LIBER PRIMUS
Qua valeat remis et vento concita puppis
Nare per aërios tractus; quanam aethere in alto
Arte regi, latias cantu vulgare per urbes
Primus [a] ^[1] ego incipiam. Longe juvat aeris ire
Per medios liquidi campos; juvat invia ferri 5
In loca subvectum rupes atque ardua supra
Culmina parnassi, nostris modo candida coeptis
Uranie adspires. Primam si condidit Argo
Per non tentatos ausam decurrere fluctus
Colchidos ad fines Pallas; tu nunc, dea, conde 10
Argo aliam, latas caeli volitare per oras
Quae sciat; atque novas artes, nova foedera rerum, 4
Aëriasque doce vires. Tua gloria tanto
Major erit; puppes quantum super iverit omnes
Haec alias, quantum maria ima excedit olympus. 15
Tuque adeo nostrae merito pars altera famae
Huc ades aonias musarum exculte per artes,
Ac tenuem quamvis curam ne sperne [b], ^[1] Marine.
Debita jam Marco persolvi carmina: nostrum
Hoc tibi surgat opus, quando florentibus oris 20
Pieridum jam templa patent, nec mitis Apollo
Audentem frustra pindo me spectat ab alto.
Seu quis [c] ^[1] daedaleos miratus in aëre cursus
Gnossiaco e regno, seu quis per inania missas
Arte Tarentini Archytae, nova monstra [d], ^[1] volucres, 25 5
Me quoque principiis insistere credit iisdem
A vero longe fert se avius. Illa petenda
E rapido aurarum pulsu est ars omnis, et una
Corporis e textu formaque ipsius: in altum
Ceu pueri quum saepe jubent, si vespere sero 30
Occiduis auras Zephyrus levis excitet alis,
Tollier ardenti simulatos igne cometas,
Pithonum aut formam, aut cadmeae corpora sphyngis.
Vidi ego et aoniis [e] ^[1] penetralia sacra camoenis,
Thelegoni qua se tollunt juga roscida, et altae 35
Pinifero placide adsurgunt in vertice villae:
Illic pegasidum resono chorus adsidet antro
Omnis, et ingenti motu dum pulsus aquarum
Prosiliens aer caecis et sedibus exit,
Concentus inter varios et carmina laeta 40
Buccina et arguto reboat tritonia cantu, 6
Et gracili curam solatur arundine Cyclops
Te memorans, Galatea, tuo succensus amore:
Tum pila, vis animae qua sese erumpit, in altum
Tollitur, ac mota trepidans colludit in aura 45
Illa diu, prono nec decidit incita casu,
Spiritus excito pariter ni flamine cesset.
At mihi non Zephyri venientis sibilus urgens
Ille ratem, optandus. Sileat nemus omne, neque ullae
Aeoliis spirent emissae rupibus aurae; 50
Posse dabis tamen hanc nubes evadere in altas
Sponte sua, postquam certas prius ordine leges
Aeris, ac varios mecum heic expenderis usus.
Principio terrae vastos circumfluus aer
Ambit, et insequitur tractus, et mollis eamdem 55
Induit in faciem sese: nisi fervida quantum
Asperat ardentis phoebi vicinia ventos
Illa ciens; quantum Sol ipse, aut proxima sursum
Luna trahit, tumidoque jubet consurgere dorso.
Nec vero utque sibi constans [f] ^[1] infraque supraque 60 7
Aer mole pari se densat. Rarior usque
Liquitur, ex humili tellure adsurgit in altum
Quo magis atque magis, dum se dissolvat inane
In spatium, quidquam nec tanta e mole supersit.
Ante tamen, penitus languens quam corpore toto 65
Deficiat, per iter se immensum tendit in astra;
Ac triviae fors ille levi confunditur [g] ^[1] unda,
Quae pelagi in morem rutilam pellucida cingit,
Aut Martis Venerisque etiam, fluitante vel aura
Ipsius undantis phoebi. Verum adpulit illaec 70
In loca ubi sese, vix ullus rarus ad usum
Sufficit, ac tantum vapor indeprensus oberrat.
Non radios diae jam quit reflectere lucis,
Non roseo pulcrae titanidos ora colore
Pingere, quum rutili celerat praenuncia phoebi 75
Mane novo; nec item per sera crepuscula lucem
Vel retinere, moras properae vel tendere nocti. 8
Non aestus minuit rabidos, non tela retundit
Per medium contorta diem phoebea; nec illum
Ebibit, epotumque hominum per membra calorem 80
Insinuat, qua vita viget, quo frigora ab aestu
Ad sua paullatim transit nox uda, suumque
Frigora post noctis lux candida transit ad aestum.
Ille quidem haec terris majoraque commoda praestat,
Ante [h] ^[1] ducenta pedum ferme quam millia supra 85
Evolet; ac vasto late se fundat olympo.
Jam porro in multis, nondum quum tanta tulere
Se in spatia hinc aurae volucres, data scilicet illis
Natura est eadem, ac pelagi fluitantibus undis,
Multaque habent parili consortia munera fato. 90
Unda fluit, refluitque; viam se lubrica in omnem
Insinuat; gressumque infert, nec cedere rursum
Abnegat, aut vacuum divisa relinquere callem,
Obvia si veniant pellentia corpora. Et aer
Sic fluit ac refluit, magno et se corpore miscet 95
Insinuans, quacumque patet via libera, et omnem 9
Pro varia regione loci formam accipit. Idem
Stare loco nescit, si quando inpellitur ictu
Corporis immissi liquidus; sed cedit, et illi
Adglomerat sese rediens latera omnia circum. 100
Unda quoque ardorem mortalibus, unda feraci
Temperat atque hortos atque arida prata liquore
Humectans. Radios sic ipse intercipit aer
Solis, et aestivam rabiem levat; ipse per omnes
Herbatum et fruticum venas ingressus hiantes 105
Efficit, ut laeto pubescant germina foetu.
Num queat ille etiam sedes attollere in altas,
Corporaque instabili suspendere grandia dorso,
In praeceps ne lapsa ruant; suspensa carinae
Robora ceu summa placidi nant gurgitis unda? 110
Hoc tibi cum primis quaerendum; inveneris unum
Hoc ubi; jam tenues dabitur volitare per oras
Aeris, ac terrae notos excedere fines
Classibus insuetum per iter; jam lintea ventis
Pandere, et ad superas alte conscedere sedes. 115
Nonne etenim lapsasque ornos alnosque cavatas
Sive pado innantes, flevi seu tybridis alveo,
Vidissent quum forte secundo labier amni,
Inventi tunc primum homines, qui corpora truncis
Credere, et auderent viridantes linquere ripas 120
Provecti fluvio? Mox et contendere contra
Coepere, adverso aut luctantes flumine tonsis, 10
E molli aut alte tollentes carbasa veste,
Paullatim ac magnis veluti proludere factis.
Donec ut evulsas miratae cycladas undae, 125
Nequidquam rapidis contra indignantibus Euris,
Ire rates longe aethiopum de finibus usque
In scythiam, extremi positus qua terminus orbis
Torpet hyperborea glacie, sub sole maligno.
Non levis interea auraï natura putanda, 130
Nam gravis est; certosque suo pro pondere nisus
Exerit; et fluido sustentans plurima tergo
Corripit, alterius quae sunt opis indiga, ut alte
Vel saliant, caelo sese vel pendula librent.
Indicio ardentes boreae de parte nivalis 135
Memnoniam falso referentes ore parentem
Aurorae; lapsusque vapor titanis ab aura
Saepe colorati pingens confinia mundi.
Indicio nebulaeque udae fumique volucres
Aetherio longe suspensi in tramite caeli: 140
Ille etiam indicio argenti, quod clauditur arctis
In tubulis, liquidi adscensus; roresque sequaces,
Antlia quos alte puteo sustollit ab imo
Irriguas hortis scatebras arentibus; undam
Sicubi dura soli vivam natura negavit 145
Murmure labentem rauco per laevia saxa.
Quippe diu nimium viguit sententia, rebus
Illa suam facilis levitatem adfingere multis, 11
Aut [i] ^[1] vacui horrorem consueta obtrudere: in atris
Quum tenebris moerens, letheaque flumina propter 150
Nondum tollebat caput Experientia in auras.
Munere quae divum postquam caeca antra reliquit
In superas advecta plagas, circum omnia victrix
Corpora, quae terras late quaeque aequora cingunt,
Edocuit petere ima. Lapis vel missile quodvis 155
Aut lycio cornu aut balearis verbere fundae
Expulsum, in superas propere licet evolet oras,
Paullatim flectitque viam, terraeque trahenti
Paret, et ex alto victum delabitur axe.
Corpoream siquidem partes infusa per omnes 160
Vis agitat molem, vasto et se robore prodit
Illa quidem major majori in corpore: pondus [l] ^[1]
Unde in rebus inest, oriturque unde impetus ille,
Corpora quo deorsum, quantum in se est, cuncta feruntur,
Subsiliunt neque sponte sua. Non roscidus humor, 165
Non vapor excitus thuris, nec flammeus ardor
Ignis, et aetherii liquidissima caerula tractus,
Phoebeique illo radii sine munere constant. 12
Saepius at vero cernis quod flumina propter,
Flumina, seu stagna exiles adtollere sese 170
Vallibus ex imis fumos nubesque vaporum
Mane novo; tum summa ignis quod sidera flammis
Altus adit, patrioque velut succedere olympo
Gaudet, et adsurgit tenuato vertice in auras,
Ne tibi dent, caveas, cernenti talia fraudem. 175
Haud propriae nituntur opis vi: scilicet aer
Absiliens pressus, circumque adfusus ab imo
Cuncta, minus grave pondus habent quaecumque premendo
Subvectat, certaque sui regione reponit.
Nonne vides, si forte manu stagnantis ad ima 180
Gurgitis immittas arentem ex arbore virgam?
Unda premens circum subterfluit, ac levat imo
Dejectam e fundo, sursumque adtollit: at illa
Uda redit, summoque natans adparet in amne.
Non fieri id certe sine vi subigente putandum est 185
Ingenitam propter levitatem in corpore quoquam;
Pondere majori sed quod sustollitur alte
Cui minus est pondus: suspensa in lance pusillum
Corpus ut a magno sublatum fertur in auras.
Sic et dulcis aquae gravibus super innatat undis, 190
Propterea quod habet minus in se ponderis, humor
Palladius. Nempe hoc sancitum est foedere certo,
Legibus et certis naturae, ut fluvida quaeque
Subsidant magis ima, magis quo pondere pollent 13
Aucta gravi, supraque minus gravia omnia dorso 195
Corpora substentent: rarissima quaeque natabunt
Summa, neque alterius sedem depressa subibunt.
Proinde etiam si quando levem sive aetheris auram
Sive globos navimque meo tibi carmine dicam,
Nec tu rere leves auras, nec pinea navis 200
Texta, globosque leves: insunt sua pondera cuique
Sed quoniam magis ista gravis, minus illa reperta
Res fuerit primae conlata; haec altera saepe
Aut levis aut levior dicetur, ut exiget usus,
Aptior et numerus, musaei et gratia cultus. 205
Quae bene si teneas, etiam fateare necesse est,
Aëra tollentem nebulas ignesque volucres
Nubilaque uda, gravi nitroque et sulphure foeta,
Posse ratem, minus illa gravis modo constet, et ipsam
Ferre alte Zephyris implentem vela secundis, 210
Libratamque supra saltus, atque ardua tecta.
Cur etenim vires non heic exerceat aer,
Cur gravior non ille gravem minus evehat alte
Velivolam caeli diffuso in gurgite molem?
Qualis at ista ratis? Tenui quo corpore texta 215
Exiguo certare ausit cum pondere massae
Aëriae, possitque alte suspensa tumenti
Ceu pelago sese librare? O si modo rerum
Tam varias inter species forte ulla reperta,
Pondere quae liquidis nativo cederet auris, 220 14
Praestaretque eadem solido textu! Illa laboris,
Illa mihi haud parvam curarum accommoda partem
Eximeret; satis una foret. Sed cognita nulla
Materies rerum est, solido tam corpore constans
Tamque gravi, grave quam solidumque heic postulat usus: 225
Nec fors notescet seclis venientibus. Arte
Idcirco, natura homini quod parca negavit,
Tentandum, possit si vinci. Major in arctis
Saepe venit rebus solertia, ducit ab ipso
Objice saepe suas animi vis concita vires. 230
Quo res cumque cadant, dulcis rapit impetus ire,
Orbita qua vatum nulli signata priorum
Difficili aonios divertitur ardua clivo
Ad fontes: juvat intactam decerpere laurum,
Et juvat integri latices adtingere rivi. 235
Mira, indicta canam; sed mira indictaque rerum
Castalidum chorus almus amat, diffusa per omnes
Si partes veri species effulgeat. Ergo
Jam volucris superas olim ducenda per undas
Asseribus mihi cymba e pinu aut abjete sectis 240
Surgat, cui circum pinguis latera omnia cera,
Nariciae et patulas claudant picis unguina rimas.
In medio malus, qui veliferas antennas
Sustineat, possitque immisso picta rudente
Et legere et placidis rursum dare carbasa ventis. 245
Rostrum prora gerat; nec scylla aut dira chimoera 15
Torva tuens instet rostro; verum armiger ales
Formosum ad superi portans Jovis aurea templa
Dardanium juvenem. In puppi mihi Daedalus alas
Explicet, ac dextra cursum regat, ipse magister, 250
Insuetae comes ipse viae: jam sidera laeva
Erigonenque helicemque arctosque ostendat in alta
Sede poli. Nimis ille autem pueriliter audax
Icarus hinc absit: quamvis praecepta sequutus
Si foret, euboïcas sospes venisset ad arces, 255
Triste nec augurium coeptis ingentibus esset.
Tum demum volucris caelato in robore currus
Aeolios ponam fratres. Hac parte serenus
Nubila aget boreas scythica nive, et horridus illa
Nigrantes quatiens pennas caput exeret auster; 260
Eois hinc Eurus equis volitabit, et illinc
Floribus adspergens Zephyrus rutilantior arva,
Ac tremulo leviter crispans vaga caerula motu.
Talis acydaliae veneris, quem mille sequuntur
Hinc atque hinc pueri aligeri, ninguntque rosarum 265
Imbre super, sudo fertur levis aethere currus.
Talis et ille, fero laesum qui vulnere Martem
Sustulit ad caelum pernix, et gargara et altam
Implevit fugiens magnis stridoribus idam.
Haec tua puppis erit: sed me mihi laetior axem 270
Hoc subito ad caeli properes adsurgere terra
Ex humili. Quondam liquidas ennabis ad auras, 16
Nunc vetitum frustra conanti. Pondere pressa
Cymba suo, quamvis invitent flamina cursum,
Terrae adfixa manet, necdum levis evehit illam 275
Aeris aura gravem. Tu qua pervincere victor
Cuncta queas, artem paucis age percipe dictis,
Atque alte memori praecepta in mente repone.
Protinus in magnum curvanda est lamina ferri
Ducta globum, ferri, sive aeris, sive oricalchi; 280
Mole sua tantum qui curvis aëra claudat
Parietibus, quantus satis est, ut pondere vincat
Ille, globi pondus, proprio. Dein aura per artem
Scilicet extrahitur paullatim, atque oris hiatus
Iam vacuo in vase obstruitur, via libera rursum 285
Ne pateat, ne qua subeat penetrabilis aër.
Interea sursum vacuus globus ennatat, ac se
Librat agens hinc inde auris tollentibus. Illum
Ni teneas, superas numquam rediturus in oras
Quippe abeat, nebulisque erret commixtus in alto. 290
Quid? Si non unum, plures at feceris orbes
Hoc genus, ingentesque adeo vastumque tumentes,
Intus uti magnam vim claudant aëris, ipsam
Quae superet longe puppimque et vasta globorum
Pondere majori latera? In sublime volantes 295
Effugient, navimque ferent, si forte tenaci
Jungatur nexu, simul ac gravis exiit aura.
Aspicis, ut pueri quum stagna per humida nerei 17
Nare timent, discuntque tamen: ne pondere mersi
Aequoreis vitam ponant sub fluctibus, utrem 300
Vel tumidum dorso pavidi prius addere suerunt,
Subere vel molli inniti. Sic aequora tentant,
Hac ope se librant: Quantum gravitate premuntur,
Tantum etiam tumido contra attolluntur ab utre;
Qui minus est multo quoniam fluitantibus undis 305
Ipse gravis, non ille alte super innatat unus,
Sustinet at summo iunctum sibi gurgite pondus.
Nec me forte putes tibi somnia fingere vatum,
Falsaque pierio commenta ornare lepore,
Aëra quum doceo graviorem evadere posse 310
Nempe globis ex aere aut duro corpore ferri.
Nullae heic insidiae vatum; nec pelion ossae
Impositum canimus, durumque cubile Typhoei
Inarimem, aut aetnam Enceladi; non caucaso alto
Usque renascentis jecur immortale Promethei, 315
Tergeminumque canem, flammantiaque ora Chimoerae,
Phorcidas, Harpyasque, et corpora Centaurorum.
Talia cecropiis sub mendaci Aracyntho
Sat celebrata viris; semper florentis Homeri
Talia sat cecinit non uno carmine musa. 320
Vera magis canimus, quam quae vel corniger Ammon,
Vel tripode e Clarii suevit responsa sacerdos
Reddere, quum tenebras mortalia pectora nondum
Excutere, ac rectam valuere agnoscere fraudem 18
Ambagesque dolosque. Ita tute fatebere victus, 325
Ni refugis, certasque piget cognoscere leges,
Ipsius e veri sacris penetralibus haustas.
Per medium [m] ^[1] quaecumque globum nam linea recto
Transit ubi ductu hinc atque hinc, ea dicitur axis
Ipsius transmissa globi. Dimensus in aequas 330
Hanc quascumque velis partes et quotquot, ad illum
Si referas, magno rectam qui amplectitur orbe
Circulus, inventa subito laetabere tota
Corticis externi facie. Tum secta suique
Dimidia iam parte carens ea recta trientem 335
Totius ad magni referatur corticis; ipsa
Alta dabit spatia et molem repetita globorum.
Jam geminos conferre globos, iam noscere certam
Ne pigeat seriem, quoque ordine longior axis
Augeat externam faciem, quoque augeat intra 340
Ille cavi spatia ampla globi. Tres axis in ulnas
Alterius tantum longus procurrat; at alter 19
Longior alterius sese ulnas proferat axis
Ad denas. Primi facies se nempe per ulnas
Parva novem tendet; sed enim curvamine vasto 345
Centum ulnas facies postremi excurret in aequas.
Quid spatia? An pariter crescant sic ipsa vicissim?
Haud ita: namque globi, cuius fuit extima centum
Lata ulnas facies, eius spatia intus ad ulnas
Mille pares crevere, ingentique augmine turgent. 350
At vero alterius tantum spatia intima ad usque
Septem et bis denas crevere. Ita protinus ampla
Se spatia immensum fundunt, quum longior axis
Curvato se forte globi distendat in orbe.
Haec ratio, haec series, quamvis ingrata camoenis, 355
Dum myrto idalia et odorato hyacinto
Pindo in florenti texunt halantia serta,
Acciderit, dicenda fuit: namque usibus apta
Pluribus, huic nostro in primis. Sors ipsa colendo
Mollior adsuescet parnassi in vertice vatum 360 20
Dicier ore. Nihil non vestro munere, divae,
Sperandum, ex quo per salebras perque invia quaeque
Stayadem [n] ^[1] vadentem alma excepistis in umbra
Sacrorum nemorum, capitique insigne dedistis,
Quale prius nulli cingebat tempora, sertum. 365
Hoc igitur proprium formam sortita rotundam
Corpora habent; facies multo minus extima eorum
Crescat uti, curvo spatium quam cortice clausum,
Si majora eadem facias. Hinc horrea curvum
Hinc tua si referant orbem cava dolia; eadem 370
Structa mihi forma jam sint, at quattuor ulnas
Exterius mea laxa magis; discrimine credes
Non adeo magno se inter differre: labore
Quum tamen assiduo placati hominumque boumque
Liber et alma Ceres complebunt utraque donis, 375
Et segete et longe vincam te munere bacchi
Ditior, horrentis metuam nec frigora brumae.
Quare etiam minus ipsa gravis licet aeris aura 21
Corpore sit solido. Jussum quod possit in orbem
Curvari, evadet gravior tandem illa necesse est, 380
Usque globus major si turgeat. Intima crescunt
Quippe magis spatia atque magis, convexa sed extra
Non pariter crescit facies: fluitantis ut aurae
Pondus item, quamvis fuerit minus ante metalli
Pondere, tunc ipso fiat majus. Subit orbem 385
Aerii fluctus multo nam copia maior,
Quam nova materies, qua grandior extima crevit,
Illa globi facies, accedat. Proin quoque tanto
Aëre maiori vacuus, pariterque levatus
Pondere maiori tanto globus enatat alte, 390
Jam vice mutata, caeli suspensus in ora.
Plena velut dulci si vitrea pocula vino
In liquidis demissa sinas immergier undis,
Ima petunt: si mox eadem spumante lyaeo
Jam vacua in summa ponas cava leniter unda, 395
Suppositis tolluntur aquis, pellucida vitri
Sit gravior quocumque licet natura liquore. 22
Novi autem, melior [o] ^[1] cui iam sententia visa
Illa fuit, tenuis pando si corpore fiat
Sic ratis, ut vera volucrum sub imagine fallat 400
Spectantes, magnaque adeo ni turgeat alvo,
Ignaris iam possit avis non ficta videri.
Omnia enim volucri similis; collumque, caputque
Tergaque, multifidasque alas, caudamque patentem
In quascumque voces, facilem se flectere, partes. 405
Jam neque tunc orbes vacui, non ulla paranda
Texta forent ex aere, petant quae daedala nubes.
Nam validis quidquid nervorum viribus usae
Pennigerae praestant volucres, seu tollere corpus
In sublime velint, seu pronae insidere campis; 410
Hoc homines clausi curvata in mole per artem
Efficiant vasto quatientes brachia motu
In numerum, ac pariter pennatae mobile cymbae
Remigium alarum motantes impete magno.
Tum valido plumae nisu adtollentur, et omnes 415
Accipient, tenuemque magis magis aera carpent:
Donec, ut insuetos quum prolem ille armiger ales 23
Instruit ad cursus, plumosa volumina quassans
Emicuitque solo, caeloque it navis aperto.
Sed quis erit, firmo qui tantum corpore possit 420
Eniti, viresque suas contendere, ut auras
Tollat in aetherias volitanti hanc remige molem?
Multa latent heic falsa: ratem nisi nubila in alta
Evehat excluso levior globus aëre, frustra
Conando miser ingratum experiere laborem. 425
Ergo ades, et solum mea jam vestigia serva.
Heic etiam vera ratione ostendere possim,
Ille globus quantus sic oporteat, aetheris oras
Qui queat in superas corpus sustollere, quanta
Auctum mole velis, et quanto pondere. Sed me 430
Singula scrutari, tenuesque evolvere curas
Et piget, et fessam subeunt fastidia mentem;
Seu quod pimplaeum renuunt hirsuta leporem,
Seu fugiunt quod parva hunc diae lucis honorem.
Cuncta tamen qua sponte fluant ab origine dicam, 435
Atque iter ostendam certum, ne devius erres,
Aut incerta solo gradiens vestigia figas.
Sat cognosse viam: neque enim tibi laudis amore
Pectus eget, metuisque viae te credere solus
Quamvis difficili: sic et jucunda voluptas 440
Fors magis adveniet, per te quum plurima nosces;
Et velut inventis primum laetabere rebus. 24
Jamque puto, [p] ^[1] densae tenui quam differat aura
Pondus aquae, tibi notum. Isto discrimine rite
Servato, vacuum certae iam molis ahenum 445
Ponderis et pariter certi manantibus undis
Imple instans summo patuli tenus oris hiatu.
Tunc tibi se infusae manifesto pondere prodet,
Quod vacuo nuper veniens accessit aheno,
Augmen aquae, proditque suum dum pondus, et ipsum 450
Quippe gravis prodat simul aeris augmen, ibidem
Si foret inclusus pura pro fluminis unda.
Praeterea notum quum sit, globus ille tumescens,
(Dimensus quippe ante), sua quae mole receptet 25
Interius spatia incurvus; tibi nempe patebit, 455
Quantus et esset, aquae si tantum, aut aeris intus
Clauderet, inclusae vis undae, aut aeris unum
Vincat uti gravior non ipsum pondere; at illi
Qua tu cumque velis simul addita corpora mole.
Sic aliis semper praepandunt lumina rebus 460
Res aliae sociasque inventae prodere gaudent.
Verum ne coepto frustra lassatus in ipso
Deficias, parvo moneo tentamina vase
Molirique rudem, parvisque adsuescere curis,
Excursusque breves tentare. Ita major ab usu 465
Adveniet vis usque novo curamque subire 26
Audebit quamcumque. Vides ut saepe per auras
Quum tener insuetas nido jam praepes ab alto
Gaudet abire? Prius se circum frondea tecta
Exercet volitans, atque has atque insilit illas 470
Ramorum ad sedes; mox se pernicibus alis
Sustulit expertus, montesque et nubila supra
Evolat, ac celeres vocat in certamina ventos.
Quid tamen haec exempla avium sequor? Adspice docti
Conatusque [q] ^[1] viri egregios inventaque dia 475
Sarmatia in gelida. Postquam ille inspecta notavit
Per caelum spatia ampla et inaequales excursus
Astrorum, terraeque vices dispexit, et acer
Componens versansque diu, quas repperit, omnes
Contulit inter se leges, subvectus in altum 480
Uraniae curru caeli regione locavit
In media solem; qua regnator ab aula
Imperii vastos regeret moderamine fine
Nulli non aequus. Subito stetit ipse viaï 27
Jam nimium longae fessus, viditque volentes 485
Mercurium veneremque simul cum marte jovemque
Saturnumque senem sua jussa facessere, et omnes
Circum se unanimes volvi, tellure relicta.
Indoluit deserta quidem, sed non quoque tantam
Tendere vim contra valuit. Quin fervidus heros 490
Multa reluctantem frustraque hinc inde revinctam
Corripuit: correptam immani turbinis ictu
Impulit, astrorum nimirum ut legibus acta
Iret et ipsa viam. Quo impulsu concita sedem
Deseruit veterem, quam tot regina per annos 495
Obtinuit; pariterque suo super axe voluta
Auricomum solum rapido circumdare motu
Coepit, et adsiduo ferri late acta rotatu,
Iam trivia comitante una: quam nulla viri vis
A domina potuit, non ipse avellere frater. 500
Tantus amor telluris! Eam comitatur euntem
Semper, et exercens circum revoluta [r] ^[1] choreas
Bissenis illius iter, semel integer annus
Dum cursum explerit, gyris ingentibus ambit.
Quid memorem legesque viri servandaque jura, 505
Omnibus imposuit quae certo foedere stellis; 28
Errantesque vagasque suos ut clausit in orbes,
Unde novus caelo venit decor? Ardua nulla
Usque adeo res est homini, si figere certo
Calle queat gressus, animique extendere nisus. 510
Namque novas pronum inventis est addere rebus,
Principiis atque e paucis, quae cognita constent,
Multa ignota patent, aliud quum discere pergas
Ex alio, eque datis quaesita evolvere rerum,
Paullatim claro donec se in lumine sistant. 515
Nunc locus est liquidam curvis ex orbibus auram
Extrahere, ut surgant imis de sedibus: adsis
Heic etiam; non te per longa exorsa tenebo.
Nam quamvis modus haud auras educere simplex,
Quid tamen ardentis referam flammaeque calorem, 520
Argentique usum vivi, roremque liquentem;
Quum fragili constans e vitro est cognita moles
Admiranda tibi Boylea, haud pervia fluctu
Illa quidem aerio, simul ac occluditur oris
Subter hians aditus? Multa ergo canalibus arte 525
Adpositis, ultro citroque meante cylindri
Robore in insertis apte siphonibus auram
Assidue motam certant educere vase
E vitreo. Illi instant: paullatim pulsus at aer
Effluit; ac vacuas sedes magis usque relinquit. 530
Tunc videas subter, via qua patefacta, flagrantes
Extinguique faces agitati et flamine chartas 29
Ast intus ponitque apicem depressior ignis,
Tinnitusque negant solitos muta aera ciere.
Tunc, si forte prius sit viva inclusa volucris 535
Intus, eam subito cernas languescere, et alas
Pandere demissas, ac totos intremere artus:
Jamque huc jamque illuc errantia lumina volvens,
Extremosque ciens gemitus vix ducit hiulco
Ore animam sensim fugientem, aurasque requirit 540
Nequidquam eductas. Stat circum plurima pubes,
Intentosque tenens oculos miratur: at illa
Aegra cadit, clausoque jacet jam mortua vitro.
Quid paleas plumbique loquar grave corpus eodem
Tempore delabi? Quid quae jam plurima possis 545
Aeris educti certissima credere signa?
Cur, igitur tenuem nequeas hoc aera pacto
Orbibus ex illis haurire? Haud magnus ab una
Parte aditus pateat, cui providus ante cavatos
Adde tubos, bibulo qui ductu fugere possint 550
Aera, paullatimque foras emittere, et arcte
Ostia complecti; ne qua novus involet ipsum
Inter opus, tota postquam vel sede recessit.
Omnia nam turbantur; et irrita vota querere
Conatumque artemque simul, si rima patescat 555
Parte aliqua vel parva. Illa citus irruet aer,
Lubricus atque iterum succedet sedibus isdem.
Nullo cessurus nisu nulloque labore est, 30
Illum quamquam instes multa vi pellere contra
Obnixus, tentesque industrius omnia; rimam 560
Ante fatiscentem vigili ni clauseris arte.
Illa mali causa est, illam citus obstrue; neve
Aut operae lentus parcas, aut sumptibus ullis.
Nec tibi se quisquam jactet prudentior auctor,
Dicere neu coeptet, non ullo posse labore 565
Educi e curvis penetralibus aera totum;
Sed fore, qui semper maneat subtilior, aurae
Aemulus aetheriae. Sat enim est, si crassior ille
Effluat arte cavis eductus ab orbibus. Aether
Qui remanet, vix ipse suo cum pondere quidquam 570
Exiguus tenuisque addit, vel deprimit orbes
Subter agens, luci puroque simillimus igni.
Ille etiam longe metus absit, ne qua fluentum.
Aurarum vi sublatis, vacuisque globorum
Parietibus clades nascatur, laevia rumpens 575
Claustra, atque immani dissolvens cuncta fragore.
Non etenim tenui ingentem sint cortice in orbem
Curvati, fragilique globi de corpore vitri,
Aerii tranare parant qui gurgitis undas.
Deinde etiam quam sint omni de parte rotundi 580
Aeris impulsum circa fluitantis ad omnes
Accipiunt aeque partes; visque undique nisu
Omnibus in punctis aequali affusa feritque
Defenditque globos eadem. Quantum illa fatigans 31
Irruat hinc pulsu valido, tantum urgeat illinc 585
Nempe opus est contra, seque ipsa elidat inani
Impete. Nequidquam alternis sic ictibus aer
Huc aditum quaerens atque huc, quo sive subire
Victor, inaequali seu nisu insistere possit,
Circum errat, pulsatque errans innoxius orbes, 590
Nec tamen expugnare valet. Nusquam via certa,
Qua subeat, nulla aequato pars aspera dorso,
Quam magis impellens socia compage resolvat.
Ergo globus quamquam vacuus, penetrabilis ictu
Non tamen aerio est. Nam se nectuntque premuntque 595
Mutua particulae atque haerent simul arctius, aequum
Curvata quo mole magis glomerantur in orbem.
Idcirco longisque cavus sinuatur in arcum
Porticibus curvum fornix; pontesque minaci
Impositi fluvio juncta testudine flexum 600
Quo melius referunt orbem, super addita forti
Hoc stabiles melius quaevis ingentia tergo
Sustineant onera, et nullo incumbente fatiscant
Impete dejecti. Crebris adsultibus urgens
Subter aqua oppositas moles evincere tentet, 605
Spumeaque albescat; valido super ungula cornu
Pulsa sonet, magnoque gemant sub pondere plaustra,
Volvanturque ruantque; immoti mole sua stant.
Forsitan et quaeras; quot sint, aut parte carinae
Qua vacui jungendi orbes? Seu quattuor adde, 610 32
Sive etiam plures, si plures exigat usus,
Aut malo, aut potius navis later ardua supra
Hinc atque inde pari sese inter limite longe
Semotos, nequa possint se tangere parte,
Inque vicem crebris et laedi et laedere plagis, 615
Dum vacuos fert aura, et motu concitat acri.
Seorsim quisque natet; nec primo impendeant alter
Altior; elati hinc aeque tollantur et illinc
Aera per liquidum. Melius libratur et ipsa
Tum ratis, et paribus nat pendula viribus acta, 620
Nec metuit ventos, nec iniquos aetheris aestus.
Illud in his rebus tibi restat difficile unum
Atque novum, tanta nimirum effingere curvos
Mole globos, non tantum ipsi, verum addita navis
Vectorumque manus mercesque ut pondere cedant. 625
Aeris exclusae spatia extra concava massae.
Scilicet immani turgescant mole necesse est,
Immensamque trahant alvum, laterumque cavatas
Compages; ingens late se machina tendet.
Tu ne cede tamen: semper timor ardua fingit, 630
Quae nova sunt, nullique prius tentata: sed acer
Cuncta labor vincit. Praeter sua litora nautae
Nondum alias nossent oras, nec caerula dorso
Velivolas ferrent classes; nisi primus Iason [s] ^[1] 33
Audaci spernens animo syrtesque minasque 635
Horrificas ponti validis implenda dedisset
Vela notis. Duce quo patuere illa invia nerei
Claustraque et insidiae, quae tot per saecula gentes
Terruerant falsa pavidas formidine mortis.
Ille alta in puppi velatus tempora lauto 640
Hortatur socios argivae robora pubis,
Accenditque animos: illi urgent aequora remis,
Attonitae spumant undae. Volat acta carina
Phasidos ad fines, ubi dives ab arbore pendet
Vellus, et auratis perstringit lumina villis 645
Jam male defensum, vigili custode perempto.
Ite animae illustres, factis extendite feros
Nomen in aetatum cursus. Jam culmina nota
Vanescunt, patrio et matres in litore flentes,
Invalidique senes. Vobis en ipse tridenti 650
Pandit iter Neptunus: eum comitantur ovantes
Nereides, Beroe, Galateaque, et aurea Xantho,
Nesaeeque et Phillodoce, delphinibus omnes
Invectae, sparsis omnes per colla capillis;
Cymmodoceque, Thetisque soror jam saucia flamma, 655
Pelea jam tota suspirans anxia mente. [t] ^[1] 34
Ite agite heroes: vestigia vestra sequutae,
Exemplisque actae felicibus aequora classes
Contexere; cavis fervent maria omnia late
Navigiis. Quisnam ille autem [u] ^[1] fidentior, altum 660
Oceanum qui spectat, et indignatur Iberos
Spem trahere, ac regna alterius contemnere mundi
Trans anni solisque vias, et sidera nota?
Magnanimum nosco Ligurem; virtutis alumnum
Nosco italae. Viridi date serta recentia lauro, 665
Ausoniae nymphae; calathis date candida plenis
Lilia: semper honos, semper stet fama sepulti,
Oceani dum fluctus erit, dum semita ad oras
Pervia, phoebus ubi solvit temone jugales.
O quas ille vices, et quanta pericula passus, 670
Litore ab hispano dum solveret! Aspera rerum
Quae tulit, et quanta pelagi caelique procellas
Primus ad ignotas intendens carbasa terras! 35
Non certe Alcides odiis agitatus iniquae
Junonis; non ipse vafer se praeferat illi 675
Laerta satus, incensae post diruta Troiae
Pergama tam multos quamvis expleverit annos
Omnibus et terris et late fluctibus actus.
Virtus multa viri vicit tamen omnia, et oras
Vectus ad optatas, ubi nos quum phoebus anhelis 680
Adstat equis, vesper nocturnos excitat ignes,
Atque alia effulget stellis maioribus arctos,
Djs pelagi, aurifero religata in litore puppi,
Dona tulit voti compos, Cubaque potitus, [x] ^[1]
Gentibus attonitis monstro atque ingentibus ausis. 685
Quin et jam menso oceano, rursusque remenso,
Victor ad hispanos remeans cum classe penates
Ante invisa refert peregrino munera ab orbe,
Inventasque ostentat opes, cultusque locorum
Edocet, atque auro dites atque ubere glebas. 690 36
Hinc subito Europen late vulgata per omnem
Fama volat, veterem quarta crevisse reperta
Parte orbem, oceano edomito, trans ultima caeli
Sidera. Felices illic felicia gentes
Regna tenere, aurum rivis fluere, atque adamantas, 695
Gemmarumque alias nullo custode jacere
Per juga per saltus et sylvas; unde superne
Balsama odorato manant sudantia ligno.
Ergo omnes ardor stimulat nova quaerere regna
Auspiciis actos tantis: timor omnis, et illa 700
Formidata leves jam monstra abiere per auras,
Falsa velut tacitae fugiunt insomnia noctis.
Et dubites parere meis horatibus ipse
Lentus adhuc? Gelidusne tibi praecordia circum
Sanguis hebet, tantumne times convicia vulgi 705
Ignari? Tentanda via est, qua te quoque in altum
Tollere, et immensum possis volitare per orbem.
Jam domita oceani rabies: nunc aura domanda est
Aeris; hinc laudem speres, hinc praemia, si te
Major tangit honos, major si gloria famae. 710
Nec superi votis aberunt a grandibus: ille [y] ^[1] 37
Taurus ut Europes, ut Phryxi candidus albis
Ille Aries villis, utque ales Pegasus; Argo
Testis et ipsa, maris quae prima innare per undas
Ausa procellosi puro micat aurea caelo 715
Sidereo in coetu, furvas et discutit umbras.
Cui tua stellifera quondam comes addita sede
Per noctem late flammantia lumina fundat
Navis, et ardebit nautis felicius omen,
Tyndaridum quam signa, heliceque, aut parrhasis ursa; 720
Ipsa per ignotas postquam te vexerit oras
Victorem, et fama ingentem compleverit orbem.
Adspice qua gelidam mundus consurgit ad arcton
Arduus, et contra vergit qua pronus in austros;
Illic humanos regio frustrata labores 725
Hactenus ignoto jacet avia litore, et illa
Fors quoque et uberibus campis populisque superba
Atque opibus, [y] ^[1] sed navigiis nondum hospita curvis. 38
Quippe gelu assiduo torpet maris unda revincta,
Et patulas vetat ire rates. Tibi mobilis aer 730
Pandet iter glaciemque super, super horrida canae
Strata nivis; caelo venies ceu missus ab alto.
Qualis quum rhodopen mavors, aut trhacia curru
Arva petit, volucrumque sedens moderatur habenas
Alipedum; volat aetherios vi fervidus axis 735
Per campos, jam jamque venit, temploque propinquat:
Desilit; arma humeris sonuere: at pectora trhacum
Dirriguere metu, sanctum sibi numen adorant. FINIS LIBRI PRIMI.