 1.

] ostendit. id est, vasorum preciosorum. Vasa [?: ] Num. 31. id est, operosa. Vasa bellica sunt arma: Iud. est, Sexcenti autem viri accincti vasis bellicis suis [?: sta---- ] ad ostium portae. Sic 2. Paral. 23. Quisque vasa sua [FLACIVS clav I p.1238] in manu sua: id est, arma. Vasa pro omni supellectile vel sarcinis. Gen. 31, Ecce pervestigasti omnia vasa mea. Gen. 45. Non parcat oculus vester vasis vestris. id est, supellectili aut rebus, si forte quas non potestis vobiscum accipere ob pondus. Sic 1. Sam. 1. Res a Davide fratribus in castra

etiam iratus. Sic Paulus Rom. 9 alios homines dicit esse vasa irae, et alios vasa misericordiae. Exponit etiam ea nomina: se illos vocare vasa misericordiae, erga quos misericordia utitur: et vasa irae, quos ad interitum dirigit, ac in quos suam iram effundit. Sic et 2. Tim. 2 dicit, Deum in sua domo habere vasa ad honorem, et etiam ad ignominiam destinata. id est, varios homines, pios et impios electos et reprobos. Sic Petrus 1 cap. 3. mulierem vocat imbecillius vas, cui etiam a marito suum honorem tribui vult. Sic Paulus vocatur vas electionis Act. 9. id est

tuis in te. id est, Deus Ecclesiam corroborat et tuetur, singulaque eius membra clementer fovet. VELAMEN, supra in Tegmine expositum est. Tantum igitur unum locum supra neglectum hic breviter attingam. Abimelech restituit Saram Abraamo, multaque alia donans, ut pro se ac familia sua oret, tandem dicit ad Saram: Ecce dedi fratri tuo mille argenteos: ecce illud est tibi velamen oculorum, coram omnibus et erga omnes qui tecum sunt, et cum omni iurgante muliere. id est: Ecce illo dono testor, me divinitus monitum et coactum esse te intactam reddere marito: quod etiam donum

מקור Macor, quae magis proprie scaturiginem sonat: utuntur sane Latini hac metaphora pro scaturigine. Prov. 25, Fons conculcatus et vena fontis corrupta, iustus nutans coram impio, aut iudicio impii: ille enim damnat eum tanquam aquam immundam ac turbidam cum sit sua natura aqua limpida, et facile restitui queat. Vena maris: Ier. 51. Ego siccabo mare Babylonis, et siccabo venam aut scaturiginem eius. id est, opulentiam ac potentiam Babylonis, ut arida ac sicca, paupercula et tenuis sit. Vena vitae, favor Dei ac timor eius vocatur, eo quod inde

] tatur quid significet Luc. 12, cum Dominus dicit: [?: V--- ] te bona vestra, et date eleemosynam parate vobis [?: ] supia quae non veterascunt, thesaurum in caelis. Hinc [?: ] nim probant monachi, oportere eos qui germani Christiani esse volunt, omnia sua vendere, et distribuere [?: ] mendicos, et ex mendicitate vivere. Quae nequaquam sententia Domini ac servatoris nostri est: sed ut id [?: ] non male ad verbum exponi potest de Apostolis ac discipulis ipsius, quos ab omni cura ac opera rerum [?: ] narum