DICENDI ordo postulat ut de politia Ragusina recte a legislatoribus instituta iam loquar, quod cum plene a me fieri non confidam (est profecto res gravissima) id dum mediocriter fecerim, sat fecisse me omnes velim intelligant. Ut igitur prosequar, primo videndum censeo, quo nomine apellandum sit regimen Ragusinum in communi deinde de principatibus spiritualibus, qui civitatem oportent 48 singularis fienda erit mentio, pro quorum primo diligenter est advertendum, quod omnis civitas regitur aut ab uno, aut a pluribus. Si ab uno, aut ille est rex, aut tyrannus, primus dicitur principatus regalis, habens liberam et plenariam potestatem, et curat continuo communem subditorum utilitatem, si virtuosus fuerit rex, qualem decet esse regem. Secundus vocatur tyrannis, omnia ad eius commoditatem retorquens, spreta omnino subditorum utilitate. Si vero regitur a pluribus, aut illi sunt pauci, aut multi. Si pauci aut elliguntur virtute, aut divitiis et potentia. Primus virtuosorum, seu optimorum principatus aut potestas dicitur. Hii multitudinis bonum omni cura solicitant. Secundus paucorum tyrannis est, qui communia multitudini eis propria diversis modis efficiunt. Si autem regnant multi virtuosi, communi nomine politia dicitur. Et est politia eorum principatus, qui natura sunt liberi, et fere equales, ubi principantium, et subiectorum commutatio fit eorum equalitate, pluresque in uno aut diversis offitiis regentes instituuntur habentes potestatem choartatam legibus et statutis civitatis. Si vero tota populi multitudo principetur, dicitur 49 democratia, id est populi potestas. De hinc est intelligendum, omnes qui Ragusium incolunt, partiri in advenas et cives summendo civem largo modo, cum proprie is solus civis dicatur, cui inest potestas communicandi in principatu consiliativo et iudicativo; de advenis cum non sint pars urbis praetereo. Lucro enim tantum Ragusii morantur. Civium autem quidam exteriores, quidam interiores sunt. Primi agricolae, et navigantes colentes agros, vineas, ortos, et caetera huiusmodi ex quibus vitae fornimenta parantur. Hi recte sunt quales esse debent agricolae, qui et navigant, oportet enim eos esse robustos corpores et debiles ingenio et pusillanimes, ne queant adversum civitatem insidias, aut seditiones excogitare, aut exequi. Sunt tamen prompti vitam effundere, et periculis se submittere ad iussum regentium, ut patriam defensent, quod quidem satis mirandum videtur. Interiorum vero alii clerici, alii mercatores, alii artifices. Primi et ultimi regimini civitatis non presunt. Clerici in 50 divinis cultibus vacant, quorum, sanciente apostolo Paulo, non interest secularibus negotiis misceri. Artifices vero, ut lanifices, sutores, fabricatores domorum, aurifices, lapicidae, fabri, cerdones, et caeteri mechanici eorum artibus intendunt. Mercatorum alii plebei, alii nobiles appellantur. Primorum quidem sunt infimi dicti perlabuchii[ERROR: no reftable 1:] infima vendentes, et ementes, ut ova, galinas et huiusmodi. Quidam mediocres appellantur comardarii[ERROR: no reftable 2:], vendunt et emunt caseum, carnes salsas, et recentes, et talia. Quidam suppremi aurum, argentum, plumbum, caeram, triticum, coralia, piper, pannos, lanae, sirici, et auri, ac bombicis cremexinum, et huiusmodi multi valoris mercaturas operantur emendo, et vendendo. Quae omnia agunt etiam nobiles, quos mercatores suppremos appello, tamet si aliqui ex redditibus tantum vivant, qui tamen pauci sunt. Horum nobilium cura et offitium est praeter mercantias urbem regere, augere, et conservare, ac loca reipublicae Ragusinae subiecta, cuiusmodi sunt Stagnum, cum omni eius districtu, qui usque ad caput Cumanum extenditur. Insulęque Lagustae, Melitae, Zupanae, Mediae et Calamotę[ERROR: no reftable 3:] 51 nec non et Canalia, quorum pertinentiae cum Cataro confines existunt. Mirabitur forte quispiam, quo pacto nobiles dixerim mercatores, quoniam nobilitas mercaturae contradixit. Is velim sciat, territorium Ragusii tum sua sterilitate, tum gentium grandi copia parvi admodum introitus existere, ut nemo nisi aliis perdives fuerit, ex possessionibus cum re familiari vivere posit, quare peropus est mercantiis invigilare, in quibus ut Graecos sermones immitari videar, a primis unguiculis educant filios patres familias, qui, si dicere licet, in divitiis felicitatem et omnem virtutem in earum aquisitione, et avara cumulatione sitam credere videntur, et iudicare, quod si sic esset, omnes sancti nostre fidei, et omnes prisci philosophi et sapientes (quoniam opes spreverunt) infortunati, infelicesque fuissent, cui nec antiqui gentiles, nec nostri fideles unquam ascenserunt. His premissis, ut sciatur quo communi nomine dicendus sit Ragusii principatus. Scire interest, urbem Ragusii tributum certum annuatim exhibere sacrae maiestati regali Ungariae, cum elevatione ipsius vexilli certis temporibus serenissimum regem Ungariae dominum confitendo.

Si igitur hoc precise consideretur, non dubium est, quin principatus Ragusii regalis sit nuncupandus qui omnibus prestat, dum virtuosus rex existat. Sed quoniam ea sacra regalis maiestas vel gratia, vel pactis neminem suo nomine rectum mixit, regalis proprie dici non debet, nisi reductive. Nam hi mercatores, qui nobilitatis titulo gaudent, urbis omnimodam gerunt potestatem. Consciliantur quidem de futuris suis ballotis, praesentia disponunt et ordinant; praeterea vero iuditiorum suorum ordine, et propriis statutis discernunt, et iudicant. Quare potius quin immo vere dici debet principatus politicus, qui, ut in prioribus dixi, est liberorum potestas, et equalium principantes in subditos, et subditos in principantes convertens equalitate, pluribus unum offitium cum potestate artata prohibens iuxta ordinum, et statutorum urbis, et patruum sanctiones. Que quidem omnia huius descriptionis membra in regimine seu principatu Ragusino liquido patent. Omnes siquidem Ragusini patres aequo iure liberi sunt. Quodque offitium sive 53 parvum, sive magnum, ut in pluribus tribus saltim committitur legibus et ordinibus limitatum. Quae omnia quo apertius intelligantur, ad particularia devenire oportet.

Universa nobilium multitudo annum XVIII eius aetatis transgressa Consilium Maius perficit. Hoc ad pulsum ternum campanae unius magnae congregatur. Hoc leges statuit, expensas disponit, et concedit; hoc gratias et dona largitur. Hoc cunctos officiales et in urbe et in districtu ac locis ei subditis elligit, mutat, et revocat, et qui in illo non fiunt, ab inferioribus sua auctoritate instituntur. Huius breviter est omnis reipublicae potestas. Hoc meo tempore solum XXXIII progenies, seu domus, aut stirpes nobiles habentur, videlicet Babalea, Baseglea, Benessia, Binzolea, Bonea, Bondea, Bucignolea, Buchia, Chaboghea, Calichia, Crucea, Gradea, Gondolea, Gozea, Ghetaldea, Gorgea, Lucharea, Luchea, Martinusia, Menzea, Mlascagna, Palmotea, Procula, Prodanela, Pozzea, 54 Raynea, Restea, Sarachea, Sorghea, Tudisea, Volzea, Zamagnea, et Zervia. Nati legiptime ex his stirpibus nobiles appellantur, et non alii, sed revertamur ad proprium nostrum. Id Consilium magnum et generale locum tenet, ut figuraliter loquar, fontis de quo emanant rivuli, qui parvi, qui magni, vel arboris cuius rami quidam tenues quidam autem grossi reperiuntur. Nam ab hoc Consilio principali caeteri omnes urbis principatus offitiis presidentes fluunt, manant, fiunt et dependent. Eligitur enim singulo mense in eo unus ex nobilibus, qui comes, seu rector civitatis appellatur. Qui illis XXX diebus exactis alteri cedit, nec ad id offitium nisi post biennium reassummi potest. Huic aduntur XI nobiles, quorum quinque iudices, sex autem consiliarii nuncupantur. Hi cum rectore Consilium minus constituunt, quod ad sonum unius campanulae, quae ter pulsatur, quin subordinata campanae Maioris consilii convocatur saltim tribus diebus in ebdomada, scilicet Martis, Jovis et 55 Sabati. His XII adiunguntur nobiles XXXII, quibus omnibus statuitur Consilium rogatorum cuius congregatio sedat ad unicum sonum campanae mediocris. Sunt ergo tria consiliorum genera ad formam lineae predicamentalis, secundum sub et super ordinata. Nam quae agenda videntur, primum ad Minus consilium afferuntur, quod cum habeat aliquorum parvorum tamen plenariam a Maiori potestatem, quae sui fori fuerint, expedit. Alia autem proponit vel in Rogatis vel in Principali consilio. Potest enim et debet Minus consilium superiora convocare, cum opus videtur. Rogati res arduas discutiunt, quarum cum habeantur caeteris prudentiores, auctoritas ipsis est a principali commissa; non tamen queunt offitiales nisi aliquos, ut capitaneum, vel supercomitos, seu patronos galearum armandarum contra piratas elligere. Est enim eorum etiam potestas multis legibus astricta. Qui iudices vel consiliarii uno anno fuerint (est quippe offitium annuarium) sequenti anno ea auctoritate aut offitio potiri non valent. Fere autem in omnibus equivalentes 56 sunt iuvenum virorum et senuum ballotae. Dixi autem fere quoniam cum quis eorum salariatus in Maiori consilio approbandus aut reprobandus per Minus proponitur iniqui vel odientis aut indiscreti reprobantis ballota duarum approbantium vis obtinet, et potestatem. Et cum alicui salariato per Minus consilium proponitur aliqua salarii benemerita auctio, reprobantis ballota trium laudantium ponderis est. Quae quam honesta sit institutio, non est mea declarare. Sapientioribus enim id iudicare relinquo. Adde, quod recto consilio nemini in vita seu per tutam vitam suam aliquod offitium committitur, nisi tribus, qui thesaurarii appellantur, quorum onus est, bona quaedam defunctorum pauperibus elargiri, et procuratoribus Sanctae Mariae et Sancti Blasii, et aliquibus aliis ecclesiarum ministris, quorum offitia tamen non gubernant rempublicam, his omnibus est offitium vitale, dum non transierint limites subditos Ragusinis. Adde, quod in quolibet offitio plures instituntur offitiales, uno excepto videlicet vicariatu domini rectoris, cui unus annuatim tantum presidet, cuius auctoritas 57 est, iustitiam ministrare usque ad summam X yperperorum, ultra quam nequit item discernere dominus rector. Adde, quod cum sit quaedam curia civilis, cui sex president nobiles, unus eorum singula ebdomada consul dicitur. Caeteri iudices et illa ebdomada caeteris videtur dignior, sequenti vero fit inferior, et sic proceditur, dum fiat circulus. Si igitur consideretur ballotarum equalitas, commutatio principantium in subiectos, et e converso constitutio plurium simul in offitio, vel offitiis, et potestas legibus artata. Concludere licet et firmissime asserere regimini Ragusino singulas descriptionis politici principatus particulas inesse. Quare politicus regimen et principatum secure dicendum censeo. Quoniam autem servientibus famulis quos Romani littores seu fasces appellabant, quousque regimen indiget, qui vocent, et citent vocandos, campanas consiliorum pulsent, et malefactores vi adducant, et iussu dominantium torqueant, et carceribus recludant. Idcirco stipendio communi tenentur eiusmodi decem octo famuli vel littores, et unus carcerum custos, et magister. Illorum quidam praecones dicuntur, scilicet decem quos nominant vulgari nomine 58 bsduros, alii famuli octo ducentes, qui ducendi sunt violenter; hi vulgariter chenesaghi ab omnibus dicuntur, quin rectoris servi. Chenes enim sclave, latine comes vel rector dicitur: hi omnes praesertim domino rectori serviunt et obediunt, nec aliquo ire debent, vel de iure possunt sine domini rectoris licentia vel mandato. Hi domino rectori sedenti assistunt parati obedire, eundem vero precedunt bini, inter quos, et ipsi nemo medius ire potest, nisi foret ipsius filius ad modum parvus; id quidem et Romani servabant, ut inter consulem, et proximum littorem ex institutis antiquis nullus excepto filio parvo se interponeret. Ad consules enim per id tempus omnis delata erat potestas. Multa alia possem inserere, quae domino rectori incumbunt. Sed quia nunc solum offitia nominatim describo, in his amplius morari non statui. Cum tam dicere instituerim de offitiis sive principatibus spiritualibus, quibus recte disponitur civitas, conservatur, decoraturque; nam in urbe Ragusina profecto ordine reperiunutur.

CUM nulli potestas ulla dari possit a quoquam, nisi auctoritatem habuerit, priusquam principatus singulares describam, videndum est quae sit principatus Ragusii, seu Maioris eius consilii auctoritas vel potestas, pro cuius rei aperta notitia sciendum est, potestatem Ragusinis regiminis meram esse liberam ac mixtam. Scelestos enim et vitiosos quocumque penarum genere etiam sanguinem effundendo usque ad interitum legibus ipsius urbis sancientibus corrigunt, et castigant. In exilium ad tempus et perpetuo plena auctoritate proscribunt, et damnant domini Ragusini, quorum et potestas est, bonos et virtuosos re vel oppinione extollendi et honoribus ac premiis ad opera virtuosa, et reipublicae utilia incitandi, advenas cives efficiendi, damnatos liberandi, et leges ac statuta, pro ut salubrius reipublicae visum fuerit, faciendi, condendi, mutandi, glosandi, corrigendi pariter et declarandi. Hac ampla auctoritate principatus politicus Ragusinus ad sui conservationem invigilans, ut sui subditi incolae ac cives indemnes ac quieti vivere possint, et iniuria lacessitus vindictam et punitionem iniuriae consequi possit, et in rebus damna passus iustitiae rigore, quae sua sunt, consequi valeat, plura 60 offitia in urbe constituit, quorum auctoritatibus omnis iniuria aut damnum reficiatur. Cum enim omnis iniuria sit rerum vel personarum, primo civile forum, altera criminale iuditium aspicit, quam iuxta distinctionem duo sunt in urbe Ragusina summe necessarii constituti principatus, unus quidem pro personarum, et violentiae damnis cognoscendis, et malefactoribus torquendis, et puniendis, alter pro iure civili reddendo, ut unicuique ius suum tribuatur, primus criminalium curia, alter rerum civilium, et causarum appellatur. Criminalium iniurias, violentias, furta, rapinas, pulsationes et omnia scelerum genera de quibus fit querela, audiunt, examinant, discernunt, corrigunt, puniunt, et suis sententiis terminant dominus rector, et quinque ex Minorio consilio, qui iudices appellantur. Horum potestas legibus est artata, praesertim circa fures puniendos. Sunt enim apud Bosnam, per quam continuis temporibus a Ragusinis iter cum multis mercibus, existantque Bosnenses gentes barbarae immites vindicativi; et maximi latrones, ne quo illorum morte mulctato suis demeritis quisquam Raguseus illuc transiens ab affinibus mortui intercipiatur, vel spolietur, aut acriter 61 morti tradatur, illius vindicta lex est, ne quis fur morte puniatur, sed cum constiterit de furto vel testibus, vel inventione rei ablatae, aut confessione furis, qui tamen torqueri non potest, nisi prius fiat fides de latrocinio, is condemnatur in quadruplo vel quinculplo furti. Pena autem errario communi inscribitur. Assignatur tamen condemnato terminus competens, quo saltim per urbem mendicans sortem, et penam valeat intuitu Dei recuperare. Sed si eius infortunio acri pecuniam non recuperaverit, tum privatur oculis, si amplissimum fuerit furtum. Si autem parvum vel mediocre privatur cuspide nasi, aut aure, aut fustigatus, seu scuticis cesus, aut frontem et genas ferro igneo insignitus abit, etiam aliqui interdum ad tempus exulant. Hac mitissima lege puniuntur latrones, quorum tamen pauci capiuntur, nec fiunt in his partibus furta notabilia, qualia fiunt alibi, quod quidem evenire credo aut pusillanimitate, aut timore perdendi nobilissimum sensus visus, quottidie ante se vident alios orbatos panem hinc inde mendicantes, nam sunt astuti, et calidi fures. Si enim furcis suspenderentur, nullus eorum 62 penae et tribulationis recordaretur. Hanc legem commemoravi, quoniam alibi, precipue in Italia consimile statutum nunquam vidi vel audivi. Si quis cupierit eius principatus leges alias discere, statuta urbis quaerat. Nam non fuit nec est meae mentis statutorum copiam transcribere. Sufficit mihi descripsisse principatum criminalium institutum ad iniurias personales violentias expiandas. Causarum civilium quaedam ab rectore solo, aut vicario suo terminantur, hae non transcendunt numeri decem yperperorum, nisi creditor contra reum habuerit unam scripturam, quae dicitur apaty de misericordia renuntiando, et de praesenti viagio. Nam tunc pro quacunque quantitate et summa dominus rector debitorem cogit. Illa enim scriptura est sententia irrefragabilis. Aliae vero super X yperperos aguntur examinantur et deciduntur, pro sex cives nobiles, qui ipsorum officio consules dicuntur, vel eorum maiorem partem. Annuarium officium extat, multasque habet consuetudines, et statuta, quae secundum omnibus tam advenes quam civibus, tam nobilis quam plebeis ius et iustitiam recte ministrare iurati 63 sunt. Sed hoc interest inter cives et advenas. Nam si civis civem citarit, reus potest primo dierum octo terminum exposcere et habere, et post duorum mensium, iterum postea et octo dierum. Sed si advena civem, vel e converso conveniat, solum trium dierum civi, vel advenae terminus advocati tradi potest. Fuit namque legislatorum laudabilis intentio, ut forenses videlicet festino cursu ius suum consequerentur, et cuius cum advena pariter, pro quibus expendiendis feriatis, et non feriatis diebus sedetur. Expeditione profecto advenarum crescit amministrandi iuris per orbem optima fama, alias leges require lector, si cupis in eorum ordinibus. Sat est curiam civilem a me descriptam videre.

Solet, quoniam vero humana conditio ad modum fragilis, vel errore, vel astutia, vel odio, vel amore, vel timore aut praetio, rectum iuditium interdum pervertere ius reo concedendo, et iustum condemnando. Idcirco laudabilissime iustissimeque sancitum est, ut qui se praeter rectum gravatum a consulibus credit 64 possit libere ab eorum terminationibus, et sententiis se appellare apud Minorem senatum, deponendo tamen secundo vice caratos, in quibus fuerit condemnatus. Ea appellatio vero per Minus consilium Rogatorum consessui proponitur audienda, examinanda, et recto iuiditio decidenda, et approbando, vel reprobando terminanda. Si confirmatur seu approbatur consulum sententia, perduntur carati depositi, et sententia firma est in eternum. Sed si reprobatur, depositos carato lucratur et eos in quibus fuerat condemnatus. Si autem actor item voluerit ius petere coram eisdem iudicibus seu consulibus, denuo causam tractat illi autem videor videre cautius, de hinc causam illam terminant, habent vero pro caratis duo pro centenario. Jura litigantium civiliter et criminaliter dicunt, proponunt, petunt, accusant et defendunt tam coram Senatu, quam coram domino rectore, iudicibus, et consulibus sex cives nobiles, qui advocati curiarum sunt seu litigantium. Hi diligenti studio ex potioribus elliguntur, et prudentioribus antiquioribusque quo ignaras legum et consuetudinum persones commodius et rectius informent, et eis consulant.

Partiuntur in duas partes, quarum tres unam, tres aliam perficiunt. Cum quis vult ipsorum aliquem pro eo loqui, tres grossos monetae Ragusinae valoris novem solidorum Venetorum sibi elargitur, et tunc danti tres illius partis facti sunt eius advocati in illa tantummodo causa. Si enim aliam causam denuo aggressus fuerit, tres item grossos exbursabit. Sanxerunt autem ut arbitror, legislatores eiusmodi parvam immo minimam advocatis solutionem, ne quis inopia desistat a iure suo petendo. Nam tametsi Ragusini nobiles, et multi plebei mercatores copia grandi divitiarum exuberent, caetera tamen gentium multitudo copiosa ingenti paupertate afligitur. Sunt et quidam alii tres, videlicet his vel superiores aut sibi pares aetate prudentia et iurium communitatis peritia, qui communis advocati dicuntur. Horum offitium est, utilitatem et honorem urbis, ac iustitiam contra sceleratos puniendos nomine reipublicae proponere, defensare, et Senatui studiosius persuadere. Hi omnes annuarium habent offitium, nisi terminos Ragusinae ditionis exiverunt, aut 66 rectores locorum quae foris sunt, ut Stagnum est, assumantur, et eorum quisquam sequenti anno ea dignitate fungi nequit. In prescriptis omnibus consiliis et offitiis civilium et criminalium oratores, seu arrengatores advocati iudices et consules legis statuto latine loquuntur, non autem sclave, nec tamen nostro idiomate italico, in quo nobiscum phantur et conveniunt, sed quodam alio vulgari ydiomate eis speciali, quod a nobis Latinis intelligi nequit, nisi aliqualis immo magna eiusmodi loquendi habeatur saltim audiendo consuetudo, panem vocant pen, patrem dicunt teta, domus dicitur chexa, facere fachir, et sic de caeteris, quae nobis ignotum ydioma parturiunt. Hec dicta sint de consiliis, de curia civili, et criminali, de appellationibus, de advocatis, et eorum ydiomate Latino, deinceps de spetialioribus principatibus agendum videtur.

Summa cura vigilandum est in urbe recte disposita, ut fiant principatus, qui superoribus subordinati civitatem bonam plurimum decent, sine quibus quiete urbs servari non potest. Horum quedam necessarii, et durante republica temporis successione perpetui appellentur. Alii autem utiles, et quo ad tempus occuriens oportuni, quos temporales dicamus velim. Perpetuorum primus est eorum, quorum interest iustum rectum et equalem iustitiam servare inter eos, qui vendunt et emunt cumularim(!?), et minutim, sive adventitii fuerint, seu cives artem vendendi et emendi servantes. Si enim hic principatus non esset in urbe, quo pacto mercatura sine dolo, et deceptione fieri posset? Huius principatus corpus perfectum pluribus offitiis perfectum est in urbe Ragusina. Nam quedam officialis iuratus praemium habens sui laboris in quadam doana omnes merces, pondere quae venduntur et venduntur summatim, aequo pondere librat, seu fuerint advenarum seu civium, cui indubie creditur de ponderibus. Eorum autem, quae minutim venduntur, iustitiam reddunt quinque nobiles, qui iustitiarii nuncupantur.

His incumbit cum diligentia videre, ut mensurae ac staterae aequae sint, et pondera iusta minutim vendendorum, cuius modi sunt mensurae bladorum, vini, pondera casei, carnium, et panis, qui in foro a pistoribus venditur. Et ut omnia brevi sermone concludam, ipsorum est, unicuique ius reddere de rebus minutim communiter iustum venditis, punire deceptores, et a contrafacientibus poenas exigere, ne personae inopes falso decipiantur, a quorum sententiis et condenationibus licet appellare ad Minus consilium. Sunt et quidam, qui sensarii aut misetę[ERROR: no reftable 1:] dicuntur, duo quidem populares, qui medii existunt inter vendentes et ementes cumulatim praemia a legislatoribus ordinata pro suis laboribus recipientes a contrahentibus, his datur plena fides, cum scrupulus aut diferentia oritur inter emptores et venditores. Et si aliquando altera partium aut indignatione vel ira, seu etiam malitia ad dominum rectorem vel consules ierit, si allegatus fuerit contractus factus per missetas, illis creditur, et fide indubitata perhibetur, cum sint iurati iusiurandum 69 fidelitatis, seu legalitatis. His omnibus et quodam adolescentulo nobili, qui staria bladorum, quae ex navigiis trahuntur, signat, perfectus est primus principatus urbis neccessarius.

Secundus principatus eorum est, qui curam pertinentium urbis dispositioni gerunt, curantque aedifitia communia stratas, aquaeductus, muros, arma et talia, quae communiter ad civitatem spectant, et ornativa, et defensoria. Huius plures sunt partes Ragusii: habentur enim primo quidam offitiales, quibus commissa est armorum communium cura, et conservatio, et dicuntur offitiales armamenti sub se habentes admiratum quendam olim nautam arsenatus galearum et fustarum ac remigii ipsarum custode, et curandi portus previsorem. Et alios quosdam conservatores armorum communitatis. Deinde quidam alii nobiles offitiales communium operum, seu laboreriorum aedifitiis praesunt, ut muris stratis pontibus et domibus communitatis. Revidere namque omnia haec sua interest, et defectibus providere. Alii autem aquaeductui 70 praesunt, et palatio, quod in dies surgit, quibus cunctis satis perficitur hic secundus principatus in urbe Ragusina.

Tertius dicitur curam extrinsecorum respicere, cuius modi sunt castra, agri, insulae, casalia, et caetera talium. Hic est principatus Generalis consilii, nec non consulum. Id enim rectores extra de tempore in tempus mittit, et mutat, qui regiones sibi subditas regunt. Mittitur namque Stagnum comes quidam nobilis singulis sex mensibus. Alter ad puntam Stagni, alter ad insulas Zupanae, Mediae et Calamotae. Alter Slanum, alter ad insulam Lagustam, alter ad Canalia, qui omnes suis temporibus regunt partes ipsorum cuique subditas; unaquaeque insula, ubi nobilis non adest, et sic quodlibet rus unum habet loci illius incolam vicecomitem. Consules autem divisiones agrorum et domorum, ac vinearum de quibus sit questio intus et extra, audiunt discernunt et partiuntur. His ergo constat tertius principatus Ragusii.

QUARTUS principatus eorum est, qui redditus introitus seu proventus et bona errarii communis recipiunt, custodiunt, conservant atque distribunt et dispensant. Hi communi nomine camerarii aut thesaurarii nuncupantur. Huic principatu plures offitiales Ragusii praesunt. Quidam enim nobiles camerarii dicuntur, qui ab exactoribus bonorum communitatis omnes introitus exigunt et recipiunt. Exigunt autem pecunias communes massarii bladorum, masarii salis, qui salinarii vocantur, emptores doanae, macelli, ponderis mercantiarum, datii vini, et doanerii magnae doanae, datiarius piscium et carnium salsarum et agnorum edorumque. Et alii multi, quos breviter pretereo. Permanus etiam eorum cameriorum iubente Minori senatu, sua auctoritate vel Maioris consilii solvitur salariatis, fiunt dona forensibus, et omnis perficitur neccessaria et iusta dispensatio bonorum communitatis. Sunt deinde tres viri graves prudentia et virtute prediti, qui thesaurum 72 deponitum diligenti cura per omnem eorum vitam conservant, sive per commune Ragusinum sive per circumstantes dominos deponatur et nominant eos thesaurarios Sancte Mariae. Solent profecto domini convicini eorum divitias aurum et argentum apud principatum politicum Ragusinum tamquam in tutissimum portum collocare. Sicque pulchre ordinatus est hic quartus principatus.

Quintus maxime necessarius est, ut sint quidam conservatores librorum contractuum, juditiorum civilium et criminalium, decretorum Senatus et statutorum urbis ac rationum omnium introitorum et expensarum communitatis, in quibus gestorum memoria et potentia expensarum communium aperte cognosci possit. Hi communiter dicuntur scribani vel notarii, vel cancellarii et racionati vel rationales. Hic principatus in urbe Ragusina pluribus diversarum personarum officiis 73 est componitus et perfectus. Nam quatuor primum sunt librorum contractuum, juditiorum, statutorum et ellectionum diversorum principatuum scribani literati quidem docti grammaticam et alia, qui et conservatores illorum sunt. Istorum quatuor nullus est aut potest esse Ragusinus, quorum duo, vel quia legaliores, vel peritiores, aut digniores habentur, notariam exercent. Intersuntque secretis consiliis, provisionibus et decretis. Ambo vel eorum alter, Senatus consulta gravia notant vel litteris tradunt, hi duo tantum testamenta, cartas dotis, donationes, procuras publicas consulatus extra, et breviter omnia instrumenta publica autentice scribunt, et in publicam formam tradere auctoritate Senatus queunt, lucra eorum invicem pari portione dividunt. Alii duo cancellariam ministrant, curie civili et criminali simul servientes, citationes, terminos aptay de misericordia, pacta, conventiones, locationes, condemnationes, sententias, 74 proclamationes, et huius modi similia scribunt, nequeunt tamen, nec eis vel licet aut permittitur aliquod publicum instrumentum foris tradere quin immo nec sententias a se scriptas licet in publicam formam tradere vel autenticare. Partiuntur autem hi duo ratione pari utilitatem. Quae isti scribunt, possunt et priores, sed non e converso. Omnium quatuor tanta est auctoritas, ut sine testibus, quaecunque scripserint, firma sint et rata. Conservant contractus omnes libros et statuta. Alter extat quidam advena quem rationatum nominant. Hic introitus et expensas communitatis diligenti studio assentientibus hiis ad quos spectat scribit, libros sui oneris in loco debito conservans. Hi quinque Italici continuo fuerunt et sunt. Sed cum civitas ipsa vicinos dominos habeat Sclavos, qui Sclavis litteris scribunt contractus, privilegia, pacta et conventiones plurimas cum dominis Ragusinis, propterea peropus est, ut habeatur et 75 habetur quidam Ragusinus cancelarius seu scribanus literas Sclavas pariter et Latinas vulgares doctus, cuius offitium est, eos contractus, privilegia et pacta Sclave in libris communitatis scribere et copiare, illorum letteras legere et responsivas iuxta dominii mandatum diligenter notare. Scribitque is idem sententias, quae a domini rectoris vicario feruntur, et eius modi Sclavos et Latinos libros custodit. His itaque scribanorum diversis generibus Latinis et Sclavo et rationato completur quintus este magistratus, qui memorativus, seu gestorum contractuum, iuditiorum et expensarum et introitorum rationum conservativus appellandus iure constat.

Sextus est eorum quibus commissa est vel condemnandi vel proscribendi aut inscribendi auctoritas, quę Ragusii domino rectori et suis iudicibus ac Minori senatui et Rogatis partim tradita extat. Generaliter autem

Maioris consilii interest, cuius est condere leges et gratias condemnatis vel condemnandis et exulibus, aut exilium merentibus pietate sua indulgere, ac advenas cives inscribere. Quia vero superius de huius modi auctoritate seriosius verba feci, idcirco de ea hoc loco dicenda plura non videntur.

Septimum est eorum, quos oportet curam custodiae universae civitatis habere pace et bello, nocte et die, ut urbis moenia et portae tuto et fideliter custodiantur. Sciaturque qui, quot et quales in urbe et destrictu existat athletae apti bello terrestri et maritimo seu aquatico, et qui nautae, ut cum opus est, velox fiat provisio. Hic prae caeteris perpulchre ordinatus est Ragusii principatus. Omnium siquidem nobilium et plebeorum citra sexagesimum annum nomina viritim in cedulis sunt descripta. Sexagenarium enim transgressi ab urbis custodie liberantur 77 statuto. Descriptorum seniorum caedulę in uno, iuniorum autem in altero saculo permanent, de nobilibus nunc loquor. Singulo igitur mense pro civitatis custodia tres ex antiquioribus et sex de iunioribus transcendentibus annum trigesimum principes statuuntur, curam habituri die nocteque urbis clausurique et aperturi ianuas. Qualibet noctu unus trium et ex sex duo custodes existunt, quibus adherent plures plebei sorte etiam deputati; unus eorum trium nobilium communitatis palatium cum aliquibus plebeis diligenter custodit. Duo caeteri cum aliis popularibus plateam et civitatem noctu curant et circuunt, murorum vigilias solecitant, custodes dormientes arguant et carceris aut compedum poena puniunt. Euntes in tenebris sine lumine capiunt et caetera operantur, quae tutellae civitatis neccessaria videntur, temporibusque debitis aperiunt etiam claudunt iannuas. Est autem inter eos eiusmodi ordo, ut uno die et una nocte oneratis tali custodia 78 duabus noctibus, et duobus diebus sine illius modi labore et cura remaneat. Et eo pacto ipsorum novem quisque decem diebus interpollatis uno in mense gravatur seu principatur. Sequenti deinde mense alii totidem instituuntur, et sic successive dum fiat circulus. Januas vero civitatis custodiunt quidam pauperes homines fideles aliquam duo, aliquam tres, qui quoniam urbs ipsa summa pacis tranquillitate fungitur, illarum custodiae sufficiunt. Hi neminem ex aliis regionibus vel martimis vel terrestribus venientem vel advenam vel Raguseum nobilem aut plebeum ingredi permittunt, nisi eius vel eorum adventus prius ab eis vel eorum altero significetur nobilibus quibusdam, qui eorum offitio cazamortae dicuntur, auctoritatem habentes diligenter sciscitari, an qui veniunt, ex locis morbiferis venerint, an ex sanis. Si ex salubri loco venisse constiterit, libera fertur intranti potestas ac licentia. Sed si ex pestifero, 79 per mensem eis exilium seu confine traditur in quibusdam insulis, ubi nullus habitat. Si qua gentium multitudo superveniat vel per mare, vel per terram plebei, artifices custodiae iannuarum armati deputantur et presunt. Et si ad venientibus triremibus quibuscumque remiges et alii nautae intraverint, qui communiter rixas et inter se vulnera committunt, ne qua fraus improvisa adversum rempublicam fieri posset, caeteri plebei artifices urbem armata manu circumeundo custodiunt, primis januas observantibus. Et quoniam tela praevisa minus ledere solent, ut presciatur cuisque classis adventus, cum civitati dominetur mons quidam altus, in cuius summitate existit quaedam ecclesiola Sancti Sergii, tanquam una turris, ibidem resident tres pauperes homines, qui stipendium commune recipiunt. Horum offitium, cum viderint aut naves aut barcosia aut triremes vel etiam biremes ex oriente aut occidente venientes, eadem parte, unde venerint, signa tot in 80 modum arbusculorum plantare, quot viderint carbusa[ERROR: no reftable 1:] venientia. Sunt autem ea signa distincta secundum longitudinem, cuius distinctione palam a civibus cognoscitur, an fuerint triremes, aut alia ligna maritima. Si fuerit triremis aut plures triremes apparuerint vel etiam biremas, unus custodum quam primum domino rectori nuntiat, quale vela exoperuerit, et ubi illa vel velantia aut remis euntia reliquerit; quod profecto rectissime provisum est, quo sciant et possint oportunis consilio habito diligentius et salubrius providere, ac honorificentius. Sunt et alii nobiles infra XXX annum in cedulis notati, quorum unus singula nocte, cui sorte evenerit, curam custodiae castri Sancti Laurentii fundati super quiddam scopulo saxeo extra muris urbis habet, illud dormitum pergens, et cum eo aliqui plebei. Mutantur autem cum sero eius castri custodes, distat a moenibus civitatis jactu uno balistae. Sed ut demum sciatur, qui apti sint ad bellum, et qui ad navigandum; trium 81 insularum scilicet Zupanae, Mediae et Calamotae, seu Calafotae[ERROR: no reftable 2:], omnes homines nominatim scripti sunt, qui maiori ex parte navigantes et balistarii sunt apti videlicet navigare et bello maritimo pariter; et notati habentur omnes incolae Pogliezae, Malfi, terrarum novarum Slani, Umblae, Gravosii, Zonchetti, Breni, Canalium et aliorum locorum Ragusinae dictioni subditorum, quae terram firmam respiciunt, horum pauci balistis utuntur, sed generaliter remiges boni et fortes existunt et ensibus furiosi, nam non multum vitam curant. Horum omnium nomina distinctis locis in cancelaria seu notaria servantur. Cum opus est vel pro urbis tutella et defensione, vel classe seu triremibus armandis contra piratas, aut quavis alia neccessitate, sorte vocantur et insularum et aliorum locorum homines, qui et urbem custodire, et ab inimicis defendere et classem armare sufficiunt, dirigentibus illos, qui sunt ingenio 82 debiles ipsorum superioribus. Veniunt vero, quam primum eis mandatum fuerit per quosdam nobiles juvenes quidem, qui tum ad insulas tum ad alia loca mittuntur sumptibus communitatis pro illis convocandis et scribendis, quibus sors contigit. Si qui malignitate venire neglexerint, quod perrarum est, rigore iustitiae puniuntur, transeuntes aliis ad exemplum. Hic est pulcherrimus armandi ordo et homines presto habendi, quibus cum armatur, stipendium communitatis traditur. Quam cito autem armentur galeae, cum de laudabilibus consuetudinibus loquor, quibusdam exemplis declarabo. Plura alia potuissem huic principatui addere, que ipsum bene dispositum Ragusii firma ratione probarent. Sed haec sufficere mihi visa sunt, quibus ausim concludere ipsum optime ordinatum existere, de eo igitur sat dictum sit.

Octavus extat principatus eorum quibus tradita est potestas revidendi et corrigendi amministrationem bonorum communitatis, qui et rationatores communes appellantur. Horum interest accurate vedere et diligenti studio examinare, an reipublicę introitus complete exigantur, et expensae iuste et debitae factae sint, ne illicita causa errarii pecunia exposita legatur, aut quis illa ditatus cognoscantur. Hunc oportunissimum principatum recte statuerunt Ragusii legislatores. Nam annis singulis quidam elliguntur officiales, quos vocant quinque rationum. Hi administrantium, immo eorum, qui iam ministrarent bona errarii communis, libros examinant, et si quid a quoquam usurpatum invenerint, id cum poena quarti exigunt; et si qua ipsis videatur, vel superflua vel inanis expensa, eam et eorum opinionem Senatui minori indicant, ut illi impensae salutaris fiat provisio. Sicut enim prius dictum est, Minoris consilii est Rogatis vel Universali consilio 84 proponere quae honesta et utilia fore reipublicae arbitrati fuerint.

Nonus illorum esse debet, qui omnibus viribus suo officio exigente student atque elaborant, ut civitas rebus maxime victui necessariis afluat, cuius modi sunt pręsertim blada, quibus sine hominis vita commode constare non potest. Ragusii hoc offitium tribus datum est nobilibus, qui vocantur bladorum massarii. Hos decet oporterque grandi vigilantia providere et solerti provisione curare, ut civitas bladis exundet, habent autem auctoritatem a Senatu cum conductoribus bladorum paciscendi, subventionem illis prebendi et partes et conventiones bladorum conducendorum cum mercatoribus ventilatas Senatui proponendi, et quasque demum provisiones faciendi, quo blada copiose conducentur. Tanta est enim comedentium multitudo in urbe et districtu, ut urbe et eius districtum oporteant stario bladorum septuaginta millia et plura. Sunt et alia huic magistratui adiuncta, quę 85 ut brevis fiam, taceo, cum scripta satis indicent hunc nonum principatum.

Decimus sit velim vigilantium sospitati urbis et omnis regionis urbi subditae, ne infectione, seu contagione personarum morbus pestifer pululet, aut serpat. Nam ut prius est, si morbi contagio Ragusii furere ceperit, exterminans est non interficiens. Propterea arctissimis legibus et pęnis nexum et institutum est super hoc quoddam offitium, cui nomen cazamortae, in quo ex potioribus et mortis timidioribus quinque elliguntur nobiles, qui vigilantissime a venientibus inquirunt, quae urbes, quae opida et quae loca ac regiones morbo contagioso infecte sint. Veniens ergo ex urbe vel loco pestifero per mare, quicunque fuerit, ille ingredi Ragusium nequit, nec in terram alicubi Ragusinis subiectam permittitur, nec amicis et affinibus oscula dare, aut manum manui coniungere; per terram venientes sub 86 quadam casula, ubi stant sagitarii ludentes diebus festivis, ab omni consortio remoti biduo vel triduo dimittuntur, quo suos alloqui valeant. Deinde, hi, et illi ad insulas quasdam remotas ab urbe sex milibus passium vel circa, in quibus nemo habitat, per mensem proscribuntur. Vocantur ille insulae una sancti Petri, ubi duae domus hac pro re aedificatae, alia Bobara, alia Mercana, ubi nunc habitant plures, sed ad hanc nemo mittitur, nisi indulgente episcopo Tribunensi, qui eius est pastor, et cum illę omnes impeditae proscriptis existunt; aliqui mittuntur ad Epidaurum, quod Ragusium Vetus[ERROR: no reftable 1:] appellant. In fine mensi, si sospitate gaudeant, libere ingrediuntur, alioquin protrahitur proscriptio, nulli potest pro illos offitiales terminus unius mensis breviari, aut locus mutari, sed talia Maiori incumbunt consilio, sed ultra mensem, ut eis libuerit, possunt offitiales ipsi protrahere. Sed si quis Ragusio secedens locum morbiferum petierit, redeatque ibi peste durante, 87 duos menses proscribendus est, sed ei computantur dies itineris, qui non numerantur aliis stantibus per mensem seu uno mense. Omnes rectores locorum extrinsecorum litteris et mandatis offitium cazamortae plene obediunt in iis quae suum illud offitium cernunt. Et quoniam interdum navigantes infecti, tam sui, quam advenae, infectos solent alicubi in districtu Ragusino relinquere cum de hoc dubitatur, armantur barcae saltim due et interdum una quarum capitaneus neminem e loco infecto venientem territorio Ragusino permittit adherere. Tenentur etiam ipsorum rectores, cum senserint alicubi pestem esse, hoc illis cazamortae significare; nec ullo pacto intromittuntur vestes ex labefacto loco vectae, nisi saltim per mensem in quodam fundo turris steterint, quod et de mercantiis interdum servari vidi. Et si quo casu, vel Dei voluntate quis vel in urbe, vel extra urbem inficiatur, vel de peste suspectus a medicis urbis dicatur, quam primum vel extra urbem et hominum consortium 88 mittitur, aut in domo clauditur, immo saepius tota contrata omnibus aliis prohibetur, relicto tamen aliquo, qui infirmo serviat, qui si aegrotus perierit, una cum cadaver sepelientibus illico proscribitur in quodam loco, qui dicitur Le Danze; quibus et aliis huiusmodi provisionibus audivi aliquando urbem de morbo suspectam eo penitus mundari, et ut uno verbo plurima concludam, tanta fit ab eis et talis custodia adversum morbum contagiosum, ut multis annis epidimia urbem non infestet, quod plurimis Grętiae et Illyriae ac Italiae et aliarum provintiarum urbibus non contigit, eius principatus et talis ac tantae vigilantis custodiae carentia. Si tamen subtilius quis speculari voluerit, hanc esse spiritualem Dei gratiam et ex aeris bona dispositione provenire, recto iuditio rationis iudicabit. Humana siquidem consilia non concurrente Deo, nihil existunt. Bona enim scimus omnia ab ipso, et nullum ex nobis ortum et felicem exitum habere. Sed et voluntati divinę addere 89 non nunquam decet opus humanum. Si namque quisvis asserat se non esurum, quoniam si Deus voluerit, eo etiam non edente se victurum cognoscit aut arbitretur, num ne hic talis deficiente humido radicali carentia cibi non accepti morietur! Opus ergo humanum peropus est, ut ille volente Deo, vivat. Auxiliatris igitur est igitur ea custodia quae profecto summa commemoratione perdignissima dicenda est.

Undecimus magistratus est contemplantium modum, ordinem ac provisiones, quibus civitas in pace et tranquillitate servetur, qua sine nulla in urbe bene disponuntur cum pax bellorum finis existat. Quae, sanciente Cicerone, ita suscipienda sunt, ut non, nisi pax quęsita videatur. Hic principatus et haec contemplatio Minori et Rogatorum consiliis Ragusinis commissa est, quorum est die noctuque vigilare consiliarii et 90 diligenter pacem cum omnibus conservare, quo cives sui, qui mercature dediti sunt, quiete eorum mercantias exercere possint, quarum continua cura ditantur mirum in modum cives Ragusini nobiles et plebei. Pauci enim ditiores eis mercatores in multis urbibus reperiuntur. Quare bene constitutus est hic undecimus principatus.

Duodecimus et ultimus perfectissimusque omnium principatum perpetuorum is statuitur, qui divinorum curam habet et studium cuius causa caeteri omnes ordine iusto fieri et oservari debent. Huius praesidentes onus gerunt salutis animarum totius urbis, quibus etiam imponitur ędium sacrarum et divinarum custodia ornatusque et conservatio rerum, quae sanctae sunt. Hic principatus Ragusii multimembris est. Nam eiusmodi pondus et dignitates habentium quidam sacerdotii 91 dignitate ornant, quidam autem mere laici existunt. Sacerdotum princeps pater et imperator est reverrendissimus dominus archiepicopus, cui animarum Ragusearum salus a summo pontifice Romano committitur. Est autem, vel esse debet Senatus consulto advena, et auctoritatem metropolitanam gerit, ut cum de templo catedrali scriberem, latius litteris commendavi. Hic palatium suum satis amplum habet iuxta ecclesiam Sanctae Mariae. Sui introitus communi opinione sunt ducati mille. Nunc est archiepiscopus reverendus dominus frater Antonius de Reate ordinis minorum sacrarum litterarum doctissimus magister, qui, cum studens discipulus fuisset, multae disciplinae capax sanctissimae memoriae domini papae Alexandri, qui prius dominus Petrus de Candia dicebatur ordinis minorum, suis florentibus studiis Italiae praestantissimus predicator, et verbi divini singularissimus gratissimusque nuntiator habitus est, dehinc pluribus annis universalis ordinis beati Francisci procurator in Sancta Curia 92 Romana extitit. Suisque postea virtutibus creatus dignissimus archiepiscopus Ragusii, legatus Sedis Apostolicae apud serenissimum olim Romanorum imperatorem semper augustum Sigismundum regem atque Ungariae et Boemiae fuit, nec non et apud serenissimum ducale dominium Venetorum, et ad illustrissimum principem Philippum Mariam dominum ducem Mediolani, et ad regem Franciae et ad omnes fere illustrissimos Christianitatis principes, reges, dominos et dominia, seu communitates. Fuit demum sacri consilii Constantiensis in Italia universalis legatus. Et breviter summus fuit vir, et prelatus in ecclesia Dei quare perpetuis temporibus gloriari poterit civitas Rhagusina, se talem habuisse et tanti praetii archiepiscopum patrem et prelatum. Sicut deinde, ut ad propositum revertar, duodecim canonici cives et nobiles, qui una cum domino archiepiscopo capitulum constituunt archiepiscopi ellectionem habentes. Meo tempore vigent duo inter caeteros immo prae caeteris magnis laudibus digni canonici, quorum unus vocatur dominus Mattheus de Georgiis, alter 93 dominus Mattheus de Ragnina. Primus secundo antiquior summa cura vigilat clericos et sacerdotes Dei amore propriis sumptibus educare: missas et offitia personaliter celebrare et omnibus postpositis attendere, ut divinus cultus continue debiteque ac horis congruis die noctuque in ecclesia Sanctae Mariae celebretur; homo quidem liberalis et rectus. Alter autem est decretorum pertissimus, qui singulis diebus dumtaxat possit (impeditur enim aliquando quibusdam aegritudinibus et maxime podagra) divinis offitiis in ecclesia interest. Quae indirecta sunt sua peritia dirigit, vir eloquentissimus, amator honesti, et suavissimae conversationis, liberalis, iucundus et virtuosorum ardentissimus dilector. Eorum duodecim totidem sunt capellani, qui a canonicis provisionem recipientes in templo Sanctae Mariae offitia divina dietim canunt et celebrant. Sub his sunt alii sacerdotes, praesertim advenae et subdiaconi; omnes hi sacerdotii dignitate fungentes baptizant, confessiones audiunt, et corpus Dominicum secularibus tribuunt de consensu et licentia reverendissimi 94 domini archiepiscopi et canonicorum, qui curam animarum ei et eis generalius impositam cum istis partiuntur. Quidam eorum infimorum sacerdotum sacristae dicuntur, qui aedes sacras, libros, calices et huiusmodi sacra custodiunt, et campanas debitis temporibus pulsant, quo conveniant sacerdotes, dicantque divina offitia. Hi sunt clerici huic principatui vacantes. Sed more laicorum quidam thesaurarii, quidam vero procuratores nominantur. Thesaurarii et procuratores Sanctae Mariae claves capsarum conservationis reliquiarum sanctarum, quae comptę sunt auro et argento, diligenti cura conservant, dantes certis temporibus aliquas ex illis numero sacerdotibus, ut populo ostendantur et ornetur altare maius. At finitis divinis offitiis ad loca conservantia reportantur. Procuratores autem ecclesiarum, quidam sunt Sanctae Mariae habentes curam ornatus et reparationis illius templi, cum peropus est. Hi servant mitram et baculum seu ferulam argenteam archiepiscopatus, et calices et paramenta magni valoris. Quibus omnibus utitur praesertim ipse praesul, cum 95 celebraturus est in festis Paschalibus et aliis solemnitatibus magnis. Quidam extant procuratores Sancti Blasii, quidam Lacromae videlicet monasterii introitum, quidam Sancti Dominici, quidam Sancti Francisci, quidam Sanctae Clarae, quidam hospitalis pietatis et alii ecclesiarum diversarum procuratores Ragusii habentur. Quibus omnibus seorsum commissum est, ut bona locorum eis commissorum curent, ne malo modo distribuantur, et illa tueantur, si quis eorum usurpationi vacaret. Istis modis completur principatus divinus Rhagusii. Posset tamen quis plurimum ammirari, cur hunc omnium perfectissimum et principalissimum principatum ultimo loco posuerim? Cum ipsa eius dignitate, prestantia finis, bonitate, excellentia et omni iusta ratione aliis anteponendus videretur. Fatebor hisce de causis id fieri honestum fuisse, vel potius debuisse. Sed quoniam finis, qui primus est in intentione et ultimus in consecutione, principium et media praecedere minime debet, cum imponat his necessitatem, quae sunt ad finem, ideo hic principatus divinus 96 postremo loco recto ordine servatus fuit, ut intelligatur, caeteros omnes principatus in hunc, tamquam in finem suum perfectissimum ordinari. Sic enim a phylosophis et doctissimis viris fieri cognitum est, sive grammaticalia, sive logicalia, sive naturalia, sive moralia, seu etiam rethoricalia considerentur. Nam cum grammaticae finis sit discernere congruum ab incongruo, quorum primo exprimitur mentis conceptus per orationem scilicet congruam et perfectam: prius traditur partium orationis notitia, quam de oratione fiat traditio. Cum vero logice finis existat verum a falso dividere per syllogismum, aut secundum alios per argumentationem, primo dicitur de terminis, oratione et propositionibus, quae sunt partes syllogismi, deinde de syllogismo. Sed cum rethorice finis sit apte dicere et quodam ornatu argumentari vel concionari, primum genera causarum et caeterę partes simplices determinantur, postea vero docemur finem consequi. In phisicis componitorum naturalium notitiam quaerimus, quae nisi prius cognoscitur partes compositi, scilicet materia et forma, nunquam haberetur. 97 Impossibile est profecto compositum noscere illius ignoratis partibus. Moralia demum felicitatem intendunt, ad quam hominum mentes impellere nituntur, persuadendo rationibus et exemplis. Et quia nemo felix esse potest nisi virtuosis operibus fulgeat, hinc est quod primo de iis, quae ad felicitatem conducunt, tractetur, autem in fine de ipsa felicitate. His ergo rationibus et aliis multis motus ultimum feci in ordine principatum divinum, de quo cum plura dici potuissent, haec pauca sat esse iudicavi. Si qui alii principatus in urbe Ragusii perpetui inveniantur, ad aliquem eorum duodecim, qui dicti sunt reducantur, necesse est. Quare de magistratibus successione perpetuis hactenus dictum sit. Deinceps de temporalibus dicendum censeo.

CUM sint quidam in urbe a superioribus alieni principatus, non quidem neccessarii sed utiles et honesti, qui a Senatu vel Maiori vel Minori aut 98 Rogatorum iuxta diversa interdum occorrentia ad tempus instituuntur, de his breviter dicere disposui, eo maxime quod illorum nullus ordo servatur, quoniam quae in temporibus extraordinaria, quo ad nos eveniunt, nullum inter se ordinem habere videntur. Eiusmodi sunt isti principatus; conclusis et firmatis conventionibus aquaeductus cum ipsis conductoribus, ut in secunda parte dictum est, ellecti fuere octo nobiles, qui dicti offitiales aqueductus diligenter curarent, ut canale eiusque muri stabili fundamento et duratura aedificatione fierent et murarentur, ne parsimonia calcis, aut aliarum rerum neccessariarum tanta pecunia reipublicae inepte expenderetur. His etiam onus iniunctum est, molendina et caetera utilia urbi fabricandi super eo aquaeductu, omnibus autem illis perfectis cessabit, ut arbitror, id offitium, quanquam meo iuditio foret laudabile, ut principatus unus institueretur perpetuo trium saltem mutandorum annuatim, quorum interest saepius revidere, an canale seu aquaeductus vel molendinorum fabricatio aliquod detrimentum pateretur, quo constante vel reparari facerent, aut Senatui minori, cum 99 solicitudine rem oportunam indicarent. Simili modo, cum palatium magnifice et sumptuose cum columnis altis et grossis ornatis diversarum imaginum sculptura Senatus consulto fuisset aedificandum, elligerunt quosdam nobiles, qui illis omnibus operibus palatii praessent, et illos dixerunt offitiales operum vel aedifitii palatii. Finito palatio hic similiter principatus desinet. Cum etiam scribendum est quodvis novum decretum, aut alicuius magni ponderis dictitantur litterae, quae foras mittendae existant, adsunt quidam nobiles cum scribanis, seu cancellariis animadvertentes, ut singula recte scribantur ex ordine a Senatu tradito; ea re finita completur offitium. Cum armantur triremes, instituitur classis princeps, et unius cuiusque triremis supercomitus, qui cum reversi fuerint, nullam in classe amplius habent potestatem. Cum suspitione pestis salariandi extiterint nobiles remansuri ad custodiam civitatis, quibusdam detur auctoritas illos quoquo prętio eis viso salariandi, illis autem salariatis desinit talis principatus. Hoc pacto diversis multimode occurrentibus statuuntur in Rhacusio plurimi principatus 100 utiles, honesti et temporales, de quibus plura inserere superfluum videtur. Si quis ergo abiectis passionibus aequo animo et speculationi diligenti adverterit consilia, iuditiorum genera civile scilicet et criminale, principatus successione perpetuos, et eos, quos temporales vocavi, verissime ratione mecum praedicabit, politiam Rhacusanae urbis recte a legum latoribus fore institutam, et iustis ordinibus ac provisionibus fundatam et firmatam. Quod maxime confirmat ipsius reipublicae magna prosperitas, et status pace perfectus, quo actum est, ut Ragusii commode reperiantur sex, quae sunt cuilibet bonae civitati summe neccessaria, immo sine illis civitas perfecta constare non potest. Haec sunt alimenti preparatio, arma, artificum opera, pecuniae abundantia, iudicium et sacerdotium. Ex quibus perpulchre colligitur agricolas ratione alimenti, artifices ratione pugnandi, praesertim divites, quo bellantibus et urbem defendentibus satisfaciant, iudices qui sapientia pollere 101 debent, ut cuique ius debitum reddatur, et sacerdotes, ut Dei cultus, et animarum salus procuretur, civitati admodum fore necessarios. Parantur enim et undocunque vehuntur et feruntur alimenta, ut in prima parte ostensum est. Arma habentur copiosius, ut balestae archus, sagittae, enses, clipei, loricae, bombarde, lanceae, spicula et alia diversorum armorum genera. Artifices multi sunt ut lanifices, quorum operibus annuatim texuntur Ragusii pannorum laneorum quatuor millia, aurifices, navifactores, cimatores, sutores, carpentarii, muratores, cerdones, lapicidae, cordifices, fabbri, pilliparii et alii multi defensores urbis. Est fere incredibilis pecuniarum copia, sive thesaurum reipublicae, sive civium nobilium et plebeiorum opulentiam magnam si voluero describere. Juditium et sacerdotium ex iis, quae dicta sunt abundanter inesse manifestum est. De politia itaque dictum sit.