Your search found 1029 occurrences

Retrieve all occurrences (This may take some time to download)

Click here for a KWIC Report

Occurrences 1-1029:

Duplex. Omnia de Com. unius Martyr. extra tempus Paschale, exceptis iis, quae hic habentur propria. Ad vesper. Antiph. Qui me confessus fuerit et c. Dixit et c. cum reliquis Psalmis de Dominica, et loco ultimi, Psal. Laudate Dominum omnes gentes. Capitul. Beatus Vir et c. Hymnus
Dies refulget annua
Nobis reducens gaudia
Translationis Domnii
Pignore sacro celebris.
Odas fundat mellifluas,
Laudes expromat

prouincias incubuit, ut nulli uideretur eorum se posse impias effugere manus. Ipse etiam Fredericus Romanorum imperator non de resistentia sed de latibulo dicitur cogitasse. Tunc plerique litterati uiri ueteres scrutantes scripturas, coniciebant maxime ex dictis Methodii martiris, has fore illas gentes, que precedere debent Antichristi aduentum. Ceperunt autem munire ciuitates et castra suspicantes quod ad urbem Romam uellent omnia uastando transire. 4Porro Bela rex ueritus, ne Tartari transuadato Danubio reliquam regni partem contererent, misit ad ciuitatem Albensem et

abstineret, sed puris et sinceris affectibus cum reuerentia creatoris exercere uirtutes et benefacere solicite procuraret. Verum ex arbitrio libero ipsorum hominum cupiditas effrenata, pacis emula, diuina beneficia nullatenus recognoscens, lites, contentiones et discordias cotidie generat inter gentes, ut, nisi iusticia conatus eius reprimeret, non posset mundus secundum rectum ordinem gubernari. Ideoque leges sunt proditae, ut mali homines ab eorum malicijs et erroribus conpescantur et boni iustique homines uiuere ualeant pacifice et quiete. Scriptum est enim: Ante Dei uultum nihil

peregrinatione fessi fuerant, exercebant. Sed ipse Vngarorum exercitus munus condignum ipsis contulit Iadertinis. Grandis quidem erat exercitus et multę nationes iussu regio congregate. Erant ibi Vngari, Croati, Bosgnachi, Phylistei, Cumani, Boemi et Theutonici seu Alemanici et alię plures gentes, quas particulariter explicare non curamus. Iadertini robustiores efficiuntur, suas probitates coram exercitu illo innumerabili experiuntur. Nam quodam die octauodecimo Iunii quidam ex Iadrensibus armis confibulati penes contra ciuitatem se

expedivimus alteram nostram galeam, scilicet maiorem, cuius patronus seu armator extitit ser Blasius de Soppe, quo die etiam nonnullae aliae barchae illius profectae sunt praemissa occasione. Die mercurii immediate sequenti, hora quasi meridiei, ipsi Pagenses per gentes nostras in quodam rumore prope Pagum, ubi promunierant et in quo fugerant, omnes relicta terra Pagi conflicti sunt, quorum quidem arripientes fugam, ceteri omnes masculini sexus, exceptis minoribus aetate, aut interfecti aut captivati sunt, sed pro minori parte interfecti; inter quos

de Corbavia. Eodem anno die veneris 4. mensis februarii, Spalatenses intrinseci una cum gentibus vicebani, scilicet Clissiensibus, Pogliziensibus et aliis comburerunt molendina et quasi totum territorium Tragurii et praedati sunt multa animalia eorum, ac multas gentes captivaverunt, inter quos fuit captus presbyter Iacobus, canonicus traguriensis. Die 15. mensis februarii, videlicet die martis, obiit comes Butcho. Die

5. mensis februarii dominus Antonutius et dominus Franciscus de Contarenis cum gentibus eorum armigeris, una cum vice-bano Harvoy et ser Aloysio de Matafaris, transiverunt versus Bihachium. Eodem die dominus Paulus Bisseno, noviter creatus per Ungaros banus Chroatiae, per gentes Harvoye ductus fuit captivus Iadram et datus in manus domini capitanei praedicti. Venerabilis domina soror Mariza, quondam ser Crescii de Zadulinis, nobilis civis Iadrae, die dominico 18. mensis februarii disponsata et annullata fuit in

in loco dicto Othus, quaedam mulier Priba nomine, postquam moriretur et sepulta esset in eadem insula per plures ibi existentes visibiliter visa est et maxime per quandam aliam mulierem quam ipsa mortua manu propria verberaverat et nisi exproclamasset adiutorium et cucurissent gentes quae prope erant, interficiebat ipsam, qui adcurrentes viderunt eam et exclamantem verberatam et excapillatam, nec viderunt quemquam circa ipsam, sed dixit eis, quod visibiliter vidit et cognovit ipsam; quae mortua plures et plures novitates fecit in domo quondam Venturini de Cesanis ibi

31  Producunt silvae, frondosi tempore veris.
32  Haud aliter soboles, viget haec, nunc illa, virorum.
33  Quod si tantus amor stirpem tibi noscere nostram;
34  (Quam tamen innumerae gentes novere per orbem,)
35  Urbs est Argolicas Ephyre inter condita fauces; 35
36   ****************** Versus 36. excidit, qui apud Homerum

74  Ut tandem agnovit divina e stirpe creatum,
75  Detinuit secum, natae connubia pactus, 75
76  Cum qua dimidium regni partitur honorem
77  Dant simul et Lyciae gentes, quem percolat agrum,
78  Arboribus longe laetum, et felicibus arvis.
79  Illa parit magno tria pignora Bellerophonti;
80  Isandrum, simul Hippolochum, sed tertia proles 80

intacta virgine factus homo.
1.171.5  Nunc propius quaerenda salus, et ac aethera clarum
1.171.6  Vilibus e terris maxima porta patet.
1.171.7  Iam Zephyri et Boreae gentes, Occasus et Arctos,
1.171.8  Omne quod hinc Tanais claudit et inde Tagus,
1.171.9  Romam festinant, et confluit orbis in Urbem,
1.171.10  Nec capiunt ipsae millia tanta viae.

3.3.171  Sunt et quae magnae quondam gessere Mycenae;
3.3.172  Oedipodionidum plurima facta vacant.
3.3.173  Plurima Lydorum, Persarum plurima restant,
3.3.174  Et Macetum gentes multa tenenda dabunt.
3.3.175  Sunt res Albanae, Carthaginis acta supersunt,
3.3.176  Et dare, quae referas, maxima Roma, potest,
3.3.177  Roma triumphatas inter

multa tenenda dabunt.
3.3.175  Sunt res Albanae, Carthaginis acta supersunt,
3.3.176  Et dare, quae referas, maxima Roma, potest,
3.3.177  Roma triumphatas inter celeberrima gentes,
3.3.178  Terrarum domitrix, imperiale caput.
3.3.179  Nam quota gestorum pars est memorata Quiritum?
3.3.180  Cantatis longe plura canenda vacant.

Genuae status est; haec memorare potes.
3.3.187  Florentina potes, Venetum potes arma referre,
3.3.188  Et potes anguigenum concelebrare ducem.
3.3.189  Ecce autem gentes adversum iusta profanas,
3.3.190  Numine pro vero Pannones arma ferunt.
3.3.191  Horum bella potes mansurae tradere famae,
3.3.192  Et tot praestantes occubuisse viros;

ad Superos scandere velle putes.
3.8.51  Interea totum, Somni germana, per orbem,
3.8.52  Haud ulli late conspicienda volat,
3.8.53  Sternit et incautas, nullo discrimine, gentes,
3.8.54  Nativa immiti vincula falce metens.
3.8.55  Nec viridi specie, viridive aetate movetur,
3.8.56  Non fortem ignavo ferius illa rapit.

quid tetrici iubeant oracla Lycurgi,
3.18.38  Quid sapiens docto sanxerit ore Solon,
3.18.39  His aeternae urbes, his inclita regna reguntur,
3.18.40  Hic placito gentes nodus amore ligat. 19. PRUDENTISSIMO IURIS CONSULTO BARTHOLOMAEO CEVOLAE VERONENSI
3.19.1  Iure fuit nobis niveo notanda lapillo,

cohibe pestem; revocetur in antrum
4.12.188  Auster, et expurgent Thracia flabra diem;
4.12.189  Fluctibus et reduces, Tritonia concha, receptus,
4.12.190  Neptuno gentes iam miserante, canat.
4.12.191  Vota nihil prosunt; et quae fert omnia secum,
4.12.192  Haec eadem nostras, fert simul unda, preces.
4.12.193  Ecce magis, dirus, magis ecce

novitate et periculi magnitudine exteriti ad nos venere affirmant tantas copias agrum eius despoti invasisse, quantas vix unquam aut legimus aut vidimus. Traditum est, ipsum praeter domesticas gentes X. legiones mercenarias in armis habere, ex omni genere hominum conductos viros, singulari virtute et ad omne facinus audacissimos. Dux insolentissimus horum virtute fretus et prospero eventu superioris belli, quo Bizantium

enim licentia multa solicitudine permixta est: quicquid boni ac decoris principatu est, tu solus possides – illorum enim tantam licenciam illis 68 reliquisti cum multitudine curarum. Cedant 69 huic gaudio nostro in huiusmodi salutacionis officio omnes gentes nationesque, tum praestantia ducis, tum excellentia urbis, tum quia [rerum] 70 reges a fortuna pendent, ex una fere familia nati. Nobis videtur hic florentissimus senatus huius primarie urbis equalem sue amplissime dignitati principem dedit, non

iugumque Dei detractare, inimicos quibus eos coerceret retinuit: Π populum Hebraeum inimicis afflixit not. lector A2 in marg. Quia, inquit, irritum fecit gens ista pactum meum quod pepigi cum patribus eorum, et uocem meam audire contempsit, et ego non delebo gentes quas dimisit Iosue et mortuus est, ut in ipsis /212r/ experiar Israel, utrum custodiant uiam Domini et ambulent in ea sicut custodierunt patres eorum, an non. Et subdit scriptura: Hae Hae] corr. lector A1 ex Haec sunt gentes quas Dominus

et ego non delebo gentes quas dimisit Iosue et mortuus est, ut in ipsis /212r/ experiar Israel, utrum custodiant uiam Domini et ambulent in ea sicut custodierunt patres eorum, an non. Et subdit scriptura: Hae Hae] corr. lector A1 ex Haec sunt gentes quas Dominus dereliquit, ut erudiret in eis Israel Israel] correxi ex Ierusalem et omnes qui non nouerant bella Chananeorum, ut postea discerent filii eorum certare cum hostibus et habere consuetudinem proeliandi: quinque satrapas Philisthinorum, omnem quoque

flesse dicitur quod post centum annos nullus eorum, quos tunc cernebat, superfuturus esset. O si possemus in talem ascendere speculam de qua uniuersam terram sub nostris pedibus cernemus, iam tibi ostenderem totius mundi ruinas, gentes a gentibus et regnis regna collisa, alios torquere, alios necari, alios absorbi fluctibus, alios ad seruitutem trahi, hic nuptias, ibi plantum, illos nasci, istos mori, alios affluere diuitiis, alios mendicari, et non Xerxis tantum

alios uel aequales uel potiores cum ruinis eorum sigillatim recensere qui grauiora mala perpessi sunt. Nec solum contenti esse debemus priuatas recensuisse personas, sed principes, reges, imperatores, ciuitates, prouincias, gentes, populos, et alias potentias quascumque quibus aliquid cladis aut exitii aut infortunii maximum accidisse cognoscitur. Quod nimirum Seruius ad Ciceronem prudentissime aptissimeque his uerbis induxit: Quae res mihi

sedentes sepeliunt. Ceterum quis posset enumerare singularum nationum proprias consuetudines quas de sepeliendis mortuis habuerunt, cum et usque in hodiernam diem uix duas gentes inuenies exceptis Christianis quibus idem sit mos sepulturae! Vnde ergo, cum una sit omnium mors, tanta diuersitas sepeliendi inoleuit? Non certe aliunde quam ex diuersa uiuentium uoluntate aut opinione, ad quos, ut uel ex hoc

Tum Cardinalis: Et legi et audiui et etiam nunc uideo, egregie imperator, Venetorum animum in defendenda religione christiana supra omnes reges ac principes praecipuum fuisse, Venetosque suis armis multas christianorum gentes ac prouincias a barbarorum rabie defendisse. Tu quoque, magis quam caeteri imperatores, operam nauasti, audaciamque rabidi hostis tua uirtute fregisti. Igitur macte uirtute, ad reliqua agenda strenue perge. Ego autem (ut par est hominem religiosum) supplici oratione deum optimum maximumque

grande nefas cupiunt uitare, necesse est
Placatis animis foedera pacis ament,
Viribus et iunctis communi protinus hosti
10   Occurrant: nullam res petit ista moram.
Ille etenim reliquas properat disperdere gentes,
Vnus qui mundi plurima regna tenet. In discordiam principum Christianorum
Mus et rana lacu medio dum pręlia miscent,
Alter in alterius damna

Quare expansa Tibi tenduntur brachia? Quare
Consertim iuncti sunt Tibi, Christe, pedes? 10 Christus:
Hinc illinc quoniam diuersas conuoco gentes
Inque unam stabili foedere iungo fidem. Christianus.
Sed cur demissa pariter ceruice recliuus
Sic defixa tenes ora oculosque solo?

interempti martyrioque coronati hymnus
Ecce sol claro radians nitore
Iam diem nobis celebrem reducit
Pręsulis nostri probitate multa
Martyrioque.
5  Quem ferę gentes manibus prophanis
Saxa torquentes dedidere lętho,
Dum suę sanctę ecclesię decenter
Iura tuetur.
O fides magnę pietasque mentis:
10  Maluit fuso perimi cruore,

Concessit sano protinus ire pede.
Tunc quoque non pauci, multoque stupore repleti,
10  Haustam de sancto fonte bibere fidem.
Ipse sed eiectus Solymas post terga reliquit
Atque adiit gentes, Hieroboame, tuas.
Ingessit maledicta mago tunc forte Symoni,
Qui studio foedę ductus auaritię
15  Diuinum donum uenale putabat et eius
Esse emptor cupiit uenditor ut fieret.

Et libertatis donauit munere mundum
Vinclisque ereptos duxit ad astra patres.
Eius, quęso, meum transfigas uulnere pectus
Quo magis hunc qui me tam bene amauit amem.
Te gentes populique omnes mirantur et omnis
Te pariter diuum turba uerenda stupet,
Nanque Tibi similis sanctarum nulla dearum
Esse potest, primi sit licet illa chori.
Te casti mores,

quasi iuuenculus indomitus etc. 176 . Hieremias scribit in libro mala uentura super Iudam 177 . Adducam malum super omnem carnem, et Baruch fidelem saluabo quocunque perrexerit. Consummam cunctas gentes etc. nec quasi innocenti parcam tibi 179 . Saraias iussu Hieremię legit librum Babyloniis afflictionis super eos futurę et proiecit illum in fluuium Euphratem 181 . Recordare, Domine, quid

predicatio. Psalmus CVIIII 118 . Sedes in iudicio super domum Dauid ad quos in Euangelio: Sedebitis super sedes duodecim etc. Psalmus CXXI 121 . Apostoli conuocantes gentes ad fidem 127 . Liga testimonium, signa legem in discipulis meis 153 . Egeni, id est apostoli 156 . Pauperes homines in sancto Israel exultabunt. Sanctificabunt sanctum

sunt operarii subdoli, transfigurantes se in apostolos Christi etc. XI. An experimentum quęritis eius, qui in me loquitur Christus? XIII. AD GALATAS: Qui operatus est Petro in apostolatum circumcisionis, operatus est et mihi inter gentes. Iacobus et Cephas et Ioannes, qui uidebantur columnę esse, dextras dederunt mihi et Barnabę societatis II. ACTVVM: Cecidit sors super Mathiam I. Per apostolos fiebant miracula; etiam per umbram Petri ab infirmitatibus sanabantur

de mari bestiam ascendentem etc. de Antichristo XIII. Et uidi bestiam, et reges terrę, et exercitus eorum congregatos etc. de Antichristi et suorum profligatione XIX. Soluetur Sathanas de carcere suo, et exibit, et seducet gentes quę sunt super IIII angulos terrę Gog et Magog; et congregabit eos in pręlium, quorum numerus est sicut arena maris etc. XX.
Angeli. Non ne omnes sunt administratorii

Craterę 243 . Filii Iacob 251 . Apostolorum tribulatio 253 . Deum Iacob prędicabunt 256 . Nobiles eius. Cerui. Apostolis, ut gentes doceant, pręcipitur 266 . Ad apostolos exhortatio 270 . Oues foetę 273 . Reliquię dicti iuxta electionem gratię 275 .

XXV. Pilatus lauit manus dicens: Innocens ego etc. XXVII.
Baptisma. Trans Iordanem sanat turbas, quia baptismo sanantur infirmitates spiritales XIX. Docete gentes et baptizate XXVIII. MARCVS
Bonus. Paraliticus a quattuor portabatur: uel a quattuor uuirtutibus cardinalibus uel a

immanitas 120 . Nomadum crudelitas 121 . Caspiani homine mactato diuinant 199 . Cibo simplici et unico usi Lusitani 65 . Gentes glande uictitantes. Famem tolerando ab obsidione liberati 100 . Mysi ab animalibus abstinent; melle, lacte et caseo aluntur. item Getę 119 . Getę uites exciderunt, ut abstemii uiuerent

MELLA IN GEOGRAPHIA
Crudelitas. Tauri aduenas pro uictimis cędunt 23 . Esedones pocula ex parentum capitibus, Asiacę ex inimicissimorum conficiunt 24 . Gentes crudelissimę. Diomedes crudelis crudeliter periit 27 . Germani crudeles suis, hospitibus boni 46 .
Credulus. Pelorum gubernatorem

laguncula implebitur uino. Ecce ego implebo omnes habitatores terrę eius ebrietate. Et dispergam eos, uirum a fratre suo, et patres et filios pariter, ait Dominus 170 . Ad te gentes uenient ab extremis terrę, et dicent: Vere mendacium possederunt patres nostri, uanitatem quę eis non profuit 171 . Reducam eos, et erunt mihi in populum, et ego ero eis in Deum, quia reuertentur ad me in toto corde suo

Helię occupauit fames populum Israel, id est exinanitio uerbi Dei; uenit propheta ad uiduam, de qua dicitur: Multi filii desertę magis quam eius quę habet uirum; et panem illi multiplicauit IIII. Demoniacus habitans in monumentis et sanatus a Iesu, signat gentes conuersas ad Iesum. Emoroissa tangens Iesum sanatur: gentilis populus credens saluatur VIII. Cum eiecisset demonium, locutus est mutus et admiratę sunt turbę XI. Ignem ueni mittere in terram, et quid uolo nisi ut

Et alias oues habeo, quę non sunt de hoc ouili; et illas oportet me adducere, et uocem meam audient, et fiet unum ouile et unus pastor X. Ieeus declinans Iudeos abiit iuxta desertum, quia uerbum illis relictis uenit ad gentes XI. Quidem gentiles rogauerunt Philippum dicentes: Volumus Iesum uidere. Philippus, dicit Andreę, rursum uterque Iesu. Et ego, si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad me ipsum. Seruo amputatur auricula et denuo restituitur: ut auditus litterę in

oportet sapere XII. ACTVVM: Libros uanę curiositatis comburunt XIX.
Conuersi. AD ROMANOS: Osee: Vocabo non plebem meam, plebem meam. Israel reliquię saluę fient. Gentes apprehenderunt iustitiam quę est ex fide, Iudei non etc. IX. AD CORINTHIOS II: Deus qui dixit de tenebris lucem splendescere, ipse illuxit in cordibus nostris ad illuinationem scientię claritatis Dei, in facie Christi Iesu IIII.

Dei, in facie Christi Iesu IIII. AD EPHESIOS: Ostendit eis de quantis malis ad quale bonum commigrarint ab idolis translati ad Christum II. Reuelatum apostolis esse gentes comparticipes promissionis in Christo Iesu per Euangelium III. Eratis aliquando tenebrę nunc autem lux in Domino. Vt filii lucis ambulate! V. AD COLOSSENSES: Et uos, cum mortui essetis in delictis,

Stoidis insula quęstuosa margaritis 68 . Persis etiam in luxum diues. Tylos insula plurima margaritis 70 . Hammeum littus, ubi auri metalla. Cauranani, quod signat ditissimos armento. Arabum gentes ditissimę. Cytis insula in mari Rubro topazium ferens 71 . Quomodo inueniantur margaritę 102 . Lolia Paulina smaragdis margaritisque operta. Cleopatrę uniones omnium maximi. Clodius, Esopi tragedi

et casus diaboli 190 . Leo gentium, draco qui est in mari. Faciam cum eis pactum pacis, et cessare faciam bestias pessimas de terra, id est demones 191 . Soluetur Sathanas de carcere suo, et exibit seducere gentes etc. 192 . Belial uniuersus interiit. Clypeus fortium eius ignis, uiri exercitus in coccineis, aspectus eorum quasi lampades, quasi fulgura discurrentia 209 . Facies eorum uentus urens

Dominum sedentem super solium excelsum etc., de gloria Domini 152 . Deo omnia factu facilia esse, ipsum autem incomprehensibilem. Omnipotens creator et rector omnium, sapientię infinitę, omnia quasi nihil in comparatione illius. Omnes gentes quasi non sint, sic sunt coram eo. Ego Dominus primus et nouissimus ego sum 160 . Ego primus et ego nouissimus, et absque me non est Deus. Quis similis mei? De diis gentilium 161 . Ego Dominus, et

eum uiri de loco suo 211 . Veniet Desyderatus cunctis gentibus. In die illa assumam te, Zorobabel, serue meus, et ponam te quasi signaculum, quia te elegi. Item de tempore Christi 212 . Post gloriam misit me ad gentes, quę spoliauerunt uos. Ecce ego adducam seruum meum Orientem, quia ecce lapis super lapidem unum VII oculi etc. 212 . Ecce uir, Oriens nomen eius, et subter eum

Et uidi stellam de cęlo cecidisse in terram IX.
Defensio. In prima mea defensione nemo mihi affuit etc. Dominus autem mihi astitit et confortauit me, ut per me prędicatio impleatur et audiant onmes gentes; et liberatus sum de ore leonis. Liberauit me Dominus ab omni opere malo, er saluum faciet in regnum suum cęleste: cui gloria in secula seculorum. Amen IIII.
Diabolus. APOCALYPSIS: Quattuor

serpens antiquus, qui uocatur diabolus et Sathanas, qui seducit uniuersum orbem; et proiectus est in terram, et angeli eius cum illo missi sunt XII. Damnatio diaboli per aduentum Christi. Cum consummati fuerint mille anni, soluetur Sathanas de carcere suo, et exibit, et seducet gentes etc. XX. METHAMORPHOSES
Derisio. Stelles Cererem auide bibentem irrisit et ab ea aspersus in stellionem

Ascensus Domini 58 . Christus humiliatus 76 . Christus post passionem uictor 83 . Arcistrathgos pręliorum ad gentes legatus missus 83 . Ionas Christus, Niniue mundus 87 . Christus relinquens Patrem, ut gentium iungatur ecclesię 88 . Descendit ad inferos, tertia die resurrexit

sitit, ueniat ad me. Iesus, filius Iosedech. Iesus magnus sacerdos. 145 . Christus rex er sacerdos 147 . Zorobabel 150 . Post gloriam misit me ad gentes 155 . Christus Deus omnipotens Sabaoth. Sacerdos magnus 155 . Christus tentatus 156 . Lux, lapis primarius, lapis stanneus 157 .

Christus nasciturus de periculis liberauit 211 . Sex nomina Christi: admirabilis, consiliarius, Deus, fortis, pater futuri sęculi, princeps pacis. Christus fons, puer meus electus 215 . Ipsum gentes deprecabuntur, et erit sepulchrum eius gloriosum 216 . Saluator 217 . Emitte agnum, dominatorem terrę 221. 235 . Christus Ęgyptum ingressus. Veni mittere gladium

Christus mons 184 . Christus apostolus, id est missus 191 . Iustitia, sapientia, sanctitas, fortitudo 192 . In semine tuo benedicentur omnes gentes 199 . Christi erga nos beneficia 201 . Christus mediator 202 . Promisdiones de Christo. Promissio de hominibus 205 .

Opera. Dei magna et parua 175 . Christus rex regum 179 . Christus descendit sicut pluuia in uellus, id est in Iudeos, et sicut stilicidia stilantia super terram, id est super reliquas gentes 181 . HIGINVS
Dolor. Canis prę dolore defecit. Orpheus lugens Euridicen

quomodo ergo conuersa es mihi in prauum, uinea aliena? etc. Assumam uos unum de ciuitate, et duos de cognatione, et introducam uos in Syon. Et dabo uobis pastores etc. In illo tempore uocabunt Hierusalem solium Domini, et congregabuntur ad eam omnes gentes in nomine Domini 167 . De congregatione Ecclesię per Christum 173 . Et habitabunt in terra sua, id est in Ecclesia in fide uniti 173 . Quia eiectam uocauerunt

Mulier amicta sole, et luna sub pedibus eius, et in capite eius corona stellarum XII; et in utero habens, et clamabat parturiens, et cruciabatur ut pariat XII. Et peperit filium masculum, qui recturus erat omnes gentes in uirga ferrea etc. Draco persecutus est mulierem quę peperit masculum; et datę sunt mulieri alę duę aquilę magnę, ut uolaret in desertum etc. XII. Veni, et ostendam tibi sponsam, uxorem Agni. Et sustulit me in spiritu in

in labiis eorum 364 . Obstructum est os loquentium iniqua. Intenderunt arcum suum. Defecerunt scrutantes scrutinio. Infirmata est contra eos lingua eorum. Verba iniquorum pręualuerunt super nos 366 . Dissipa gentes quę bella uolunt. Bestię calami. Congregatio taurorum 370 . Iniquitatem in excelso locuti sunt 373 . Leua manus tuas in superbias eorum in finem 374 . Filii Efren

dicitur: Ęgypto dedimus manum et Assyriis, ut saturaremur pane etc. 182 . Ad Ezechiellem dicitur: Quasi subcinericium ordeaceum comedes, et stercore hominis operies illud docens. Sic comedent filii Israel panem pollutum inter gentes etc. Ecce conteram baculum panis in Hierusalem etc. 185 . Fames propter peccata 187 . Nesciuit quia ego dedi ei frumentum et uinum etc. iccirco auferam

uidebimus eum sicuti est III. APOCALYPSIS: Vincenti dabo edere de ligno uitę, quod est in paradiso Dei mei. Corona uitę. Manna absconditum, calculus candidus, in quo nomen nouum scriptum, quod nemo scit, nisi qui accipit. Potestas super gentes et stella matutina II. Qui uicerit, sic uestietur uestimentis albis; et non delebo nomen eius de libro uitę, et confitebor nomen eius coram Patre meo et coram angelis eius. Ecce dedi coram te ostium apertum, quod nemo potest claudere etc.Qui uicerit, faciam

247 . Fidelibus bona promittuntur 259 . Virgo Syon 269 . Fideles 278 . Miles Christi 280 . Gentes non omnes simul crediturę. Christiani 283 . Qui sequimini iustitiam et quęritis Dominum 290 . Beta cocta, beta semicocta 293 . Raritas credentium ex Iudeis

Confessa implere, impleta docere 185 . Qui habet, dabitur ei 185 . Fidei argumentum in conuersione Pauli 193 . Qui ex fide sunt, hi filii sunt Abraham. Ex fide iustificat gentes Deus 199 . Iustus ex fide uiuit 201 . Fides non iam sub pedagogo 202 . Vnum sumus in Christo 203 . Fides cum

Abraham nesciuit nos, et Israel ignorauit nos. Tu , Domine, pater noster, redemptor noster, a sęculo nomen tuum. Inuenerunt qui non quęsierunt me. Seruos suos uocabit nomine alio, id est Christianos 166. Prophetat pastores futuros et fideles inter gentes 176. Gentium conuersio 187. Siccaui lignum uiride, id est Iudeos, et frondem feci lignum aridum, id est gentes 188. Terra illa inculta facta est ut hortus uoluptatis etc. 192. Et dicam non populo meo: Populus meus es tu. Et ipse dicet: Deus meus es

tuum. Inuenerunt qui non quęsierunt me. Seruos suos uocabit nomine alio, id est Christianos 166. Prophetat pastores futuros et fideles inter gentes 176. Gentium conuersio 187. Siccaui lignum uiride, id est Iudeos, et frondem feci lignum aridum, id est gentes 188. Terra illa inculta facta est ut hortus uoluptatis etc. 192. Et dicam non populo meo: Populus meus es tu. Et ipse dicet: Deus meus es tu 202. In die illa congregabo claudicantem 208. De conuersione gentium 210. De conuersione gentium

qui operatur in uobis et uelle et perficere pro bona uoluntate II. AD THESSALONICENSES I: Spiritum nolite extinguere V. AD HEBREOS: Optimum est enim gratia stabilire cor XIII. IOANNIS I: Tenebrę transierunt, et uerum lumen iam lucet II. Gentiles. ACTVVM: Petro reuelatum etiam gentes mundari a Deo X. Paulo dixit Dominus: Exi longe ad nationes XXII. PETRI I: Prophetę de futura in uobis gratia prophetauerunt etc. I. METHAMORPHOSES

agere possumus nisi per gratiam. Vnde propheta: Conuerte me, Dominę, 1 et conuertar 376. Templum Dei estis 378. Gratia Dei 379. Gentiles conuersi 14. Allophili, id est alienigenę 61. Gentium uocatio 80,297. Gentes crediderunt 91. Ionas dolet, non quod gentes saluentur, sed quod Israel pereat 92. Nox pręcessit, dies appropinquauit 93. Mulier inclinata, quam Dominus erexit 97. De thiopia mihi uictimę deferentur 143. Electa de gentibus Ecclesia 148. Et

Conuerte me, Dominę, 1 et conuertar 376. Templum Dei estis 378. Gratia Dei 379. Gentiles conuersi 14. Allophili, id est alienigenę 61. Gentium uocatio 80,297. Gentes crediderunt 91. Ionas dolet, non quod gentes saluentur, sed quod Israel pereat 92. Nox pręcessit, dies appropinquauit 93. Mulier inclinata, quam Dominus erexit 97. De thiopia mihi uictimę deferentur 143. Electa de gentibus Ecclesia 148. Et confugient gentes multę ad

dolet, non quod gentes saluentur, sed quod Israel pereat 92. Nox pręcessit, dies appropinquauit 93. Mulier inclinata, quam Dominus erexit 97. De thiopia mihi uictimę deferentur 143. Electa de gentibus Ecclesia 148. Et confugient gentes multę ad Dominum in die illa 155. Ociosi in uineam conducti 160. Gentium conuersio 165. Pullus: super ipsum gentes sperabunt 166. Facti filii Abraham 169. Inserti in radicem bonę oliuę. Cęcitas ex parte facta est domui Israel, donec intraret

quam Dominus erexit 97. De thiopia mihi uictimę deferentur 143. Electa de gentibus Ecclesia 148. Et confugient gentes multę ad Dominum in die illa 155. Ociosi in uineam conducti 160. Gentium conuersio 165. Pullus: super ipsum gentes sperabunt 166. Facti filii Abraham 169. Inserti in radicem bonę oliuę. Cęcitas ex parte facta est domui Israel, donec intraret plenitudo gentium 171. Desertum 177. Magnum nomen Domini in gentibus 181,182. Secundi accipiunt hęreditatem, non

credentibus gentiles crediderunt 204. Cęcitas ex parte facta est etc. 204. Abietes et cedri Lybani principes gentium 219. Damascus 236. Conuersi 237. Ciuitas gentium timebit te 247. Lybanus refertur ad gentiles 257. Confugient gentes multę ad Dominum. Desertum 272. A Christo mansuefacti. Populus pauper et tenuis 275. Suscitantur ab aquilone, ut credant in eum qui uenit ab ortu 276. Insulę 277. Deus non solum Iudeorum Dominus, sed etiam gentium 283. Persecutio 289. Nos

Deus non solum Iudeorum Dominus, sed etiam gentium 283. Persecutio 289. Nos sumus et gens et tribus Domini 291. Conuertimini ad me ab extremis terrę, et salui eritis. Beati qui non uiderunt et crediderunt 295. Dabit impios pro sepultura 296. In ipso gentes sperabunt 297. Et semen tuum gentes hęreditabunt 298. Christus ad gentes missus 301. Pacem qui erant longe et his qui prope 307. Populus quem non cognoui seruiuit mihi 312. Ambulabunt gentes in lumine tuo

etiam gentium 283. Persecutio 289. Nos sumus et gens et tribus Domini 291. Conuertimini ad me ab extremis terrę, et salui eritis. Beati qui non uiderunt et crediderunt 295. Dabit impios pro sepultura 296. In ipso gentes sperabunt 297. Et semen tuum gentes hęreditabunt 298. Christus ad gentes missus 301. Pacem qui erant longe et his qui prope 307. Populus quem non cognoui seruiuit mihi 312. Ambulabunt gentes in lumine tuo 313. Ędificabunt filię / peregrinorum

Nos sumus et gens et tribus Domini 291. Conuertimini ad me ab extremis terrę, et salui eritis. Beati qui non uiderunt et crediderunt 295. Dabit impios pro sepultura 296. In ipso gentes sperabunt 297. Et semen tuum gentes hęreditabunt 298. Christus ad gentes missus 301. Pacem qui erant longe et his qui prope 307. Populus quem non cognoui seruiuit mihi 312. Ambulabunt gentes in lumine tuo 313. Ędificabunt filię / peregrinorum muros tuos 314. Vt mederer contritis

296. In ipso gentes sperabunt 297. Et semen tuum gentes hęreditabunt 298. Christus ad gentes missus 301. Pacem qui erant longe et his qui prope 307. Populus quem non cognoui seruiuit mihi 312. Ambulabunt gentes in lumine tuo 313. Ędificabunt filię / peregrinorum muros tuos 314. Vt mederer contritis corde et prędicarem captiuis indulgentiam 315. A facie tua gentes mouebuntur 320. Quibus non est nunciatum de eo audient 322,331. Esurientes impleuit bonis, et

Populus quem non cognoui seruiuit mihi 312. Ambulabunt gentes in lumine tuo 313. Ędificabunt filię / peregrinorum muros tuos 314. Vt mederer contritis corde et prędicarem captiuis indulgentiam 315. A facie tua gentes mouebuntur 320. Quibus non est nunciatum de eo audient 322,331. Esurientes impleuit bonis, et diuites dimisit inanes 325. Gentium conuersio 328. Gentium peccata deleta 355. Nos filii Abraham, non Iudei 366. Gentiles cęci, Iudei claudi 375.

320. Quibus non est nunciatum de eo audient 322,331. Esurientes impleuit bonis, et diuites dimisit inanes 325. Gentium conuersio 328. Gentium peccata deleta 355. Nos filii Abraham, non Iudei 366. Gentiles cęci, Iudei claudi 375. Ephraim gentes. Gentium uocatio. Et erit spes nouissimis tuis 376. EX SECVNDA COMMENTARIORVM Gloria. Qui de sanctitate morum superbiunt 19. Recedite polluti, clamauerunt eis 20. Corona 47. Inanis

crucem 180. Galilea 181. Populus gentilis pessimus. Emoroissa 185. Sydon 186. Demoniacus ab infantia, quem Dominus sanauit 186. Pullus ligatus 187. Vinea aufertur Iudeis et datur gentibus 187. Centurio confitetur 190. Vocatio gentium. Gentes cohęredes Christo. Hęreditas nostra Dominus 225. Chanaan immutatus 286. Familia 291. Tempus spargendi lapides et tempus colligendi 293. Melior est canis uiuus super leonem mortuum 302. Hęreditas Christi 321. Gentium conuersio 325.

cadent 356. Transferentur 2 montes in cor maris. Mota est terra. Exaltabor in gentibus 356. Subiecit populos 357. Superstitio gentilis 358. Christus orat pro gentibus 364. Gentium uocatio. Allophili 365. Oculi eius super gentes respiciunt 367. Benedicite, gentes, Dominum Deum nostrum 367. Et gentes in terra dirigis 368. Non credentes inhabitare Dominum Deum 370. Omnes gentes magnificabunt eum 373. In mari uia tua 376. Precium Christi expensum in sepulturam peregrinorum

montes in cor maris. Mota est terra. Exaltabor in gentibus 356. Subiecit populos 357. Superstitio gentilis 358. Christus orat pro gentibus 364. Gentium uocatio. Allophili 365. Oculi eius super gentes respiciunt 367. Benedicite, gentes, Dominum Deum nostrum 367. Et gentes in terra dirigis 368. Non credentes inhabitare Dominum Deum 370. Omnes gentes magnificabunt eum 373. In mari uia tua 376. Precium Christi expensum in sepulturam peregrinorum 377. De Egypto liberati 377.

est terra. Exaltabor in gentibus 356. Subiecit populos 357. Superstitio gentilis 358. Christus orat pro gentibus 364. Gentium uocatio. Allophili 365. Oculi eius super gentes respiciunt 367. Benedicite, gentes, Dominum Deum nostrum 367. Et gentes in terra dirigis 368. Non credentes inhabitare Dominum Deum 370. Omnes gentes magnificabunt eum 373. In mari uia tua 376. Precium Christi expensum in sepulturam peregrinorum 377. De Egypto liberati 377. Prore tabernaculo repulso elegit nouum

358. Christus orat pro gentibus 364. Gentium uocatio. Allophili 365. Oculi eius super gentes respiciunt 367. Benedicite, gentes, Dominum Deum nostrum 367. Et gentes in terra dirigis 368. Non credentes inhabitare Dominum Deum 370. Omnes gentes magnificabunt eum 373. In mari uia tua 376. Precium Christi expensum in sepulturam peregrinorum 377. De Egypto liberati 377. Prore tabernaculo repulso elegit nouum 379. Linguam, quam non nouerat, audiuit 380. Hęreditas Domini 382.

Venient et adorabunt coram / coram te 385. Vocatio. Populus Ęthiopum 386. Afferte Domino, patrię gentium 394. Dominus regnauit, exultet terra, id est gentiles credentes 396. Timebunt gentes nomen tuum. Dominus soluit compeditos. Populus qui creabitur, laudabit Dominum 397. Annunciate inter gentes opera eius. Et pertransierunt de gente in gentem 399. Quos redemit de manu inimici. Errauerunt in solitudine, in inaquoso. Emoroissa 402. Et collocauit illic

Populus Ęthiopum 386. Afferte Domino, patrię gentium 394. Dominus regnauit, exultet terra, id est gentiles credentes 396. Timebunt gentes nomen tuum. Dominus soluit compeditos. Populus qui creabitur, laudabit Dominum 397. Annunciate inter gentes opera eius. Et pertransierunt de gente in gentem 399. Quos redemit de manu inimici. Errauerunt in solitudine, in inaquoso. Emoroissa 402. Et collocauit illic esurientes. Nationes. Meus est Galaad 403. In Idumeam extendam calciamentum meum 404. Dominare in

inimici. Errauerunt in solitudine, in inaquoso. Emoroissa 402. Et collocauit illic esurientes. Nationes. Meus est Galaad 403. In Idumeam extendam calciamentum meum 404. Dominare in medio inimicorum tuorum 406. Mare uidit et fugit 409. Laudate Dominum omnes gentes 411. Inuenimus eum in campis siluę 422. Iacob et Israel 424. Et dedit terra eorum hęreditatem 425. Christiani. Pulli coruorum, id est filii gentilium 432. IOSEPHVS DE HISTORIA IVDEORVM Gula.

illuminatio secundum Platonicos 67. Promissio gratię in Isaac 124. Quod omne opus gratię ad futuri sęculi pertineat nouitatem 180. Sub gratię legibus omnis ętas 180. Deus operatur uelle 186. Gentium uocatio in Isaac 124,125. Duę gentes in utero Rebeccę 126. Filii Ioseph 128. Fides gentium 137. Vocatio gentium 146. ORIGENES Gula. Quam mala ebrietas 11. Ebrietas uitiorum mater, sobrietas uirtutum 68.

ad aram crucis accessurus noluit bibere 68. Gratia. Cęci clamant, ut illuminentur 2. Gratia Spiritus Sancti 65. Gentiles designat secunda repromissio ad Abraham 16. Moyses primas tabulas fregit, sed non secundas 16. Et si in carne gentes sumus, in spiritu tamen Israel sumus 41. Moyses soluit calciamentum, et nos accepimus sponsam 49. De mundis et immundis animalibus 70, 71. Ęthiopissa Ecclesia ex gentibus 98. Populus assumendus. Sureximus 1 et erecti sumus 101.

nemo scit 160. Duo aduentus Domini 214. Prodigia Antichristi 215. Iustitia: singularum rerum et personarum ęquissima distributio 22. Stateram ne transilias, id est ne prętergradiare iustitiam 151. Ignoratio. Quare tot gentes perire passus est Dominus, dum differt incarnationem 69. Inimicos aliquando nobis utiles esse 231. Ira carere omnino non possumus 80. Apostoli saluis inter se amiciciis dissenserunt 144. Inuidia. Frater inuidens

in qua natus est 172. Ioachim rex iratus scidit uolumen prophetę 177. Ionas iratus non euenisse quod prophetauerat petiit tolli a se animam suam, et Dominus ad eum: Putas ne, quam bene irasceris tu? etc. 207. Ira magna ego irascor super gentes opulentas 212. Zelatus sum Syon zelo magno 213. Iniuria. Ioseph fratribus beneficium reddidit pro iniuria 7. Qui percusserit hominem uolens occidere, moriatur 12. Item de percutientibus. Item si percussus conualuerit 12. Qui calumniam

Iusti uidebunt damnatos 167. Egressus est de loco suo, ut ponat terram tuam in solitudinem. Et dixi: Heu, heu, heu, Domine Deus etc. Ecce uenit gladius usque ad animam meam 168. Ipse Deus et rex sempiternus, ab indignatione eius commouebitur terra, et non sustinebunt gentes comminationem eius. Tu autem, Domine Sabaot, qui iudicas iuste et probas renes et corda, uideam ultionem tuam ex eis 170. Faciet iudicium et iustitiam in terra 173. Dominus de excelso rugiet et de habitaculo sancto suo dabit uocem suam 174. Ego sum

A, a, a, diei, quia prope est dies Domini, et quasi uastitas a potente ueniet. Vlulate, quia prope est dies tenebrarum et caliginis. A facie eius contremuit terra, moti sunt cęli, sol et luna obtenebrati sunt, et stellę retraxerunt splendorem suum etc. Iterum congregabo omnes gentes, et adducam eas in ualle Iosaphat, et disceptabo cum eis etc. 204. Dies Domini ista, tenebrę, et non lux. Quomodo si fugiat uir a facie leonis etc. Reuelabitur quasi aqua iudicium, et iustitia quasi torrens fortis 205. Vidi uocantem iudicium ad

204. Dies Domini ista, tenebrę, et non lux. Quomodo si fugiat uir a facie leonis etc. Reuelabitur quasi aqua iudicium, et iustitia quasi torrens fortis 205. Vidi uocantem iudicium ad ignem etc. 206. Iuxta est dies Domini super omnes gentes. Sicut fecisti, fiet tibi. Retributionem tuam conuertam in caput tuum. Ecce Dominus egredietur de loco suo. Et descendet et calcabit super excelsa terrę, et consummentur montes subtus eum, et ualles scindentur sicut cera etc. 207. Contremuit terra a facie

prophetę, cuius nomen non populus meus, quia uos, ait, non populus meus et ego non ero uester Deus 201. Afflictio per Romanos 203. De uastatione Iudę per Assyrios, Chaldeos, Gręcos et Romanos 204. In die illa congregabo claudicantem, id est gentes, et eam quam eieceram, id est synagogam. Reliquię fratrum eius conuertentur ad filios Israel, id est ad fideles Christi 208. De eorum obstinatione 210. De eisdem in fine conuertendis 211. Dispersi eos per omnia regna, quę nescierunt etc. 213.

oriente etc, ita erit aduentus Filii hominis. Vbicunque fuerit corpus, illic congregabuntur et aquilę. Sol obscurabitur etc. Plangent omnes tribus terrę. Duo in agro. Duę molentes. Duo in lecto: unus assumetur, et unus relinquetur XXIIII. Congregabuntur ante eum omnes gentes. Separabit eos ab inuicem XXV. A modo uidebitis Filium hominis sedentem a dextris uirtutis Dei, et uenientem in nubibus cęli XXVI. Latro ad dexteram saluatur, ad sinistram damnatur. Sic erit in iudicio XXVII. Simile est regnum cęlorum domino ponenti rationem cum seruis suis et exigenti

/ non licet, nec adiurare licet XXVI. MARCVS ludicium Dei. Signa pręcessura diem Iudicii. Multi uenient in nomine meo et multos seducent. Exurget gens contra gentem. Erunt terremotus per loca et fames. Initium dolorum hęc. In omnes gentes prędicabitur Euangelium. Erunt enim dies illi tribulationis tales, quales non fuerunt ab initio creaturę neque fient. Et nisi breuiasset Dominus dies, non fuisset salua omnis caro, sed propter ellectos etc. Exurgent pseudoprophetę et pseudochristi. Sol

cognouit uoluntatem domini sui et non fecit etc, plagis uapulabit multis XII. Iudei. Iairus rogans pro filia sunt Iudei credentes qui rogant pro synagoga VIII. Spiritus immundus exiuit de homine, id est de populo Israel credente, perambulat loca inaquosa, id est gentes etc. XI. Iudei ficus non fructificans per annos tres, id est nec ante Legem nec sub Lege nec sub Gratia. Mulier inclinata annis XVIII sanatur in sabbato XIII. Ad cęnam inuitati coeperunt simul omnes excusare etc. Dico autem uobis, quod nemo uirorum illorum qui

nubem sedentem similem Filio hominis etc. XIIII. Contra iniquos qui tempore Antichristi erunt XV. Septem angeli effundentes phialas irę Dei. Ecce uenio sicut fur. Beatus qui uigilat etc. XVI. De ore eius procedit gladius ex utraque parte acutus, ut in ipso percutiat gentes. Et ipse reget eas in uirga ferrea; et calcat torcular uini furoris irę Dei omnipotentis. Et habet in uestimento et in femore scriptum: Rex regum et Dominus dominantium XIX. Et uidi thronum magnum candidum et sedentem super eum, a cuius conspectu fugit terra et cęlum etc. Et

legis deuita III. PETRI II: Omnis prophetia Scripturę propria interpretatione non fit. Non enim uoluntate humana allata est aliquando prophetia, sed Spiritu Sancto inspirati locuti sunt sancti Dei homines I. APOCALYPSIS: Aquas quas uidisti, ubi meretrix sedet, populi sunt et gentes et linguę XVII. Ingratus. AD CORINTHIOS I: Quid habes quod non accepisti? Quid gloriaris quasi non acceperis IIII. Beneficiis Dei delinquendo abusi perierunt X. Inimicus. AD ROMANOS: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum; si sitit, potum da illi XII.

Inuidos homines nihil aliud quam ipsorum esse tormentum 52 .
Ira. Feliciorem fuisse Alexandrum, si superbiam atque iram uicisset quam si multas gentes 7 . Iratus Clitum, quem amabat, occidit 44 .
Iniuria. Hermolaus uerberibus affectus a rege occidendi eius iniit consilium

puncto temporis comparentur 256. Nihil occultum 256. Erit lumen lunę sicut lumen solis. Nemo abibit impunitus 260. Mille anni 260. Ardens furor eius uenit cum gloria, quasi ignis deuorans. Vox Domini 261. Indignatio Domini super omnes gentes. Libri in quibus opera scripta. Stellę cadentes 265. Gladius Domini, id est sententia. Reges et principes terrę iudicabuntur 265. Mensura et perpendiculum, id est sententia 265. Ecce merces eius cum eo 272. Agni congregantur 273. In conspectu eius

340. Leones 347. Inimici mei dixerunt mala mihi 352. Pueri 357. Quid gloriaris in malicia, qui potens es in iniquitate 360. Quę euenerunt Iudeis 360. Alieni 361. Dispersi. Iudei in Iesum. Ab eis discedens uenit ad gentes 361. Non dimidiabunt dies suos. Contra Iesum 362,363. Disperge eos in uirtute tua. Deus, repulisti nos 364. Qui exasperant, non exaltentur 367. Canes 370. Increduli. Iterum. Iudeorum dispersio 371. Signa defecerunt et prophetę 374.

Iesum 362,363. Disperge eos in uirtute tua. Deus, repulisti nos 364. Qui exasperant, non exaltentur 367. Canes 370. Increduli. Iterum. Iudeorum dispersio 371. Signa defecerunt et prophetę 374. Obstinati 375. Filii Iacob Iudei, filii Ioseph gentes. Iudei uiderunt Terram promissionis et non intrauerunt 376. Generatio praua et exasperans. Tribus tres in Hierusalem: Iuda, Beniamin, Leui. Reges Samarię de tribu Ephraim 377. Iacob et Israel carnalis. Quoties exacerbauerunt eum in deserto. Non seruauerunt

83. In Ezechiele similitudo quattuor animalium 84. Iniuria. Homicidium 84. Nulli iniuriandum 87. Iudeorum ritus 39. Iudeorum uera pietas 42. Sanctorum uitę ex Hebreis 42. Theologia 43. Abraham 44. Gentes externę admiratę Iudeos [59] 57. Alieni conueniunt cum historia Iudeorum 59. Abraham, Melchisedech, Enoch, Isaac 59. Iacob, Israel, Ioseph, alter Abram, Esau, Iob 60. Moyses 60. Iosue, Samuel, Dauid, Sâlomon 61. De

154. Iudei et gentiles 155. Iudei destructa terrena Hierusalem quęrant cęlestem 166. Iudei in primogenitis 174. Barach formam tenens prioris populi 178. Esau et Iacob 178. Signum Gedeonis, uellus lanę populus Israel, terra reliquę gentes, ros uerbum Dei 181. HIGINVS
Ingratus. Rex in Triptolemum 2 .
Iustitia

Regnum Dei, id est Euangelium simile grano synapis. Item fermentum quod mulier abscondit in satis tribus farinę XIII. Lex et prophetę usque ad Ioannem. Facilius est cęlum et terram pręterire quam de lege unum apicem cadere XVI. Morus eradicata et in mare translata est Euangelium translatum ad gentes XVII. In Lege non esse perfectionem patet ex eo quod cum adolescens se Legis mandata implesse diceret, subiunxit Dominus: Si uis perfectus esse etc, quod ad Euangelium pertinet XVIII. Domine, ecce duo gladii hic. At ille dixit eis: Satis est. Satis enim

moenia expugnare, sed multo pulchrius foedas uoluptates cohercere 196. Exordia Atellanarum 198. Contemptorem deliciarum agere 213. Alexandri exercitus captus Persicis illecebris 219. Alexander deorum fastigium emulatus 222. Luxuria Alexandri per ignotas gentes ductantis 231. Calanus in luxum uitę 232. Demetrius 242. Demetrii cultus 244. Cynea uoluptatem suadente quid responderit Fabricius 247. Epicuri uoluptas 251. Campanę delicię corrumpunt Hannibalis exercitum 280. Prima Romanę luxurię

89 . BASILIVS MAGNVS Quęre alphabetum in fine eius operis. PLINIVS Mundus. Quod ęternus sit etc. 22. Multitudo. Gentes a minutis animalibus deletę 90. Balearici contra cuniculos petiere auxilium 96. In Gyaro insula mures, cum incolas fugassent, ferrum quoque rosisse. Coturnices in uella incidentes mersere nauigia 109. Mures a Troade fugauere accolas 115.

bona sua constituet eum. Vendentes oleum quo lampades illuminantur. De quinque talentis lucratus alia quinque, de duobus duo, intrat in gaudium domini; nihil lucratus damnatur XXV. Qui docet bene male operans, uinum felle mixtum porrigit Domino XXVII. Euntes docete omnes gentes seruare omnia quęcunque mandaui uobis XXVIII. Qui aliis grauia imponunt et sibi leuia XXII. Mandata. Si uis ad uitam ingredi, serua mandata XIX. Diligere Deum et proximum, in his duobus mandatis uniuersa Lex pendet et prophetę XXII. Mulcta. Paleas comburet

declamant in ecclesia. Eos doce quos uideris libenter audire 305. Nubes imbrem super terram effundentes. Sine timore doceat. Mane semina semen tuum 306. Magistri ociosi 306. Hostium doctrinarum claudetur frigente charitate 307. Annunciate inter gentes studia eius 325. Dominus in cęlo sedes eius, id est in sancto prędicatore 326. Pecunia Domini est prędicatio 329. Oculi prędicatores. Pupilla sensus spiritalis 330. Intonuit de cęlo Dominus 331. Annunciabunt cęli iustitiam eius 336. Vox

Nubes. Veritas tua usque ad nubes 347. Sagittę tuę infixę sunt mihi, id est uerba 349. Ecce labia mea non prohibebo 351. Ora uestimenti. Sagittę tuę acutę 355. Virga directionis 356. Vt enarretis, quoniam hic est Deus 357. Audite hęc omnes gentes 358. Docens et non faciens 359. Pluuiam uoluntariam segrega, Deus, hęreditati tuę. Dominus dabit uerbum euangelizantibus uirtute multa 369. Laboraui clamans, raucę factę sunt fauces meę 371. Pascitur in meridie 390. Hortatur ad Deum 393.

dicta Stephanopolis, quoniam coronas uenditando sustinuerat paupertatem 331 .
Prodigus. Alexandro Magno thura ingerenti aris pedagogus Leonida dixit, ut illo modo, cum thuriferas gentes deuicisset, supplicaret 132 . Tanto nobis delitię et foeminę constant 133 .
Peruersus. Carthaginenses in Africa ad tecta pice, ad uina calce uti

179 . Curauimus Babylonem, et non est sanata. Derelinquamus eam etc. 181 . Lapsa est in lacum uita mea, et posuerunt lapidem super me 182 . Filii Israel, gentes apostatrices et indomabili corde 184 . Neque intelligent omnes impii, docti intelligent 200 . Quia tu scientiam repulisti, repellam te etc. 202 . Contra

eos, et mechati sunt 168 . Periit fides et ablata est de ore eorum. Edificauerunt excelsa Tophet etc. Iuxta uias gentium nolite discedere 169 . A signis cęli nolite metuere, quę timent gentes etc. 170 . Tu reliquisti me, dicit Dominus. Retrorsum abisti, et extendam manum meam super te et interficiam te 171 . Domine, omnes qui te derelinquunt, confundentur. Recedentes a te in terra

et euersio 190 . Sicut mane transit, pertransit rex Israel 203 . Ve qui dicitis: Nunquid in fortitudine nostra non assumpsimus nobis cornua? 206 . Ira magna ego irascor super gentes opulentas 212 . Peccatoribus non proderit potentia 214 .
Peccatum. Propter peccatum maledicitur serpenti, mulieri, uiro

Circumueniamus iustum, contumelia et tormento interrogemus eum 137 . Benedictum est lignum, per quod fit iustitia. Per manus autem quod fit idolum maledictum est ipsum et qui fecit illud 140 . Tunc crucifixum gentes deprecabuntur, et erit sepulchrum eius gloriosum 154 . Cum eleuatum fuerit signum in montibus et clangorem tubę audietis, id est prędicationem crucis. Figam illum paxillum in loco fideli 155 . Falsum

Petitio. Tu forsan petisses ab eo, et dedisset tibi etc. Nam quasi dogma quoddam est, neminem accipere diuinum donum ex non quęrentibus illud. Ipsum autem Saluatorem iubet Pater poscere, ut det illi. Secundum illud: Postula a me, et dabo tibi gentes hęreditatem tuam. Sed uenit hora et nunc est, quando ueri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et ueritate. Nam et Pater tales quęrit, qui adorent eum. Spiritus est Deus, et eos qui adorant eum, in spiritu et ueritate oportet adorare. Samaritani rogauerunt eum, ut ibi

autem erit, si sic permanserit VII. AD THESSALONICENSES I: Hęc est uoluntas Dei sanctificatio uestra, ut abstineatis uos a fornicatione, ut sciat unusquisque uestrum uas suum possidere in sanctificatione et honore, non in passione desiderii, sicut gentes, quę ignorant Deum IIII. AD THIMOTEVM I: Vidua eligatur non minus LX annorum etc. adolescentiores autem uiduas deuita etc. Volo autem iuniores nubere, filios procreare etc. V. ACTVVM: Murmur Gręcorum aduersus Hebreos,

Iudeis non admittentibus Verbum Paulus et Barnabas dixerunt: Vobis oportebat loqui primum uerbum Dei etc. XIII. Paulus prędicat, Iudei blasfemant. Ille excutiens uestimenta dixit: Sanguis uester super caput uestrum. Mundus ego ex hoc ad gentes uadam XVIII. Disputante Paulo indurati maledicunt XIX.
Poetę. AD CORINTHIOS I: Scientia inflat, caritas uero ędificat VIII. AD THIMOTEVM I: Siquis aliter docet

et inclitus, uir dolorum, percussus a Deo, sublatus de iudicio 296 . Iesus mortuus pro gente 303 . Super quem dilatastis os et eiecistis linguam 304 . Leuate signum in gentes. Vt intingatur pes tuus in sanguine. Quare rursum est indumentum tuum. Solus Christus saluator 318 . Ipse redemit eos et portauit eos 319, 322 . Tu autem, Domine, demonstrasti mihi etc.

omnem qui fornicatur abs te 373 . Conturbati sunt omnes insipientes corde 375 . Quia non crediderunt in Deum, et electos Israel impediuit 378 . Effunde iram tuam in gentes, quę te non nouerunt 379 . Quibus iuraui in ira mea, si introibunt in requiem meam 393 . Dominus regnauit; irascantur populi 396 . Impius. Et non crediderunt uerbis

etc. mundantes terram. Siquos reliqueritis, infesti uobis erunt 25 . Cum quęsieris ibi Dominum Deum tuum, inuenies eum, si tamen toto corde quęsieris, et tota tribulatione animę tuę. Cum introieris etc. VII gentes percuties ad internitionem, nec foedus nec coniugia inibis cum eis etc. 26 . Ad Iosue diicitur: Solue calciamentum de pedibus. Locus enim in quo stas sanctus est 31 . Samuel

in puteo 53 . Syri fugerunt territi fragore a Domino excitato 64 . Ioas latuit absconditus in domo Domini annis VII 79 . Cecidit timor regis Nabuchodonosor super omnes gentes 93 . Qui timet hominem, cito corruet 132 . Semper pręsummit sęua perturbata conscientia 140 . Paruicors 141 . Cor timidum

deserti, et flamma succendit omnia ligna regionis 204 . Vermis ascendit et percussa hedera exaruit 207 . Totum in hamo subleuauit et traxit illud in sagena sua etc. et semper interficere gentes non cessat 210 . O, o, o, fugite de terra aquilonis 272 . Princeps tributorum Antiochi pacem simulans irruit super ciuitatem etc. 217 . Iuda duce absente

Tentatio est uita homini super terram 90 . Et erit iste pax, cum Assyrius uenerit in terram nostram 104 . Nemo posset resistere, nisi Deus adiuuaret 122 . Gentes interficere non cessat 122 . Non est nobis colluctatio aduersus carnem et sanguinem 153 . Mei autem pene moti sunt pedes. Gladius quo interfecti multi 232 . Dedi

et super ceruices ipsius ascendes 183 . Daniel draconem magnum interemit absque gladio et fuste, sed missa in ore eius offa pilis piceque compacta dirruptus est draco 201 . Simon in Galilea contriuit gentes etc. Iudas Ephroneos transitum sibi negantes cecidit 219, 220 . Victorię dies celebris. Iudas pugnauit a mane usque ad uesperam et uicit 220 . Victoria Ionathę. Item eiusdem contra

2.2.115  Vnda pede et caelo uox est audita sereno:
2.2.116   »Filius hic meus est, demissus ab aethere summo,
2.2.117  Hunc, gentes, audite!« Tamen, Iudaea propago,
2.2.118  Dissimulas Christum et dira feritate laboras
2.2.119  Affixisse cruci: quae monstra, quid improba confles

2.6.81  Proscindit, frustra studio conatus inani
2.6.82  Deficit ignis inops, flammarum immunis et expers.
2.6.83  Qui tamen excoluit gentes hominemque poliuit,
2.6.84  Syluestrem et cultu uitam meliore refinxit
2.6.85  Squallentesque situs aeui spoliauit inertis,

trophaea crucis;
3.13.7  Qua maria et terrę sola custode tuetur
3.13.8   Grimanus, patriae gloria magna togae.
3.13.9  Hinc pius admonuit gentes melioribus armis
3.13.10   Quod pro communi bella salute gerat. 10
3.13.11  Hoc omnes signo et prora pendemus ab una,

4.16.3  Alter et extremo scrutetur in orbe Britannos
4.16.4   Vlteriusque feram nauiget Antiliam.
4.16.5  Non mihi nunc curae est Eoas uisere gentes
4.16.6   Nec propius fessos cernere solis equos,
4.16.7  Nec Lybiae refugo circumferar aequore, uectet
4.16.8   Quo mea longinquum

5.2.94  Liminibus pendent Latiis uestrisque moratur
5.2.95  Dissona barbaries foribus; Mauortia poscunt
5.2.96   Moenia pellitae gentes, quas Rhenus et Ister
5.2.97  Et quas crinigeri miserunt undique Galli
5.2.98  Bracchataeque manus; plaustris procul inde Polonus,

Plinius idem c. XX.: Colentum Colentum insula, quam vulgus Pagum dicit, [h]ostium est Titii fluminis. Et Bocchatius Bocchatius asserit Titium fluvium esse apud Arsias gentes non longe ab Aquilegia. A meridie autem habet Batriasam Batriasa insulam in pelago Hadriatico adiacentem Aspalatro, quam Plinius Plinius laudatam dicit.

soli deo integre nota est, ut scribit Augustinus , exuperans omnem sensum, quam neque dicere neque cogitare neque intelligere neque cognoscere possibile est etiam oculis angelorum. Cuius solennitas celebrari solet octava die post penthecosticam festivitatem. Tunc gentes finitimae Sibenicum tamquam ad Dalmatiae emporium conveniunt. Praeterea polyucus noster, urbis patronus Michael, qui ponderat umbras et qui calcatum pedibus antiquum

1.65  Hirtaque canities incultaque, feruidus ignis
1.66  Luminibus, fauces lata fornace fathiscunt.
1.67  Auritum caput et nigra ferrugine corpus
1.68  Atrius Furuius inuoluit discincto syrmate, gentes
1.69  Quem circum innumerae uolitant ripasque per omnes
1.70  Turba inhumata ruit, quantus ruit aethere densis
1.71  Imber aquis quantaeque cauo tolluntur arenae
1.72  Gurgite aristęis aristeis

pedes! Quo Qui te ad nostras rapit impetus undas?
2.80  Quis deus humanis indutus carnibus? Istud
2.81  Quidue petit ferrum, quid stipite robur obusto?
2.82  Quo ruis? Huc supero defunctae lumine gentes
2.83  Conueniunt manesque uehit mea cymba sepultos
2.84  Corporeis nunquam membris assueta grauari.
2.85  Sed si Persephones rutilantis uirga metalli
2.86  Est tibi, tum nostra poteris trannare carina
2.87  Sospes et ad dominam Ditis sua

per inane sub umbras
3.42  Plutonis domus et summi Iouis alta potestas,
3.43  Dictaei fratres saeuas Acherontis habenas
3.44  Imperiumque tenent umbrarum atque impia Ditis
3.45  Iussa regunt et iura feris obnoxia poenis.
3.46  Aeacus Europae gentes, Rhadamantus Eoas
3.47  Iudicat atque Asiam magnam, peccataque Minos
3.48  Cuncta recognoscit fraternaque iura recenset.
3.49  Audi plorantes maestis uagitibus umbras
3.50  Infantum: miseri genitali labe parentum
3.51  Polluti caeco

magis male firma minantur
Moenia terribilem iam iam lapsura ruinam,
Illa parte magis ualido de robore poni
Fulcimenta solent, fidei qui iura teneret
15   Inter perfidiae pollutas crimine gentes
Eligitur Vitus, magna probitate per orbem
Notus, et egregia clarus pietate fideque.
Quam bene commissum est humeris tam fortibus illud
Ecclesiae Dumnensis

bello cogitans, admirandum. Quorum alterum veneracionem tui, alterum terrorem illis incussere. Peperit salutem nomini Romano ille dies communis boni auctor, quo tu regni huius imperium suscepisti. Auspicia eciam tua, beatissime rex, omnes gentes maxime timebunt, que regni tui extremitates vel attingunt vel spectant: Ea namque parte, qua lucis exordium est, Anarti, Teurisci, Cistobocidarum populi, Tibiscum deinde, Rabosum Alucanique flumina incolentes, Meotim eciam paludem

inclite Cesar,
sospite quo sevit barbara turba minus.
Te Romana ducem nutancia menia clamant
teque patrem terre Marcia castra sonant.
Te solum hostiles Christo prosternere gentes
posse tenent: hinc te laurea tota manet.
Hoc norunt populi, quos ultima Tethios unda
abluit, hoc felix ore fatetur Arabs.
Tu gelidum spernis fulgens, Auguste,

auaritia diuina et humana omnia peruertitis. qui et uosipsos et delitias ac uoluptates uestras immortales arbitramini: uos hoc loco quanta maxime possim uoce appello. aspicite regem celi. ducem angelorum. principem totius creature. Nemo sit qui se abscondat a calore caritatis eius. omnes gentes. omnes nationes. totus denique terrarum orbis (si nature conditio patitur) huc accedat. tantumque scelus. tam inauditum flagitium pio aliquo affectu prosequatur. Quid facitis patres? quid intuemini? quid taciti expectatis? Nos inquam nos tanto redimimur precio. nos tanto curamur

glorificetur Pater in Filio. Et iterum: Quodcunque uolueritis, petitis, et fiet uobis. Et quid mirum, quod sic ad nos Filius, si sic etiam ad Filium Pater? Postula a me, inquit, et dabo tibi gentes hęreditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrę. Hinc illum in Euangelio non semel orantem legimus, quandoque tamen propria potestate utentem, ut nec solum hominem nec solum Deum credas, sed Deum et hominem

Ne timeas a facie eorum, quia ego tecum sum, ut erruam te. Denique: Misit, inquit, Dominus manum suam et tetigit os meum et dixit: Ecce dedi uerba mea in ore tuo, ecce constitui te hodie super gentes et regna, ut euellas et destruas et disperdas et dissipes et ędifices et plantes. Siquis igitur ad prędicationis opus diuinitus eligitur, nulli rei diffidat, nihil trepidet; omnia aderunt, cui aderit Deus.

uero Iudeis et ad conuitia furenti rabie prorumpentbus dixerunt: Vobis oportebat primum loqui uerbum Dei. Sed quoniam repellitis illud et indignos uos iudicatis ęternę uitę, ecce conuertimur ad gentes. Relinquendi ergo sunt, qui peruersa obstinatione durati a peccandi proposito diuelli nullo modo possunt, ne, dum in sterili solo sementem iacimus, foecundę interim glebę nullo subactę aratro fructu huberiore

nostra ex Deo est . Illud quoque macerandi corporis genus, quod a Bonifacio, Mysię Inferioris archiepiscopo, seruatum legimus non est silentio prętermittendum. Ferunt enim, cum ad illas gentes Christum euangelizaturus proficisceretur, equitantibus iis, qui cum illo erant, ipsum medio brumę tempore sine equo nudis pedibus incessisse. Et cum ad montium asperiora itinera peruenissent, equum conscendisse, sed

ex secundo Regum uolumine apparet, ubi dicitur ideo iam trium annorum fame laborare populum. Israhel, qui rex Saul Gabaonitas contra fidem, quam a Iosue acceperant, interfecisset. Sed si pręceperat iampridem Dominus omnes gentes illas internitione deleri, cur solis deinde mendacibus parci uoluit? Quod scilicet nulli obesse, sed tantum sibi prodesse mendacio quęsierant. Ac ne omnino impune mentitos crederes, mancipiorum more seruierunt.

fortique animo dignum esset. Tot igitur bona illo figmento comparata sunt, quot sine illo mala secutura erant. Quis enim tot milibus Assyriorum, tantis armatorum copiis aperto Marte resistere ualuisset? Et ecce, qui multas iam gentes urbesque uno impetu subiugauerant, unius mulieris fraude capti succubuerunt. Et cum id Dei uoluntate auxilioque factum nemo neget, certe sic imponere impio non illicitum fuit. Ac ne hoc simulandi fingendique genus

ita ut Barnabas duceretur ab eis in illam simulationem. Sed cum uidissem, quod non recte ambularent ad ueritatem Euangelii, dixi Cephę coram omnibus: Si tu, cum Iudeus sis, gentiliter uiuis et non Iudaice, quomodo gentes cogis iudaizare? Quod certe Paulus nequaquam dixisset, si etiam ipse ea, quę supra dicta sunt, per simulationem et non per licentiam potius peregisset, Iudeorum saluti consulens, sed gentiles, ne eadem

ubi ille, cum orasset Dominum suum, ut iam de terris euocatus in ipso requiesceret, tradidit spiritum. Glorietur nunc proteruę potestatis uanus imperator Diocletianus maximę orbis parti se imperasse, ualidissimas quondam gentes suę subegisse ditioni, si uni puero Christum colenti imperare nequiuit, si ipse poenas inferendo plus timuit quam ille patiendo, si uiuum denique dimittere coactus est, ad quem perimendum tam dira expetiuit

ac dolens clamat: Vę terrę ac mari, quia descendit diabolus ad uos, habens iram magnam, sciens, quod modicum tempus habet. Et idem rursum ait: Soluetur Sathanas de carcere suo, et exibit, et seducet gentes, quę sunt super quatuor angulos terrę, Gog et Magog. Et congregabit eos* in pręlium, quorum numerus est sicut harena maris. Et ascenderunt super latitudinem terrę, et circumierunt castra sanctorum et

expandet lumen suum. Obtenebratus est sol in ortu suo, et luna non splendebit in lumine suo. Hieremias ait: Ipse Deus uiuens et Rex sempiternus, ab indignatione eius commouebitur terra, et non sustinebunt gentes comminationem eius. Et Iohel propheta: A facie eius — inquit — contremuit terra, moti sunt cęli, sol et luna obtenebrati sunt, et stellę retraxerunt splendorem suum. Et iterum: Sol

quia prope est dies tenebrarum et caliginis. Idem et Sophonias affirmat dicens: Iuxta est dies Domini magnus, iuxta est uelox nimis. Ante hos etiam Abdias propheta dixit: Iuxta est dies Domini super omnes gentes. Et hunc quidem constat prophetare coepisse anno quinto Iosaphat, regis Iuda, et quarto Achab, regis Israhel. Ex quo ad hanc usque diem, qua ista scribimus, computantur duo milia quadringenti triginta septem anni.

uenit de longinquo, ardens furor eius et grauis ad portandum. Labia eius repleta sunt indignatione, et lingua eius quasi ignis deuorans. Spiritus eius ueluti torrens inundans usque ad medium colli, ad perdendas gentes in nihilum, et frenum erroris, quod erat in maxillis populorum. In Apocalypsi quoque legitur: Ecce uenit cum nubibus, et uidebit eum omnis oculus, et qui eum pupugerunt. Et plangent se super eum omnes

Magnus enim dies Domini et terribilis ualde, et quis sustinebit eum? Vox ista gladius ille est, quem Ioannes in Apocalypsi uidit ex utraque parte acutum procedere de ore fidelis et ueracis, ut in ipso percutiat gentes, et de quo Iob ait: Fugite a facie gladii, quoniam ultor iniquitatum est gladius, et scitote esse iudicium. Hoc ergo gladio, id est, hoc spiritu oris sui, Dominus Iesus transuerberabit impiissimum tyrannum et

quę est pars domus superior, et ipse super omnes efferet sese, etiam supra Deum tanto superbię spiritu inflatus incedet. Mosoch autem et Thubal filii fuere Iapheth, et hoc loco designant illas gentes, quę ab ipsis originem trahentes cum Antichristo contra Ecclesiam uenturę sunt. Sed de earum plaga Zacharias quoque uaticinatur dicens: Et hęc erit plaga, qua percutiet Dominus omnes gentes, quę pugnauerunt

hoc loco designant illas gentes, quę ab ipsis originem trahentes cum Antichristo contra Ecclesiam uenturę sunt. Sed de earum plaga Zacharias quoque uaticinatur dicens: Et hęc erit plaga, qua percutiet Dominus omnes gentes, quę pugnauerunt aduersus Hierusalem. Tabescet caro uniuscuiusque stantis super pedes suo s, et oculi eius contabescent in foraminibus suis, et lingua eorum contabescet in ore suo. De nece uero

Utinam — inquit Esaias — dirumperes cęlos et descenderes, a facie tua montes defluerent, sicut exustio ignis tabescerent, aquę arderent igni, ut notum fieret nomen tuum inimicis tuis, a facie tua gentes turbarentur. Cum feceris mirabilia, non sustinebimus. Desyderat aduentum Iudicis propheta, quia tunc demum se plenam beatitudinem consecuturum sperat. Et tamen non sustinebimus inquit, ut ostendat eo

quia semper dexteritas quędam atque agilitas ad bene beateque uiuendum in ipsis effulsit. Locus uero iudicandorum, ad quem congregabuntur, uallis Iosaphat assignatur, dicente Domino per Iohelem: Congregabo omnes gentes et deducam eas in uallem Iosaphat, et disceptabo cum eis ibi. Et iterum: Consurgant et ascendant gentes in uallem Iosaphat, quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes in circuitu. Sed

congregabuntur, uallis Iosaphat assignatur, dicente Domino per Iohelem: Congregabo omnes gentes et deducam eas in uallem Iosaphat, et disceptabo cum eis ibi. Et iterum: Consurgant et ascendant gentes in uallem Iosaphat, quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes in circuitu. Sed quoniam uallis illius angustię non ita multorum hominum capaces sunt, credimus alios in ualle, alios circa uallem confluxuros atque

Iohelem: Congregabo omnes gentes et deducam eas in uallem Iosaphat, et disceptabo cum eis ibi. Et iterum: Consurgant et ascendant gentes in uallem Iosaphat, quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes in circuitu. Sed quoniam uallis illius angustię non ita multorum hominum capaces sunt, credimus alios in ualle, alios circa uallem confluxuros atque ideo in ea omnes congregandos dici, quia super omnes inde Iudicii

utrunque immensum, et quod illa obtulit et quod hęc inflixit. De utraque in Ecclesiastico prędictum est: Benedictio illius quasi fluuius inundabit, et quomodo cataclysmus aridum inebriauit, sic ira ipsius gentes, quę non exquisierunt eum, hereditabit. Causam autem subdens, cur sic eos damnauerit, ait: Esuriui enim, et non dedistis mihi manducare; sitiui, et non dedistis mihi potum; hospes eram, et non

omnes, qui eorum, quibus pręsunt, saluti atque utilitati consulere negligunt. Post hęc idem apostolus aduersus perfidos Iudeos excutiens uestimenta sua dicet: Sanguis uester super caput uestrum; mundus ego ex hoc ad gentes uadam, ut scilicet Iudeis ob incredulitatis pertinaciam ad ęternas tenebras relegatis ipsos gentiles conuersos et credentes in cęlestia recipiat tabernacula.

deiicient eos; in miseriis non subsistent. Postremo dicet: Conuertantur peccatores *add. *corr. ex decipiant in infernum, omnes gentes, quę obliuiscuntur Deum. Iob quoque, uir iustus et timens Deum, impios et malos damnabit et execrabitur dicens: Quoties lucerna impiorum extinguetur, et superueniet eis inundatio, et dolores diuidet furoris

lingua. Tunc enim etiam illi, qui damnati erunt, confitebuntur Christum experti uirtutem potentiamque eius, qua sibi subiecit omnia. Et tunc adorabunt eum — ut in Psalmo dicitur — omnes reges, o mn es gentes seruient ei. Et timebunt gentes nomen tuum, Domine, et omnes reges terrę gloriam tuam. Tunc tu, Domine, implebis ru inas, ut, unde reprobi spiritus pręcipites corruerunt, ibi homines a te electi tecum habitent

illi, qui damnati erunt, confitebuntur Christum experti uirtutem potentiamque eius, qua sibi subiecit omnia. Et tunc adorabunt eum — ut in Psalmo dicitur — omnes reges, o mn es gentes seruient ei. Et timebunt gentes nomen tuum, Domine, et omnes reges terrę gloriam tuam. Tunc tu, Domine, implebis ru inas, ut, unde reprobi spiritus pręcipites corruerunt, ibi homines a te electi tecum habitent et te ad dexteram Patris in

facies eorum uentus urens; et congregabit quasi harenam captiuitatem. Et ipse de regibus triumphabit, et tyranni ridiculi eius erunt... Totum in hamo subleuauit, traxit illud in sagena sua... et semper interficere gentes non cessat. Aderunt ibi et ferę bestię a Daniele quondam uisę: leęna expandens alas, ursus dentibus infrendens, ut comedat carnes plurimas; pardus quoque cum quatuor alis et totidem capitibus; alia etiam bestia

20.23  Excellens, humilis, pius, benignus.
20.24  Aspectum cupiunt uidere cuius
20.25  Gentes barbaricae plagaeque mundi
20.26  Exustae, quibus est domus Syenes
20.27  Et quorum Scythicae niues rigescunt,

ac tumidis sub naribus ignem
129   Colligit erectaque ferox attollitur aure.
130   Aspiceres illic populos utraque iacentes
131   Danubii ripa, rapidis quos circuit undis
132   Savus et adverso quos ambit flumine Dravus.
133   Illic Delmaticae gentes agilesque Liburni
134   Atque Polemonii proceres proceresque Boemi,
135   Denique Parrhasio quicquid sub cardine gentis
136   Regna tenent, aderat regi auxiliaribus armis,
137   Quoscunque in populos victricia signa movere
138   Et

foedera taedae
202   Acceleret certis sponsalia nectere verbis:
203   Non aliam se velle toris, quin caelibe lecto,
204   Invida coniugium si forte hoc fata negarint,
205   Tracturum vacuam ventura in tempora vitam.
206   Nam quum sollicitus gentes percurrat et urbes,
207   Nil habet Ausoniae plaga, nil Germania dives,
208   Cognati nil regna soli, nil ultima tellus,
209   Quae iam declives currus Phoebique cadentes
210   Sentit equos, tanto dignum succedere lecto.
211   Inter tot

iter!
Calcamus rapidas subiecti gurgitis undas
Et libet iratę cernere murmur aquę.
Ite igitur faciles per gaudia uestra, Quirites,
Et Narsim resonans plausus ubique canat:
Qui potuit rigidas Gothorum subdere gentes,
Hic docuit durum flumina ferre iugum. 35.1. (Narses) Iste Narses heunucus (ut Eusebius Recte Matthaeus Palmerius

7.3.158  Hanc unam? Quod si iam copia nulla fuisset
7.3.159  Scriptorum, celebris quaecunque ignobilis esset
7.3.160  Nobilitas; omnis terrarum, omnisque perisset
7.3.161  Cognitio rerum et cunctae sine nomine gentes,
7.3.162  Ignotae, uiles, orbisque obscurior esset.
7.3.163  Ergo adeo notus celebris scriptoribus illi
7.3.164  Debeat; hinc quicquid nostra haec incognita tellus,
7.3.165  Illorum nobis penuria

25 Quos vehat pennis Iovis ales imbres.
Quo fretum motet Procyon furore et
Litora Delphin.
Tu soli calles animo sagaci
Puncta, secessus variasque gentes
30 Sicis interdum refluentis omnes
Aequoris undas.
Tu senis rythmos Samii recludis:
Inscio veri nimium popello
Tu doces vocis numeros sonore
Harmoniamque.

Joannem Episcopum habuerunt; et ab inde profugi Christianis manibus huius Civitatis fundamenta jecerunt. Semper enim ab incunabulis Ragusa Christum professa, nec ullo vicinarum gentium contaminata est contagio: quibus expurgandis sacrae fidei lavacro nunquam desiit esse studiosa. Nam et feras gentes tanquam mater officio pietatis amplectitur et in gremio suo salutaribus aquis renascentes coelo donat: quare divinitus protegitur, et avitam libertatem perpetua serie conservat, et cum Athenae Lacedaemon Thebae et reliqua Graecia perierint, haec a tot fluctibus emersit; et

tempore conferebat Pianiuantagii semotum humanis curis, quod et etas iam senescens et uitae suae modestia expostulabat, ubi obiter nobis fuit sermo, de diuinis rebus, quibus oppido oblectatur, audissetque nos edidisse libellum de mundi origine lapsu et reparatione eiusdem, non eo more quo olim gentes edocuerint, uerumenimuero quo deus optimus maximus sanctis uatibus enarrasse creditur quibus ab impia secta Maumethana differimus quae risu potius est explodenda quam refellenda rationibus quibus res apretissima non indiget, hortatus est ut honestius haec nostra lucubratiuncula in publicum

Italia se ubique strenue gessit ad Picenos, Gallos Transpadanos, Insubres, et Emilios nouit haec omnia Felsina praecipue et Rauena, tota denique Italia tumultuante in eum Leo Pon. Max. cui et maximo animo, et maxima reuerentia ut ingenuum principem decuit resistens apud gentes gratiam, aeternumque nomen sibi comparauit, cuius sublimibus pedibus obsecro me offer pro planta, hocque itidem tuis fiat deflexo poplite queso et hoc nostrum munusculum serena fonte suscipe quamuis sit impar animo tanti principis attamen animus noster est ingens ut sese tibi pro perpetua

3.54  Vanus inopsque Dei magni, stat vera fateri.
3.55   Nulli est certa fides. Nusquam tuta fides, nec spec est certa sodali; 55
3.56  Non nisi fictus amor cinxit longo ordine gentes.
3.57  Heu Myrrha infelix, foedas pharetrate Cupido
3.58   Luxuria Te Duce jam lectum, quo natam turpis adulter
3.59   Fraus

flevit Panchaica tellus, 85
3.86   Variarum gentium lapsus. Errat jam Parthus, spoliato ex hoste trophaea
3.87  Indus portabat, madidavit sanguine Hiberus,
3.88  Vicinas gentes deflet Septentrio natos.
3.89  Antiochus Pyrrhusque ferox variusque Jugurtha
3.90  Alter in alterius cepit consurgere damnum. 90
3.91   Pharao demergitur. Mose bono

et peregrinatio in Egyptum. Ipsa dolos fugiens Memphim petit alma Maria,
3.192  Humana nutritur cinctus carne Puellus,
3.193  Ipse Deus sine fine manens, qui fulgidus ornat
3.194  Aethera; perdocuit gentes coelestis origo
3.195  Jussa Dei in teneris annis. Bis quinque peractis 195
3.196  Jam lustris vates tanti certissimus auctor
3.197   Christi baptismus. Antra petens

E cęlo afflatis certissima quęque prophetis.
Hinc unum celebrare deum, uirtute creata
Cuius cuncta forent, coepit, terramque polumque
Qui regat et sensus cunctis uitamque ministret.
1.20   Quos uero gentes alię populique colebant,
Hos non esse deos, sed prorsus demonas ipsos,
Quorum homines capti iam pridem fraudibus errant
Vix numeranda suis uenerantes numina uotis.
Ergo Iudaicę primus moderamina

Pectora diuinumque genus, Iudea iuuentus,
Cernitis en quali nos contra tendere probro
Non cessat uocitans audax in pręlia Getheus?
Nonne estis geniti ex illis, qui regibus istud
Erripuere solum, quis gentes uincere iniquas
1.370   Fata dabant? Deus ipse, deus considere terris
His iubet, et timor est inimicę obsistere genti.
Res et opes uobis et cuncta auferre paratę?
Vasti hominis moles si terret, peruia ferro

paupertas, generis neque sordida nostri
Conditio digna est tam celsum scandere limen.
2.115   Vis nocti conferre diem? Vis ęquora uasta
Angusto stipare lacu? Certamina belli
Non detrecto quidem; quascunque lacessere gentes
Iusseris, ipse tui Dauidis primus in illas
Stringetur gladius. Generosior ista Merobes
2.120   Connubia accipiat. Satis est mihi gratia pacis,
Quam pręstas, o rex. Habeo nil charius illa."

ensem aut hastilia torquens,
Transtulit ad cytharę modulantia fila sonorę Dauidis cantus
2.425   Nil uulgare canens, sed certe ut maximus olim
Exurgens Abram primo ferus impete gentes
Fuderit infidas prędamque receperit omnem,
Quę fuerat Sodomis cum Lotho ablata nepote.
Vt Hiercunteus lituum clangore sacrorum
2.430   Conciderit murus simul et clamore uirorum,

effigiant tumidum caput oraque uittę,
Hircina horrebant expressi pelle capilli.
Grandia si paruis liceat componere, tales
Oblatę Veneri fuerant a uirgine pupę,
2.475   Excolerent quondam quum reproba numina gentes.
Reclinat lecto simulachrum, stragula supra
Iniicit et turbę respondit mane roganti
Oppressum subito morbo Dauida iacere.
Illi intro irrumpunt, ut iam uel cęde iacentem
2.480  

deum, nunquid succurrere fessis
Auxilioque iuuare pios se uellet. Amica
Persensit responsa dari. Tamen arma iuuentus
4.10   Sat fore si Saulis possint uitare fremebant,
Nedum bello alias pugnaque lacessere gentes
Vt satis esse queant. Sed contra talia Dauid Dauid ad suos
"Quid timidi musatis?" ait "Victoria uobis
Promissis firmata dei est, cui terra polusque
4.15   Obsequium

Bethsana
Bethsanę murus, cui nunc Sintopolis urbi
Est nomen, tenuit suspensa cadauera regis
6.185   Natorumque eius. Media testudine templi Deus Astharoth
Ante deum, quem gentes Astharota uocabant,
Regia suffigunt spolia et rem carmine signant. Achis uictor
Duceret eximium quum uicto Saule triumphum,
Ista suis Achis uictor diis dona dicauit.

solerti
7.80   Conatus studio, pompis regalibus ornat.
Ille quater denos uiuens impleuerat annos,
Quum talis regni moderari coepit habenas
Et regere imperio Galaadas Gessuriosque
Et Beniaminas gentes et Iezrahelitas
7.85   Israhelemque omnem. Domus unica Iuda fauebat
Dauidi, magna qui tunc Hebronis in aula
Sex menses septemque sui moderaminis annos
Exegit, placidam fatis sibi flantibus auram.

Accessus facilisque magis subeuntibus illa.
Hic posuit sedem, belli successibus usus,
Auxit opes uiresque. Fouens deus affuit illi,
Ipse deus Dauida suum tutatus et arcem,
Cogebat uictas illius sub iuga gentes. Liber VIII
ARGVMENTVM

8.100   Illesos, quos ipse tamen iuga ferre subegit
Seruitii. Victor rediens et castra reuisens, Dauid gratias agit deo
Lętus ait: "Grates tibi, mundi rector et autor,
Qui gentes mihi subdis, ago, simulachra colentes
Humana fabricata manu, te quippe fauente
8.105   Impia commissa dispersimus agmina pugna, Comparatio
Dispergi spumosa solent ut terga liquentis

Victoresque sequi uictos non pertulit ultra
Et statuit cędis finem cum fine diei.
Latius hęc geminę uulgatur adorea palmę
Dauidemque diu timuere lacessere bello
8.140   Quanuis audaces uicinę in pręlia gentes.
A bellis igitur uacuus, flagrauit amore
Diuini cultus animumque induxit, ut arcam
Foederis, Hebreę donum memorabile genti,
A Gabaone ferens ad sanctę tecta Syonis
8.145   Perducat,

dignare tuis. Quis munera tanta
8.355   Ęstimet aut possit dignas tibi reddere grates?
Humanas meritis superat tua gratia uires:
Quicquid agam, minus est illo, quod debeo. Tu nos
Ante omnes populos, ante omnes ponere gentes,
O rex omnipotens, uoluisti. Dicimur inde
8.360   Plebs populusque tuus. Tua quondam dextera fortis
Oppressit Pharaona ferum. Dum perdere ferro
Nos properat sęuus, uasta perit obrutus unda,

Baccatum miro longe splendore micabat.
Ista corona fuit dominis gestata prophanis,
9.455   Nunc regem sortita pium, lucere decore
Visa magis grato est, magis isto uertice digna.
Iussus Amonitas tandem disperdere gentes
Lege dei Dauid, captiuę corpora turbę Poena pro iniuria legatis illata
Aut secuit serris, aut ferro in frusta redegit,
9.460   Aut subiecta graui carrorum pondere pręssit,

Achitophel casuque unus de plebe tuorum
Occidet, exibit rumor cecidisse trecentos
Inuadetque metus reliquos ipsique fauere
Dauidi incipient. Ergo tibi tutius istud
11.150  Accipe consilium: Totas modo collige gentes,
A Dani incipiens ad fines usque supremos
Vrbis Bersabę. Venient, si iusseris, omnes.
Vix illos capiet campus. Iam copia tanta
Arma gerens tecum, quoquo te uerteris, ibit.

subeatue pericula secum,
Israhelitanę pereat ne gloria gentis
Ipso uno amisso. Reuoluto tempore paruo Iterum pugna
Ecce iterum Gobio concurrunt agmina campo.
Inde Palestinę gentes, hinc turba cohortis
12.440  Israhelitanę. Zaphum ferit ense Sabochus,
Vsathia regione satus, uiditque cadentem
Ipsa Palestinę gentis manus atque repente
Fugit uersa retro. Nam Zaphus magnus et

13.300   Iam responsa feram." Demisso flebilis ore Dauid
Dauid ait: "Quo me nunc uertam, nescio, uel quid
Optem, Gadde, prius, tam sunt heu tristia cuncta!
Ne tamen infidę gentes gaudere fidelis
Cęde queant populi, ne sese Ęgyptia tellus
13.305   Iactare, huc fruges nobis si miserit ullas,
Nos totum debere simul, quod uiuimus, illi,
Meque meosque omnes malo submittere dextrę

interrumpere conantibus comprimendis. Non memini audire neque legere orationem nostra tempestate priscorum oratorum facundiae propius accedentem. Nam has nationes, maxime autem Caesarem ipsum ad id jam bellum incumbentem non delectavit modo, atque commovit, sed etiam affecit, et adversus illas gentes armorum ardore vehementer inflammavit, ac omnium concursantium conatus perfregit. Caesar voluit ut impressoribus ederetur. Ego sicuti dicta est, quae certe extemporanea est, pro ea, quae mihi tecum est gratia atque familiaritate eam ad te mitto, quem scio hoc dicendi genere delectari,

viribus aggredi Gallos et eos tota Italia explodere et ulterius prosequi, et ita faciebat omnes preparatus. De xxvj. ejusdem mensis venerunt alie omnino prioribus contrarie quod idem Illustrissimus Vice Rex statuerat retrocedere in Regnum Neapolitanum et revocabat undequaque gentes suas ad retrocedendum, ex qua fama et retrocessu credebatur quod Cremona iam esset perdita, et quod Veneti qui non erant remote ab ea, potiti fuissent civitate: Mediolani fuit tumultuatum, et Civitas fecit indutias cum Arce ad x. dies et quod pro illis x. diebus darentur victualia Arci ex

Venetos qui se confederarunt cum Gallis et noluerunt aliquam pacem cum Caesare: contra Venetos munita est Cremona et Brixia, ulterius, status Mediolani facit ccc. lanceas et totidem equos levis armature, qui etiam opponentur Venetis. Caesarea Majestas providit quod ultra gentes que sunt in Verona etiam ulterius missa sunt ij. M. peditum et datus ordo in Comitatu Tirolis, quod si Veneti ponerent obsidionem ante Veronam irent subito ad succurendum ei x. vel xij. M. et quantum opus fuerit hominum ad succurendum Verone: Pontifex autem videns imminens

Humillima commendatio: licet non dubitem Illustrissimum Dominum Ducem Mediolani significare Serenitati Vestre quomodo potitus est arce Mediolani, nihilominus abscente Caesare in venatione, volui et ego hoc Serenitati Vestrae nuntiare: xx. presentis fecit deditionem et ingresse sunt gentes Ducis in ea et Galli exiverunt: Arx etiam Cremone fere eisdem conditionibus fecit deditionem quibus Arx Mediolani, scilicet si non subveniatur sibi infra certum tempus reddet se. Veneti in ipsis Venetiis sunt in extrema necesitate et desperatione, imo ad evitandam

videbimus quamdiu persistent in hoc constantes. Dux Ferrarie et Bentivoli habuerunt salvum conductum a Pontifice et vadunt Romam, similiter Dux Urbini et vadit ad Urbem. Scribuntur ex Verona, quod Veneti habent paucissimas immo quodam modo nullas gentes et si volent Hispani, actum esse de eis et cito terminaretur bellum, hoc scribit Caesari Tridentinus Episcopus *Il se nommoit George de Neydeck et est mort en 1514. locum tenens Veronae: Cum eisdem Venetis expirarunt indutie

descenderunt in Italiam, et sunt solum Italice et pauce, tamen intraverunt Alexandriam, quo Dux mittebat aliquas lanceas Hispanas et suas ad recuperandam eam et ipse sequebatur cum reliquo exercitu Hispano, et cui eadem vel sequenti die xviiij. presentis debebant conjungi Helvetii, etiam veniebant gentes Pontificie quas Vicerex expectabat Placentie et promiserat omnes gentes suas: post Ducem versus Alexandriam, miserat autem mile Pedites in Cremonam et cum eis Illustrissimum D. Prosperum de Columna pro presidio civitatis quum dubitabant Venetos aliquid contra illam civitatem

Alexandriam, quo Dux mittebat aliquas lanceas Hispanas et suas ad recuperandam eam et ipse sequebatur cum reliquo exercitu Hispano, et cui eadem vel sequenti die xviiij. presentis debebant conjungi Helvetii, etiam veniebant gentes Pontificie quas Vicerex expectabat Placentie et promiserat omnes gentes suas: post Ducem versus Alexandriam, miserat autem mile Pedites in Cremonam et cum eis Illustrissimum D. Prosperum de Columna pro presidio civitatis quum dubitabant Venetos aliquid contra illam civitatem molituros. Veneti trajecto per pontem quem

presidio civitatis quum dubitabant Venetos aliquid contra illam civitatem molituros. Veneti trajecto per pontem quem construxerant Athesi, sicuti nunc relatum est, occuparunt nobis Valesium et Pischeriam que est fortissima, quid ulterius facient intelligemus: gentes Pontificis quotidie expectantur, Helvetii etiam ultra illos qui sunt in statu Mediolani: descendunt viij. M. ex eis et credo quod ibunt versus Bergomum contra Venetos, petunt a Caesare mille equites aliquam artellariam et xvj. M. Florenos Rheni in mense et progredientur quocumque Caesar

meique amantissimi et tui obseruantissimi, obrepere non parua solicitudo solet, quae me dies atque noctes exagitat, quod tuo liberalissimo erga me animo nequeam non esse ingratus. Erro procul a patria in extremis terrarum partibus, nonnumquam inter inhumanas gentes, sine spe, sine auxilio, adeo pertinaciter insequente fortuna ut saepe numero uitae odium mihi suboriatur. Accesserat pestilens quedam aegritudo quae, omitto quod uires eneruauerit, certe pulcherrimum meum institutum interrupit, quo (si licuisset per aduersam

euangelicę ueritatis assertores auersi, ne in tam duro solo frustra uerbi semen iaciant, nullam frugem facturum, dicunt: Act13 Quia repellitis uerbum Dei | et indignos uos judicatis ęternę uitę, ecce conuertimur ad gentes. Quę uidelicet et audiunt Euangelii prędicationes | et quod audiunt credunt | et quod credunt opere complere pro uiribus nituntur. Vos uero increduli mementote ab ipsa ueritate id est a Dei Filio dictum: Luc9 Qui me

pereuntes uidere et negligere? a diabolo superari et succurrere nolle? immo etiam tergiuersari et fugere? dum uereris ne quis tuis increpationibus offensus tibi aduersetur, tibi detrahat, tibi aliquo detrimento sit. Sed meminisse debes, quemadmodum Dominus miserit apostolos inter gentes sicut agnos inter lupos | et illi profecti cum fiducia euangelizabant Dei uerbum | nec supplicia nec mortem expauescentes, dum obsequium pręstarent Deo. Nihil ita metuere debemus | ut Dei iudicium. temporale est, quod ab hominibus times, quod autem a Deo maxime

necessario satis sit, si indigueris, ne nefas putares ait: Dignus est operarius mercede sua. Mercede uidelicet quę inopię succurrat, non quę luxuriam paret. Porro sicut ipse docuerat, ita discipulis suis prędicationis officium imposuit dicens: Euntes docete omnes gentes | seruare omnia quęcunque mandaui uobis. Optimi itaque Christi imitatores illi sunt, qui faciendis ad populum bene beate-que uiuendi sermonibus operam impendunt | et quod alios docent, ipsi pręstant, ne bonum quod uerbo ędificant, morum

| partem-que reseruare in animo habuerit, audiat ipsum dicentem: Matth. VI Nolite soliciti esse dicentes: quid manducabimus, aut quid bibemus, aut quibus operiemur? hęc enim omnia gentes inquirunt. Scit enim Pater uester, quia his omnibus indigetis. quęrite ergo primum regnum Dei | et iustitiam eius, et hęc omnia adiicientur uobis. Hoc ueterum nouorum-que nobis euenta confirmant. populus

fidei sunt, docere studuit | quam alienigenas nationes. Quam quidem rem postea apostoli quoque ipsi confessi sunt | ad illos dicentes: Vobis oportuit primum prędicari regnum Dei, sed quia indignos eo uos fecistis, ecce conuertimur ad gentes. Itaque in distribuendis ex charitate rebus | in eos qui pariter indigent, ratio aliqua ducenda erit | cognationis, conditionis, religionis | ac bonitatis. et hoc quoties opus erit uel docere ignaros | uel corripere

Apostoli Iudeorum obstinatione offensi dixerunt: Act. 1 31 Vobis oportebat primum loqui uerbum Dei, sed quoniam repellitis illud | et indignos uos iudicatis ęternę uitę, ecce conuertimur ad gentes. sic enim nobis pręcepit Dominus . Ac ne aliter illum pręcepisse credas quam egisse, nullum omnino Pilato dedit responsum, cum ab eo quid esset ueritas interrogaretur . quia Veritatis inimicus de ueritate sermonem audire indignus erat.

loquitur Christus? Excusabat immaturam ętatem Hieremias ad populum loqui iussus | imparem-que se huic rei asseuerabat quando tetigit os eius Dominus dicens: Hier. 1 Ecce ego dedi uerba mea in ore tuo; ecce ego constitui te hodie super gentes et super regna ut euellas et destruas et disperdas et dissipes | et ędifices et plantes. Tu quoque si tuis sermonibus auelli uideris uitia | et uirtutes plantari in cordibus eorum quos doces, contactum a Spiritu Sancto os tuum

quod imperatum est, id persequi atque perficere curabit. Abraham gen. 22 Abraham filium immolare iussus | non respondit quod in illo sibi promissum esset semen, quod in illo benedicendę erant gentes. Credidit enim cuncta euentura quę Deus promiserat, etiam ipso mactato in quo promissa ista implenda erant. Ideo tacitus maturabat, quod iussum fuerat perficere. denique filium unigenitum unice dilectum, ut Deo obtemperaret, suis interfecisset manibus, nisi is qui

subduntur | non solum ipsi sed etiam omnis eorum posteritas penitus perisset, nisi pro illorum inobedientia Christi Saluatoris obedientia satisfecisset. Iudicum 2 Israhelitico populo exitio fuere gentes, quas Domino deleri iubente | ipsi per inobedientiam reseruarant | neque ut iussi fuerunt interfecerant. reg. primo 15 Regnum Iudeę a Saule ad aliam transfertur domum, quia contra mandatum Domini Agago Amalechitarum regi capto

interpunxit Gortan; nullam distinctionem habet Glavičić manus conserere ultro non appetet? Quis te duce, te spectatore pro Christiana fide libens non obierit? Reges consurgent, principes mouebuntur, mare classibus consternetur, campi milite replebuntur, timebunt gentes, aduersarii formidabunt. Et fugiet serpens a facie leonis rugientis et persequentis. O terque quaterque beati, quibus auita regna uidere et patrias terras colere dabitur! Beatissimi uero quis sub crucis signo et te imperatore oppetere continget! Quod si generalis huius expeditionis tempus

separat trans Iordanem ad confugium illorum, qui nolentes occiderint proximum suum. Hę fuerunt: Bosor, Ramoth et Golan. Docet populum cerimonias et iudicia eosque ad pręcepta perficiunda hortatur. Prędicit de uictoria aduersus gentes futura. Enumerat, quot bona, si Domini pręcepta obseruauerint, consecuturi sint. Commemorat, quod ducti sint per desertum XL annis, ut tentarentur, an mandata custodirent, quod pluerit eis manna, ut ostenderet, quod non in solo

Iordane colloocare. Magnificauit eum Dominus, et obedierunt ei sicut Moysi. Illis de alueo ascendentibus reuersę sunt aquę ad cursum suum. Die decimo castrametati sunt in Galgalis. Ibi posuerunt lapides, quos de Iordane tulerant. Gentes miraculo audito timuerunt. Iosue iussu Domini circumcidit secundo filios Israhel, quia, qui supererant, non erant circumcisi. Manserunt eodem in loco, donec sanarentur. Loco inditum nomen Galgala. Ibidem fecerunt Phase, in

Iosue fornicati sunt in Baal et Astaroth; ideoque passi direptiones nec resistere aduersariis ualebant. Dominus autem suscitauit iudices, qui illos de angustiis liberarent. Sed ne his quidem paruerunt. Itaque seruatę sunt gentes, a quibus uexarentur traditusque est Israhel Cusanrasathaim, Mesopotamię regi, in seruitutem per annos octo. OTHONIEL OTHONIEL, filius

Ionatam filium morte damnauerat, quod contra edictum die illo, quo inimicos fugientes persequebatur, parum melis gustasset, sed ille populi intercessione liberatus est. Saul autem firmato regno uicinas gentes infestabat. Graue bellum erat ei cum Palestinis. Vicit Amalechitas. Iussus omnes internitione delere, Agag regi capto pepercit et gregibus et uestibus eius. Et quoniam non obediuit, poenituit Deum ei regnum detulisse.

olim captam et incensam Cananeo interempto rex pharao tradiderat in dotem filię sue, uxori eius. Idem construxit Bethoron, Baalath, Palmiram et omnes uicos eius, qui absque muro erant. Vicinas gentes fecit tributarias. Constituerat super opera prępositos DL. Ter per singulos annos offerebat holocausta. Fecit classem in Asiongaber. Allata sunt ei de Ophir talenta auri CCCCXX. Regina Saba uenit, ut uideret sapientiam

NEEMIAS NEEMIAS, Helchię filius, erat Susis pincerna Artaxerxis regis. Anno XX regni eius dimissus urbis Hierosolymę muros coepit ędificare. Vicinę gentes eum irrisione et subsannatione lacessebant. Aedificatę sunt portę: porta Gregis, porta Piscium, porta Vetus, porta Vallis, porta Sterquilinii, porta Fontis, porta Equorum. Aedificato iam muro ęmuli, quos inuidię stimulus

Et iterum: Sitientes, uenite ad aquas! Idemprophetauit de gentium conuersione ab idolis ad Christum: In die illa, inquit, radix Iesse (id est Christus) stat in signum populorum, ipsum gentes depręcabuntur. In die illa inclinabitur homo ad factorem suum. In die illa audient surdi uerba Libri et de tenebris et caligine oculi cęcorum uidebunt. Et erit, inquit, desertum in Chermel et Chermel

cęcus nisi seruus meus et surdus nisi ad quem nuncios misi? Vnde nuncii isti ad ipsos Iudeos in Euangelio aiunt: Vobis oportuit primum prędicari uerbum Dei, sed quia repellitis illud, ecce conuertimur ad gentes. Post hęc poenam quoque obstinatis denunciat propheta: Terra, inquit, uestra deserta desolabitur et derelinquetur filia Syon. Et iterum: Ruit Hierusalem, quia lingua eorum et adinuentiones

prophetauit, postea tamen quam ille coepisset mense secundo. Per multas uisionum figuras de his, quę futura erant, uaticinatus est. Vidit uirum ascendere super equum ruffum in myrteto, qua uisione nunciauit Deum in gentes iratum et Iudeis facilem atque placatum. Vidit quatuor cornua, quę uentilauerant Iudam et Israhel et Hierusalem. Vidit mox quatuor fabros ea deiectum uenientes. Vidit uirum cum funiculo mensorum, ut eo metiatur futurę

perniciosioremque fuisse / neque rempublicam Christianam tantopere labefactatam in maioribus instantis ruinae discriminibus extitisse. Namque vt ipsa Thurcarum primordia paulo altius repetam: praeter Herodoti ac Diodori sententiam (de Mosis autem relatione alia est consideratio) constat Scytharum gentes antiquissimas ac semper populosissimas fuisse: Scythae antiquissimi et populosissimi. quippe nec aquarum inundatione / sicut caeteri / submergi potuerunt / quum eminentiorem partem terrae / quasi quandam arcem teneant / vt omnia inde orta flumina in meridiem

scientia peruenisse liquer. Foeminae Scytharum bellicosae. Taceo de Iaxamatis / Iaxamatae aliisque intra suos fines pari viris animo proeliantibus: Amazones patrios limites egressae armis non modo sedes acquisiuere / sed bellicosissimas gentes sibi tamdiu parere coegerunt / Amazonum virtus. donec Hercules Iouis filius Euristei iussu profligatis amazonibus Amazones ab hercule profligatae. Hyppolitem reginam non abduxerit / atque Panthesilea demum bello troiano ab Achille non

praeda ad oppugnationem vrbium se accingunt: quibus partim in deditionem receptis / partim vi expugnatis / Capta demum Constantinopoli altera Roma Constantinopolis altera roma vniuersae Thraciae iugum imposuerunt. Deinde Thraciae fortunam sequuntur Gentes a thurcis deuictae. Peones / Triballi / Macedones / Thessalli / Magnesii / Achaei / Boetii / Opuntii / Graeci / Aetholi / Locri / ac tota Peloponnesus / excepta vnica Venetorum ciuitate Neapoli. Eadem procella distrinxit Prouinciae a thurcis in europa

iram praeceps rapitur / vt illis asperrimis atque atrocissimis Scythis / vnde ea gens deuoluta est / longe truculentior habeatur. Thurca Scythis truculentior. Nec vires animo desunt: nam duobus et viginti gentibus in Ponto Mithridati olim subiectis Gentes Mithridatis imperat / possidet opulentissimam Asiam / bellicosam subaegit Thraciam / deuicit Macedoniam: quae terrarum imperio quondam potita est / Macedonia quondam terrarum imperio potita. quae Asiam / Armeniam / Iberiam / Albaniam / Cappadociam / Syriam

magistri responsum. Dico uobis — inquit — quia, si hi tacuerint, lapides clamabunt. Vis nosse, infidelis pharisee, quomodo hi tacuerunt et lapides locuti sunt? Gentibus Christum euangelizabant et ab impiis interempti conticuerunt. Sed gentes, quę pro diis lapides colebant ad uerum Deum per apostolicam doctrinam conuersę Christum, Dei filium, confiteri coeperunt. Potens enim erat Deus de lapidibus istis suscitare Abrahę filios. Itaque primi facti sunt nouissimi et nouissimi primi, ad nuptias ueri sponsi aqua

ut pro peccatis omnium satisfaceret. Vnde et clamabat (sicut in Ioanne est scriptum): Nunc princeps huius mundi eiicietur foras. Mundi princeps erat diabolus, cum late in omnes idolatras regnaret. Qui tunc de eiusmodi regno est eiectus, cum gentes conuersę unum uerum Deum colere coepere. Et ego — inquit — si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. Exaltatus in cruce, exaltatus in resurrectione, exaltatus in ascensione traxit ad se sanctos patres de tenebris, gentiles de

imminutes unigenito propter me, benedicam tibi, et multiplicabo semen tuum sicut stellas cęli et uelut harenam, quę est in littore maris. Possidebit semen tuum portas inimicorum suorum, et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrę, quia obedisti uoci meę. Iureiurando firmatur promissio, ut diuini consilii immobilitatem designet. Multiplicatum est autem semen Abrahę, ut dicimus, in multiplicatione in Christo credentium, in quo benedici debuerant non solum Iudei, sed etiam omnes gentes,

omnes gentes terrę, quia obedisti uoci meę. Iureiurando firmatur promissio, ut diuini consilii immobilitatem designet. Multiplicatum est autem semen Abrahę, ut dicimus, in multiplicatione in Christo credentium, in quo benedici debuerant non solum Iudei, sed etiam omnes gentes, quibus prędicatum est Christi Euangelium, ut omnes in Christo, qui secundum carnem semen Abrahę* fuit, benedicantur atque saluentur. Pręterea si nosse uis, quomodo isti possederunt portas inimicorum suorum, uideas oportet, quod principes terrę, qui persequebantur

— inquit — exibit lex, et uerbum Domini de Hierusalem. Non de lege Moysi intelligit, quę multo ante de Synai, non de Syon exierat, sed de lege Christi, quę per apostolos de Hierusalem exitura erat. Et subdit de ipso legislatore dicens: Iudicabit gentes, et arguet populos multos; et conflabunt — inquit — gladios suos in uomeres, et lanceas suas in falces. Non leuabit gens contra gentem gladium, non exercebuntur ultra ad pręlium. Bellandi enim studium uersum fuit in agri colendi curam. Quod autem

non exercebuntur ultra ad pręlium. Bellandi enim studium uersum fuit in agri colendi curam. Quod autem ait: Vltra non exercebuntur ad pręlium, certum tempus significat. Alioquin fortasse haud multo post bella exerceri coepta, nunc inter has nunc inter illas gentes adhuc furere grassarique non cessant. Pacem tamen in natiuitate Domini futuram etiam Dauid pręuidit in psalmis dicens: Venite et uidete opera Domini, quę posuit prodigia super terram, auferens bella usque ad fines terrę. Arcum conteret, et confringet arma, et

qui gustu peccauerat, gustus continentia satisfaceret. Illorum ieiunium in figura pręcessit. Nam neque Lex Moysi absoluere nos potuit a maledicto antiquę pręuaricationis, nec Helię ad montem peruentio. Christo soli reseruatum fuit, ut in illo benedicantur omnes gentes et pristinę gratię, quas amiserant, restituantur. Dauid quoque, sicut in multis, ita et in hoc tenuit typum Christi, sub eius persona loquens in psalmis: Operui in ieiunio animam meam, et factum est in opprobrium mihi; hoc* est in tentationem

denegant uel de Patre genitum ante omnia tempora uel de matre in tempore. Iterum alibi: Propter Syon — inquit — non tacebo, et propter Hierusalem non quiescam, donec egrediatur ut splendor uirtus eius, et saluator eius ut lampas accendatur. Et uidebunt gentes iustum tuum, et cuncti reges inclytum tuum. Ad Ecclesiam prophetans hoc ait. Virtus Ecclesię et Saluator Christus est, qui apostolis in monte resplenduit suę luce diuinitatis. Viderunt autem eum gentes et reges, tam illi, qui corporeo intuitu eum Hierosolymis

uirtus eius, et saluator eius ut lampas accendatur. Et uidebunt gentes iustum tuum, et cuncti reges inclytum tuum. Ad Ecclesiam prophetans hoc ait. Virtus Ecclesię et Saluator Christus est, qui apostolis in monte resplenduit suę luce diuinitatis. Viderunt autem eum gentes et reges, tam illi, qui corporeo intuitu eum Hierosolymis conspexerunt, quam qui postea per apostolorum prędicationem fide susceperunt. Hoc ipsum magis aperte Baruch propheta declarat dicens: Hic est Deus noster, et non ęstimabitur alius aduersus eum. Hic adinuenit

animi morbis laborabant, esse ostenderemus, si mihi non foret propositum nihil aliud hoc uolumine demonstrare, nisi quęcunque ueterum Scripturę de Messia uenturo prędixerant, in Christo, quem Iudei crucifixerunt, fuisse impleta. Quod autem gentes ad ueri cognitionem per Christum inducendę fuerint, per easdem pene similitudines in eodem propheta Deum Patrem Filio loquentem audimus: Dedi te — inquit — in foedus populi, in lucem gentium, ut aperires oculos cęcorum et educeres de conclusione

et* ueritas, et uita. Cui tamen inuidentes Iudei iniquo animo ferebant, quod sabbatis curaret quodque patrem suum diceret Deum, se Deo faciens ęqualem. Hoc relatum in Euangelio legitur Ioannis, et impletur illud in psalmis: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Discunt tamen ab ipso, quem arguebant, licere etiam sabbatis bene agere. Quod autem esset ęqualis Deo Dei filius, quomodo contradicere poterant, si ille, quod de se fatebatur, miraculis supra omnem uim humanam factis uerum esse

mihi a Patre mandata sunt, executor. Porro, ipsum isto sanctę** prędicationis officio functum fuisse per se prius, deinde per apostolos, ex aliis quoque Scripturę locis monstrare possumus. In Hieremia Pater Filium affatur et ait: Ecce ego constitui te hodie super gentes et super regna, ut euellas et destruas, et disperdas, et dissipes, et ędifices, et plantes; hoc est docendo euellas uitia, destruas errores, disperdas diaboli potestatem, dissipes Iudeos incredulos, ędifices autem Ecclesiam fidelem et plantes in ea arbores

quoque prędicatione per orbem diffusa idem propheta ait: Repleta est terra scientia Domini, sicut aquę maris operientis. In omnem enim terram exiuit sonus eorum, dicente Domino, sicut in eodem propheta est scriptum: Mittam ex eis, qui saluati fuerint, ad gentes in mare, in Affricam, in Lydiam, tendentes sagittam; in Italiam et Gręciam, ad insulas longe, ad eos, qui non audierunt de me, et non uiderunt gloriam meam. Et annunciabunt gloriam meam gentibus. Nonne hoc illud ipsum est, quod in Euangelio legimus ad

Tribus autem Domini in Christo credentium est multitudo. Sequitur de apostolis: Quia illic sederunt sedes in iudicio, sedes super domum Dauid. Domus autem Dauid regnum Israhel est. Israhelitas ergo incredulos iudicabunt discipuli Christi. Quod autem et reliquas gentes iudicaturi sint, Sapientię liber testatur, in quo scriptum est: Fulgebunt iusti, et tanquam scintillę in arundineto discurrent. Iudicabunt nationes et dominabuntur populis, et Dominus eorum regnabit in perpetuum. Denique, quod demonum etiam

tibi filii; constitues eos principes super omnem terram. Hi sunt etiam nubes illę, de quibus in Esaia loquitur Dominus: Nubibus mandabo, ne pluant super Israhel imbrem. Et hoc quidem tunc est impletum, cum discipuli Domini a Iudeis repulsi recesserunt ad gentes. Quid adhuc dicam? Hi fuerunt fulgura dicente Propheta: Alluxerunt fulgura eius orbi terrę. Et iterum: Fulgura — inquit — in pluuiam fecit. Parum est fuisse fulgura, etiam cęli fuere. Cęli — inquit —

florebit quasi lilium. Germinans germinabit, et exultabit lętabunda et laudans. Rursum alibi ait: Non uocaberis ultra derelicta, et terra tua non uocabitur amplius desolata, et reliqua, quę longum foret repetere. In psalmis quoque dicitur: Increpasti gentes, et periit impius, et nomen eorum delesti in ęternum. Increpuit Dominus gentes per apostolorum prędicationem, et ipsis ad Christum conuersis periit impius diabolus, per quem subuersi saxa et *corr. ex cęciderunt **corr. ex

alibi ait: Non uocaberis ultra derelicta, et terra tua non uocabitur amplius desolata, et reliqua, quę longum foret repetere. In psalmis quoque dicitur: Increpasti gentes, et periit impius, et nomen eorum delesti in ęternum. Increpuit Dominus gentes per apostolorum prędicationem, et ipsis ad Christum conuersis periit impius diabolus, per quem subuersi saxa et *corr. ex cęciderunt **corr. ex maxilla l igna pro diis habebant. Et nomen eorum fuit deletum,

Siquidem in Iudeis coepta est Christi Ecclesia, sed in gentibus multiplicata et dilatata. Futurum hoc Spiritus Sanctus reuelauerat per prophetas. Hieremias: In tempore illo — inquit — uocabunt Hierusalem solium Domini; et congregabuntur ad eam omnes gentes in nomine Domini in Hierusalem. Et ipsamet in psalmis se dilatatam gloriatur ad Dominum dicens: Statuisti in loco spacioso pedes meos. Pedes Domini, qui perambulasse terram dicuntur, apostoli fuere per omnes orbis partes diffusi, ut prędicent

ascensu cogita. Hęc est domus et atrium Dei et tabernaculum Spiritus Sancti. Audi Micheam dicentem: Et erit in nouissimo dierum mons domus Domini pręparatus in uertice montium, et sublimis super colles; et fluent ad eum populi, et properabunt gentes multę. Mons iste altissimus omnium illa petra est, illud fundamentum, super quo ędificata domus Domini nullis aduersariorum concutitur procellis, et dum oppugnatur, speciosior fit ex uictoria. Hoc testatur Aggeus propheta dicens: Implebo domum istam

turris fortitudinis a facie inimici. De amplitudine pręterea et dilatatione huius uineę in psalmis canitur: Vineam de Aegypto transtulisti, id est de tenebris Christum negantium Iudeorum, Aegyptus enim interpretatur tenebrę; eiecisti gentes incredulas, et plantasti eam, in iis, qui deposito gentilitatis errore Euangelio crediderunt; dux itineris fuisti, uiam docendo salutis; plantasti radices eius, ut firma permaneat in proposito credulitatis; et impleuit terram;

atque disperibit. Ait enim: Vinea Domini exercituum domus Israhel est. Nubes uero desierunt eam imbribus irrigare, quando apostoli Iudeis incredulis dixerunt: Vobis primum oportuit prędicari uerbum Dei, sed quia repellitis illud, ecce conuertimur ad gentes. Quibus credentibus corda, quę terra arida erant, suscepta apostolicę disciplinę pluuia exhuberarunt fructibus uirtutum. De synagogę autem uinea in Hieremia quoque lamentantem Dominum audimus: Ego plantaui te — inquit — uineam fructiferam,

mundum Ecclesiam dici reor. Illi enim, qui extra Ecclesiam sunt, a luce ista non illuminantur, sed in tenebris cęcutiunt errorum. Saluum ergo fac populum tuum, Domine, et benedic hęreditati tuę, quod tibi spoponderat Deus Pater dicens: Dabo tibi gentes hęreditatem tuam. Auerte ab ea uim impiorum, contere illorum potentiam, qui ei molesti sunt, qui eam persequuntur, qui quottidie aduersus Ecclesię tuę filios, cultores tuos tuosque famulos rapinis, captiuitate, seruitute cędibusque grassantur, qui dicunt:

eum, quomodo perderent eum. Atque in idem flagitii atque immanitatis ipsi sacerdotum principes et scribę et seniores populi et pręses Pilatus, ut postea suo loco uidebimus, consenserunt. Et tunc quidem impletum est illud in psalmis dictum: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terrę, et principes conuenerunt in unum aduersus Dominum, et aduersus Christum eius. Et in alio psalmo: Captabunt — inquit — in animam iusti, et sanguinem innocentem

fidelis eos, qui in Christo credunt, uocet electos. Qui si usque in finem permansuri sunt, Petri fides Christique, Dei et Domini nostri, religio in finem usque perseuerabit. Et tunc demum reliquię quoque Israhel ad Christum conuersę saluę fient. Quanuis igitur toti terrę gentes dominentur Machumetanę, semper extabit hęc uictoria, quę uincit mundum, fides nostra. Et hanc unam, quam orbi imperans Romanorum potentia delere nequiuit, nec Turcarum quidem uis delebit. Plus multo uirium habet unica Christi pro Petro facta oratio quam omnium hominum in

respondit. Accusantibus autem eum principibus sacerdotum et phariseis despexit ipsum Herodes et per ludibrium ueste alba indutum remisit Pilato, ut de illo, quod uelit, cognoscat ac iudicet. Hoc est illud — ut ante diximus — quod in psalmis dicitur: Quare fremuerunt gentes et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terrę, et principes conuenerunt in unum aduersus Dominum et aduersus Christum eius. Sed nemo humilitatem Christi contemnat. Qui enim nunc hominum subiicitur iudicio, postea — sicut scriptum est —

est — significauit alienas nationes deposito idolatrię errore post Christum ituras et Iudeis in perfidia obduratis euangelicę credituras ueritati. Canitur enim in psalmis: Aethiopia pręueniet manus eius Deo. Et Hieremias ad Filium Dei loquens ait: Ad te gentes* uenient ab extręmis terrę, et dicent: Vere mendacium possederunt patres nostri, uanitatem, quę eis non profuit. Ille igitur crucem post Iesum gerit, qui uel errore relicto Euangelio fidem pręstat uel peccati conscius conuertitur ad poententiam uitiumque

Terra mota est, illi in perfidia immobiles perstitere. Petrę scissę* sunt, illi petris omnibus duriores permansere. Monumentis apertis mortui surrexerunt, illi de monumento scelerum suorum surgere neglexerunt. Centurio gentilis cum sua cohorte Filium Dei confitentur, ut gentes contemptis idolis Christum suscepturas significarent et tamen Iudeos a perfidię obstinatione non recessuros. De illis, qui in passione Domini surrexerunt, arbitror in Esaia fuisse prędictum: Expergiscimini — inquit — et laudate, qui habitatis in

gentibus demones, uana superstitione delusis. Quin etiam fidelibus Iudeis imperabant protoplastorum culpa in inferno receptis. Sed gentili populo in Sophonia loquens: Expecta me — inquit — in die resurrectionis meę in futurum, quia iudicium meum, ut congregem gentes. Post resurrectionem enim Domini apostolis euangelizantibus congregatę sunt gentes in una Christi Ecclesia, quę prius dispersę erant in multiplicem idolorum culturam et inanium ritum deorum. Porro utrosque, hoc est Iudeos et gentiles, pariter se liberaturum

protoplastorum culpa in inferno receptis. Sed gentili populo in Sophonia loquens: Expecta me — inquit — in die resurrectionis meę in futurum, quia iudicium meum, ut congregem gentes. Post resurrectionem enim Domini apostolis euangelizantibus congregatę sunt gentes in una Christi Ecclesia, quę prius dispersę erant in multiplicem idolorum culturam et inanium ritum deorum. Porro utrosque, hoc est Iudeos et gentiles, pariter se liberaturum repromittit per Osee* prophetam dicens: De manu mortis liberabo eos, de morte redimam

et quod in ultimo seculo futurum erat, ut in medio annorum perficiatur, optat. Cui Dominus illud respondere uidetur — sicut paulo ante diximus — in Sophonia scriptum: Expecta me, dicit Dominus, in die resurrectionis meę, in futurum, quia iudicium meum, ut congregem gentes; ut uidelicet Iudeis ob perfidiam reprobatis ex gentibus mihi congregem Ecclesiam. Post resurrectionem enim Dominus noster misit operarios suos in messem suam, et triticum quidem collegit in horrea, zizania autem in fasciculos colligata igni comburenda dimisit.

abundauerat peccatum, superabundauit et gratia. Hoc autem fuit maxime necessarium ad salutem generis humani, quod in peccati diluuio super omnem terram effuso desperabat.* Sequitur: Et prędicare in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes, incipientibus ab Hierosolyma. Eleganter in his Euangelicę obseruationis ordo exprimitur. Pręcedit enim prędicatio, prędicationem sequitur poenitentia, poenitentiam remissio. Quomodo crederent, nisi esset prędicatum? Quomodo poenitentiam agerent, nisi

sed in nomine Domini, qui potest ignoscere et peccata delere. In omnes genets — inquit — incipientibus ab Hierosolyma. Et in his, ut mihi uidetur, dictis ordo seruatus est saluandorum. Iudeis non credentibus gentes crediderunt. Iccirco prius nominantur gentes, deinde hi, quibus prędicari est coeptum. Sic enim et apostoli, cum a Iudeis repellerentur, dixerunt: Vobis prius oportuit prędicari uerbum Dei, sed quoniam uos eo indignos facitis, ecce conuertimur ad gentes.

et peccata delere. In omnes genets — inquit — incipientibus ab Hierosolyma. Et in his, ut mihi uidetur, dictis ordo seruatus est saluandorum. Iudeis non credentibus gentes crediderunt. Iccirco prius nominantur gentes, deinde hi, quibus prędicari est coeptum. Sic enim et apostoli, cum a Iudeis repellerentur, dixerunt: Vobis prius oportuit prędicari uerbum Dei, sed quoniam uos eo indignos facitis, ecce conuertimur ad gentes. *corr. ex

non credentibus gentes crediderunt. Iccirco prius nominantur gentes, deinde hi, quibus prędicari est coeptum. Sic enim et apostoli, cum a Iudeis repellerentur, dixerunt: Vobis prius oportuit prędicari uerbum Dei, sed quoniam uos eo indignos facitis, ecce conuertimur ad gentes. *corr. ex disperabat Quare autem prius Iudeis fuit euangelizandum? Puto, ne Christus de Iudeis secundum carnem genitus minus suos quam alienos dilexisse uideretur aut in illos mortis suę

genitus minus suos quam alienos dilexisse uideretur aut in illos mortis suę uindictam appetisse, pro quibus orauerat in cruce. Pręterea iis primum ostendi debuit, qui de ipsius aduentu Scripturas habebant, ut* cognita diuinorum sententia eloquiorum facilius crederent, et ipsę gentes, cum eos, qui Iesum crucifixerunt, a morte suscitatum adorare uidissent, promptius ad eiusdem fidei sacramentum confluerent. Inexcusabilis est igitur Iudeorum error, qui, primi ad coenam patrisfamilias uocati uenire contempserunt, et grande profecto gentilium meritum, qui,

Et ego mittam promissum Patris mei in uos. Vos autem sedete in ciuitate, quoadusque induamini uirtute ex alto. Apostoli sancti testes fuerunt passionis et resurrectionis. Sed quia testimonium ferre uel aduersus Iudeos inuidię in Christum ueneno infectos uel aduersus gentes idolatrię errore subuersas minime tutum uidebatur, et humana fragilitas in uitę contemptum aliquid moliri non audebat, ego — inquit — mittam promissum Patris mei in uos. Hoc illud est, quod alibi ait: Dabo uobis os et sapientiam, cui

in cęlo, ut cum eodem corpore super cęlum ascendam et hominem mihi Dei uerbo unitum ad dexteram Patris collocem. Potestas ergo, quam semper habui in gloria maiestatis, data est mihi in humilitate assumptę* humanitatis. Euntes ergo docete — inquit — omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Hoc alios docete, quod a me didicistis. Instruentes autem de omnibus, quę credere oportet, ut salui fiant, baptismi gratia purificate, ut Ecclesię membra facti mihi, qui caput eius sum, coniungantur,

alios docete, quod a me didicistis. Instruentes autem de omnibus, quę credere oportet, ut salui fiant, baptismi gratia purificate, ut Ecclesię membra facti mihi, qui caput eius sum, coniungantur, et sicut ego et Pater unum sumus, ita et ipsi mecum unum sint. Docete omnes gentes — inquit — ut se non modo ad saluandos Iudeos uenisse significaret, uerum etiam ad omnes gentium nationes. Alioquin, qua ratione diceretur Agnus Dei, qui tollit peccata mundi, si solum Iudeę gentis peccata tolleret et tam modicę partis mundi

fide iustitia. Pueris uero, qui baptizati absque iustitię operibus decedunt, sufficit innocentia ad salutem, quia iustificati sunt per Mediatoris passionem, ita ut, quod in origine amiserant, in baptismo consequantur. Et quoniam arduum et difficile uidebatur docere omnes gentes et singulos quosque baptismatis aqua abluere, ipse, qui potest omnia, suum pollicetur auxilium: Et ego uobiscum sum — inquit — omnibus diebus, usque ad consummationem seculi. Non ad solos, qui tunc erant, discipulos suos hoc dicit — neque

etiam nunc ab eis discessurus repetit, ut diligentius curent, quod iterato sermone sibi commendari agnoscunt. Dixit ergo eis: Euntes in mundum uniuersum prędicate Euangelium omni creaturę. Hoc nempe illud est, quod ante dixerat: Docete omnes gentes. Et quomodo baptizare deberent, iam satis eos instruxerat, baptismi nunc explicat uirtutem et credentium meritum, ut ad fidem baptismumque uenire uolentes, quid sibi hęc sacramenta collatura essent, intelligant. Qui crediderit — inquit — et

uox est: Ipse inuocabit me: Pater meus es tu, Deus meus et susceptor salutis meę. Frequenter autem Deum Patrem ab eo inuocatum in Euangelio legimus. Et ego — inquit — primogenitum ponam illum, excelsum prę regibus terrę. Omnes ergo gentes, omnes populi, qui Christum induistis, plaudite manibus, iubilate Deo in uoce exultationis, quoniam Dominus excelsus, terribilis, rex magnus super omnem terram. Magnus in cruce peccata tollens mundi, magnus in inferno captiuos liberans, magnus in sepulchro die tertia

cęlo mitteret Spiritum Sanctum, si iam in terra dederat? Quia ipsa remittendi et retinendi peccata potestas, quę sufflando collata est, indigebat scientia, ne ignorarent,* cui remittere uel cui retinere peccata debeant. Indigebant etiam isti, qui in gentes idolis deditas nouam ueri Dei religionem uulgaturi erant, multa animi fiducia multaque miraculorum operatione, quibus probarent uera esse, quę docent, atque illos, qui deposito errore ea susciperent, beatos fore. Talibus ergo misso de cęlo Spiritu Sancto donis ditati

non dubitamus. Ad hęc longe satius est animas de manu diaboli erruere, quod nostri faciunt prędicatores, quam corpora iugo humanę seruitutis oppressa liberare, quod Herculem autumant egisse. Si quidem illis ipsis, quos sibi comites elegerat Christus, Dominus noster, ut uiam ueritatis gentes docerent, iniunxit, ostendens eum, qui hoc officio fungitur, multam quidem non in terrena, sed in cęlesti patria recepturum mercedem. Ait enim: Qui fecerit et docuerit sic, magnus uocabitur in regno cęlorum. Cum ergo multo pręstantius sit exhortando, monendo, docendo peccatorem de

Slauini quoque, licet nondum sacris nostris initiati, Christianam admirari religionem ob illius seculi sanctitatem: nempe illis temporibus Christiani sacerdotes cultui diuino summopere dediti erant, uitaque eorum et mores consumati omnes gentes ad religionem suscipiendam maxime alliciebant) tum per pactionem pendendi annui tributi a seruitute liberati Burnum oppidum Epidaurii agri a Slouinis aliquot ante annis deletum ipsorum Slouinorum permissu incolere coeperunt.

Licinio, quanta Constantio Arriana hęresi subuerso? Sapor quoque, Persarum rex, Christianos persecutus est, et Romanorum Iulianus Apostata, et Gothorum Harmaricus, deinde Radagasius, postremo Ataulphus. Post hos Vandalorum Alanorumque gentes cum Genserico suo rege Arriana hęresi et ipso polluto, tunc ab Hyspania ad Aphricam profecto, catholicam fidem persecutę sunt. Et cum ita sit, nonne mirum uidetur, quomodo tandem non solum steterit, sed etiam aucta ac dilatata sit

qui derelicta non uisitabit, dispersum non quęret, et contritum non sanabit, et id, quod stat, non enutriet. Contrarius ergo erit bono pastori Christo, qui derelictos primorum parentum culpa uisitauit oriens ex alto, et gentes per idolorum errorem dispersas ueri manifestatione congregauit, uitiorum tabe affectos per poenitentiam sanauit, sanatos, ne remorbescerent, gratię suę pharmaco sustentauit. Ille pręterea (ut subiungitur) carnes

et cathenam magnam in manu sua, et apprehendit draconem, serpentem antiquum, qui est diabolus et Sathanas, et ligauit eum per annos mille, et misit eum in abyssum, et clausit et signauit super illum, ut non seducat amplius gentes, donec consummentur mille anni. Isti mille anni totum tempus significant, ab incarnatione Christi usque in finem sęculi. Angelus autem descendes de cęlo et clauem habens abyssi, Christus est, cui data est omnis

oportet illum solui modico tempore , tempus Antichristi erit, quem tribus annis regnaturum constat cum dimidio. et cum consummati fuerint , inquit, mille anni, soluetur Sathanas de carcere suo, et exibit, et seducet gentes . Dictum est superius plerosque a fide discessuros atque Antichristo adhęsuros. Illis ergo solutus erit Sathanas, non eis, qui mori pręoptabunt quam pręuaricari. De illis itaque ait, qui subuersi erunt: Congregabit eos in

legimus: Cum autem uenerit Filius hominis in maiestate sua, et omnes angeli eius cum eo, tunc sedebit super sedem maiestatis suę, et congregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit eos ab inuicem, sicut segregat pastor oues ab hędis, et statuet oues quidem a dextris, hędos autem a sinistris . Veniet ergo in forma hominis, cum qua a mortuis resurrexit et in cęlum ascendit; ueniet autem

autem a sinistris . Veniet ergo in forma hominis, cum qua a mortuis resurrexit et in cęlum ascendit; ueniet autem in maiestate diuinitatis, cui coniunctus est, ut omnes eum hominem ac Deum esse agnoscant. Congregabuntur ad eum omnes gentes: Vbicunque , inquit, fuerit corpus, illic congregabuntur et aquilę . In Iohele autem propheta loquentem audimus: Congregabo omnes gentes et

ad eum omnes gentes: Vbicunque , inquit, fuerit corpus, illic congregabuntur et aquilę . In Iohele autem propheta loquentem audimus: Congregabo omnes gentes et deducam eas in uallem Iosaphat, et disceptabo cum eis ibi . Et iterum ait: Consurgant et ascendant gentes in uallem Iosaphat; quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes in circuitu . Iosaphat interpretatur Domini

autem propheta loquentem audimus: Congregabo omnes gentes et deducam eas in uallem Iosaphat, et disceptabo cum eis ibi . Et iterum ait: Consurgant et ascendant gentes in uallem Iosaphat; quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes in circuitu . Iosaphat interpretatur Domini iudicium. Eo igitur loci, qui iudicandi erunt, turmatim confluent, ubi Iudicis thronus positus erit. Et si is locus

loquentem audimus: Congregabo omnes gentes et deducam eas in uallem Iosaphat, et disceptabo cum eis ibi . Et iterum ait: Consurgant et ascendant gentes in uallem Iosaphat; quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes in circuitu . Iosaphat interpretatur Domini iudicium. Eo igitur loci, qui iudicandi erunt, turmatim confluent, ubi Iudicis thronus positus erit. Et si is locus uallis Iosaphat erit, quę in Iudęa est, quomodo locus tam angustus

et utique saluentur. Ait enim : Cum ueneriit Filius hominis in maiestate sua et omnes angeli cum eo, tunc sedebit super sedem maiestatis suę, et congregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit eos ab inuicem, sicut pastor segregat oues ab hędis: et statuet oues quidem a dextris, hędos autem a sinistris . Qui formam serui accepit, domini pręseferet dignitatem; prius humilis, postea gloriosus,

inquit, millium ministrabant ei et decies centena millia assistebant ei. Quis ad tale spectaculum non exalbesceret metu? Quis non totis artubus contremisceret? Quis mentis stupore attonitus non obmutuisset? Congregabuntur ad eum omnes gentes. At uero, cum uiderint sanctos ejus rapi in cęlum, se autem in terra relinqui, qui, putas, erit horror in animis relictarum? Ad hęc, cum se ad inuicem segregari conspicient, alias in parte dextera, alias in leua

hi cum Illyricis communem habent sermonem ― alia Getae, qui ab ipsis Hungaris Moroualachi appellantur. His enim sermo, quamquam non incorruptus, Romanus est. A litore Dalmatico, quod mari Adriatico abluitur, ad Drauum amnem gentes Illyricae sunt, quas Hungari partim Choruatos, partim Sclauenos ac Rhaxianos dicunt. A Drauo Hungaricus incipit sermo, quo omnes etiam Transistrani praeter Gothos, quos Boemi Slauenos nuncupant utuntur. Atque inde

uictoriis emensi sunt, ab inferis rediret, quanta indignatione gentem suam iam degenerem auersaretur, quippe quam, ueluti indigna esset, quae suis legibus uiueret, ritu iumentorum iugum ab externo impositum submisse ferre cerneret? Sed nec finitimae gentes, belli gloria nobis haud quaquam pares, aliis quam suae linguae principibus parent. An Alemanus suae nationi non imperat, num Poloni unquam alium regem quam Polonum habuere? Nonne Boemi nostra memoria Matthiam Chugniadem, quem Italorum assentatio Coruinum uocauit,

et collegium ipsum patrum, ex quibus pontifices fiunt, maiore ex parte ex Italis constare certum est. Nam satis consentaneum esse uidetur lupis lupum, et ursis, ut dicitur, ursum praeesse. Quanta praeterea non modo laudis, sed etiam utilitatis nobis accessio est futura, si finitimae gentes, queis fortuna nostra inuidiosa semper fuit, cognouerint Hungaros suo regimini satis idoneos aduena principe, cuius consilio ac arbitratu regantur, non indigere; propterea quod hi solent, siue id ad animum, siue ad corpus referas, externam opem quaerere,

nostram, utpote haud natiuis opibus, uerum importatis instructam, non omnino contemnet, splendoreque alieno, non autem proprio illustrem iudicabit? Rursus si ignauus extiterit, quantam pestem patriae nostrae undique hostibus circumdatę illaturus est! Neque enim uos fugit finitimas gentes nobis esse infensas, quae quidem peregrini regis segnitia, perinde ac machina quadam nostris fabrefacta manibus, nos oppugnabunt. Loquor autem dumtaxat de nostrae religionis hostibus ― nam Turcae communes sunt omnibus Christianis hostes. Nimirum ut caeteras accolarum in nos

accedit quod uel solum ad sumendum hunc regem uos deberet impellere. Id autem est utilitas, quae huic regno ex adiectione Boëmiae nascitur, qua quidem terra uiris ad militiam idoneis nulla est feracior, atque ex societate regni patris eius Casimiri, quum certum sit inter Sarmatas et gentes Transistranas Polonos armis plurimum posse. Quid plura? Hoc rege assumpto quiquid terrarum inter Sarmaticum oceanum et Adriaticum mare iacet, aut sub ditione uestri nominis erit, aut amicitia ac societate iunctum habebitis.

procerum partem cum tota pene humilioris fortunae nobilitate ad se traxerat ― hi enim studiis atque aperta acclamatione in ipsum inclinabant ― uicit tamen illa pars, quę Vuladislauo fauebat, cui scilicet regnum a Deo erat destinatum, quo regis segnitia Hungarorum in gentes adiacentes superbia plecteretur. Nam cum maxime uulgi studia in Albertum essent accensa, rumor (incertum quo authore exortus) tota comitia subito peruasit Alberthum peruicacis ingenii ac ualde suis contumeliosum esse. Qui quidem rumor, ut sunt mortales ad credendum

uidit ― quippe Hungari his, quos mercede colunt, fere in omnibus promptissime parent, tantique eos faciunt, quorum se amicitiae dediderunt, ut ne consanguineis quidem, si iussi sunt, parcant ― merum circumferri largius more patrio iubet, quo furiosa iam incensos oratione uino etiam, cui gentes in septemtrionem uersae deditissimae sunt, magis efferaret. Itaque monachus, ad quem maxime liberalitas, patientiae uirtus, atque iniuriarum spectabat obliuio, ab epulis, inter quas de hac re consultauerat, consurgens arma capit,

ei nuntiatur quosdam equites Hungaros, qui castellum a Paulo Cinisio in Vesprimiensi agro exaedificatum praesidio obtinebant (Vastonem incolae uocant), in eius impedimenta impetum fecisse, opportunitate rei audaciam Hungaris, ut fit, addente. Etenim quosdam carros, queis illę gentes onera portare solent, procul ab ultimo agmine nacti, magno animo in eos inuecti obtruncatisque custodibus diripuerant. Hac re Maximilianus non parum motus mittit confestim partem exercitus, atque uni ex ducibus dato negocio imperat, ut ni Hungari dederent castellum, tormentis

aduersam cuspidem excipiunt, uerum subducunt sese occurrenti spiculo, aut umbone equestris scuti illud reppellunt. Nec sinunt in scutum, quod per se operis leuitate ac duritia ictum uix recipit, ferrum adigi, quippe illę gentes clypeos neruis decussatim concisis atque in fila redactis, addito uitro contuso ac glutino, corio insuper iniecto, ita muniunt, ut pene ferro impenetrabiles reddant. Circumactis itaque equis consultoque lanceis

nominis rege Matthia Coruino esse extinctam, nec se in regnum duntaxat tanti regis, uerum in gloriam quoque successisse. Quin etiam regni sui principio Hungarorum imperium regis ignauia minui, praeter quam quod turpe erat, parum etiam sibi tutum inter efferas gentes fore censebat. Qui senatorum gloriae cupidiores erant regi eius animum laudibus efferentes assentiebantur, suadebantque arma Austriae inferenda et dandam operam. Caeteri, presertim sacerdotes, non tam belli metu ac periculorum quam laboris atque impendii tedio, otiique quam famae

licet nondum sacris nostris initiati, Christianam admirari religionem ob illius seculi sanctitatem: nempe illis temporibus Christiani sacerdotes cultui diuino summopere dediti erant, uitaque eorum et mores consumati omnes gentes ad religionem suscipiendam maxime alliciebant), tum per pactionem pendendi annui tributi a seruitute liberati, Burnum, oppidum Epidaurii agri a Slouinis aliquot ante annis deletum,

sed etiam scelerate, et mihi uirtutis praemia, et tibi maximam nominis ac gloriae accessionem corrumpere conantur. Etenim non mediocris est aemulorum simul impudentia, simul iniquitas, tantopere contendere, ut mihi ea auferatur prouincia, quam ego, uti tuum nomen apud omnes gentes illustrius facerem, non modo primus, sed etiam solus ducum tuorum aggredi ausus sum, spretis tot immensi itineris laboribus ac hosticis periculis, quae profecto, si hostis prudentior fuisset, nobis procul dubio (tantus extitit tui honestandi omnibus ardor) erant

repudiata, apud quos sane coniugium non nisi morte alterius dirimitur. Ferunt autem Aureliensem hoc consilio tantum facinus Alexandro Sexto Romano pontifice annuente admisisse, ne scilicet a Francorum regno Armoricae ciuitates, quas gentes nunc Brithones uocant, ad imperium et ius Annae, uxoris Caroli, spectantes deficerent, si illa alium uirum sibi matrimonio adiungeret. Haec enim mulier nulla in domo paterna uirili sobole superstite Brithonum regionem hereditario iure obtinebat. Nec mirum si tales nuptiae ab

quibus sane reges etiam parent, cessisse, quandoquidem ad studia subiectorum concitanda principes eadem cum popularibus suis superstitione tangi prope necesse sit. Nihil enim homines magis disiungit quam diuersitas religionis. Vnde Christianos praeter caeteras gentes fortunatos haberi decet, qui soli coelitus edocti atque diuinae sapientiae lumine illustrati cognoscunt non in sanguine humano, quam quidem atrocem et sceleratam uictimam esse nemo mentis compos dubitat, seu in alia superstitione, sed innocentia caeterisque animi uirtutibus Dei cultum

et ipsam erumpentibus subito aquis absortam esse credunt) uestigia ac ruinae, marmoreaque monimenta sub aquis uisuntur. Ego autem Docleae excidium in aquas terrae motu exortas haud quaquam contulerim, sed potius in Gothos, Hungaros, Slauenos, Sarracenos, quae quidem gentes non modo Docleam, sed et Salonas clarissimam Dalmatiae urbem, multasque alias Illyrici non ignobiles Latinas colonias fractis Romanis opibus deleuere. Huius praeterea tempestatis acerbitas Epidaurum quoque euertit, unde quaedam antiquae familiae a Romanis ciuibus originem ducentes cremata

libidine, auaritia, omni denique scelerum genere foeda erant. Cumque aliquot annis haec pestis atque immanis bellua ita grassata esset, seque apud omnes fere gentes scelerum magnitudine insignem fecisset, nec sumptui rapinae sufficerent (erat enim cum aliarum rerum, tum maxime pecuniae largitor), duos Romanae Ecclesiae cardinales, quos et flagitia sua auersari intellexerat, et diuitiis celebres erant, tollere constituit, quo eorum bona

minueretur, quamquam Gallus non minus optabat de ferocia Maximiliani demi quam noua aliqua causa inter Venetum et Alemanum offensam exoriri, quo Venetis maius omni ex parte odium conflaretur. Igitur Veneti, abusi Maximiliani absentia, Carnos Histrosque, quatenus hae gentes ad Maximilianum pertinebant, suis per se copiis inuadere statuunt. Itaque nullo hoste occurente intra paucos dies, quicquid oppidorum ac uicorum in finibus Veneti imperii Alemanus tenebat, partim ui, partim hostium uoluntate, arcium praefectis pecunia corruptis, in potestatem

triumphus honestior. Caeteris quidem Christianis regibus turpe est Romanam Ecclesiam, aliena ope indigentem, pati esse desertam, regi uero Francorum Lodouico nefas, quippe cuius maiores huiusmodi defensio maxime illustres atque apud omnes gentes celeberrimos reddidit, Christianissimos cognominari fecit. Dices forsan, Lodouice regum religiosissime, non esse muneris pontificii res ecclesiasticas a Christianis bello repetere, sed potius iure disceptare. Id ita se habere non inficiamur, sed Veneti magis simulant se Christianos esse

daturum, ut omnes Christiani pariter et Turcae intelligant se ueram Othomani sobolem esse. Hoc autem dicebat, non quo Hungaris bellum inferre uellet, quippe quos ne omnibus quidem Turcaici imperii uiribus aggredi auderet, sed ut, feroces gentes ad Danubium positas imperio nactus, et patrem facilius in suam adduceret sententiam, et spem regni caeteris fratribus praecideret ― nam Turcae Europaei, maxime qui Danubium accolunt, Asiaticis uirtute longe praestant; ad hoc ut, si fortuna consilio eius aduersata fuisset, se e

atque uel si armis decernendum foret, sese ad suam causam adiungere non dubitarent: Non me fugit, inquit, milites, eum qui patris uoluntati uel paruis in rebus aduersatur, nedum illum armis lacessat, apud omnes gentes impium ac detestabilem haberi. Verum quum incoepti mei causam simul et paternum consilium intellexeritis, non modo me nullum scelus admittere, uerum etiam summa dignum laude iudicabitis, quandoquidem omnes cogitationes meę ad

habendos esse censent, utpote qui ab utrisque pari iure tributum exigunt. Neque enim putant mercatorem et opificem anteire gradu aut dignitate agricultorem, quum illos eadem seruilia officia pares efficiant, nec ordine distinguant. Inde Italis nihil fere nobilitatis inesse gentes extra Italiam positae, quas uulgo Transmontanas appellant, existimant, propterea quod Itali, senatorii etiam ordinis homines, urbes promiscue cum opificibus incolunt, mercaturamque excaeptis Neapolitanis patriciis ut plurimum exercent, nec plebem cultoresque agrorum in

parte nobilibus essent adaequandi, et quia omnes mercaturae student, et quia militiae, quae est potissima, quod satis constat, nobilium ars, operam nauare non solent. Proprium autem seruorum atque infimae conditionis hominum esse, rex Matthias arbitrabatur, regium nomen, quos apud omnes gentes tam sanctum quam necessarium est, auersari. Nihil autem ambigitur apud Venetos reges inuisos esse, eo quod eorum cupiditati, qua illi in proferendis finibus feruntur, semper obuiam ierunt, existimantes mercatoribus nauticam magis quam imperium conuenire ― quippe quae conuehendis

Non me praeterit, uiri fortissimi, Turcas Europaeos famam eximiae uirtutis in bello obtinere, eo quod hi ex Illyricis, Thracibus ac Macedonibus magna ex parte constent, quae sane gentes fortitudinis laudem semper fere tulerunt. Sed nolite famae credere! Solet illa multo maiora uero praedicare et ob id nunquam ad liquidum quaerentes perducit: rebus ipsis credite. Satis enim constat Asiam his gentibus Europaeis, quas modo commemorauimus, bello

ita irrumpendum censeo, ut famam quoque nostri aduentus antecedamus, nesciosque ac incautos offendamus. Nec ulla magnopere Hungaris uerecundia obstricti erimus, eo quod bellum illis haud denuntiatum inferimus, utpote quod ipsi priores, sacrum inter omnes gentes legati nomen uiolando, nobis pacem ultro petentibus indixere. Itaque quum omnium iniuriarum causa ab insolentia et animi elatione proficiscatur, pro certo habete Deum nihil magis quam superbiam auersari. Quod quidem et casus principis Dęmonis imprimis declarauit, et

nostri progenitores, iam totam Minorem Asiam, cum bona Maioris Armeniae parte tenemus. Nuper Syria et Aegyptus subactae sunt, Thraciam, Illyricum, Macedoniam, Graeciam possidemus: si Hungari quoque certamen tentauerint, eandem sibi, quam coeterae gentes, quae cum Turcis pugnare ausae sunt, polliceantur fortunam. Sed nec magnifaciendos censeo regis Hungari cognatos et affines principes. Nunquam hi ulla fideli societate atque amicitia coire poterunt: modo eos ambitio, modo inuidia, modo odium disiungit. Ad haec nemo

Porro Othomani reges, ut fere Machomethani omnes, cupidi sunt quidem uoluptatum, sed eos, utpote gloriae cupidiores, nunquam ulla uoluptas a rebus gerendis remoratur. Sed nec his, quominus militiam more suo exerceant, corporis mollities obest, quandoquidem, quod apud caeteras gentes turpissimum est, dum sui collatis signis cum hoste depugnant, reges e castris in aciem non prodeunt, sed in praetorio sedentes euentum expectant, cura bellicae rei ducibus delegata. Quin etiam quo tempore ardor certaminis maxime excitatur, equo regio in compedes coniecto regem

139r numquam sic locutus est homo Io 7,46 ab corr. ex ad MS

Dauid fugiens ad Achim Getheorum regem insaniam simulat. Et discipuli Christi a Iudeis repudiati transeunt ad gentes, et dum insanire putantur aiunt: Nos stulti propter Christum, sed stultum Dei sapientius est hominibus. Achis interpretatur frater meus. Et Dominus ait: Qui fecerit uoluntatem Patris mei qui in cęlis est, hic frater meus et soror et mater mea est.

qua Iudei cęcutiebant. Sed illis quos conuertit ostendit oram clamidis abscissam id est sensum Scripturę spiritalem, et agnoscere coeperunt Saluatorem.

Samuel moritur, et Dauid uenit in Pharam. Vaticinia de Christo finem accipiunt, et Euangelium inter ferocissimas gentes uulgatur. Phara enim ferocitas interpretatur.

Dauid in Nabalem iratus, per Abigailem eius coniugem placatur. Nabal stultum sonat et fatuum. Abigail pater meus exaltans. Christus oderat idola colentium fatuitatem; perire merebantur nisi Deus exaltasset ancillam

conuersos suos in fide solidandos.

Israhelitę in Gelboe prostrati ceciderunt, et Saul cum filiis periit, et ciuitates a Palestinis occupatę sunt. Et Iabitę sepelierunt Saulem cum filiis. Gelboe sonat aceruum pluuiarum. In aceruo pluuiarum gratię diuinę gentes ad Christum conuersę uictoria potitę sunt, et Iudei in suę incredulitatis obstinatione perierunt cum filiis id est cum omnibus erroris sui sectatoribus. Ciuitates occupatę id est ecclesię a Christianis ędificatę. Sed Iabitę id est intelligentes, Iaba enim intelligentia

1.70  Augusta soluet, mortalibus omine sacro
1.71  Credite, quod refero bellantum equare calore,
1.72  Hic puer audebit Rodaneica uertere castra
1.73  Ducere et in gentes Lusitanos inde paratus
1.74  Euganeas noscet strages, huic arma, tubeque
1.75  Mox addeunt. Mesti damnum irreparabile mundi

1.83  Humano fies terrarum rector et inde
1.84  Compones pacem populis, longosque furores
1.85  Deiicies mihi, princeps, tot non passus et ultro
1.86  Oblatas gentes seruabis sidere dextro
1.87  Imperioque tuo cito seruiat ultima Thule
1.88  Hoc precor ut faciat summi pia uirgo Tonantis Poetae desiderium.

et Astagiam rabiem Arpagique furorem
1.125  Aufugere ob Cyrum Mediae Lydiaeque triumphum
1.126  Quem Thomyri mansit, nulli exorabile limen
1.127  Mortis, nam Scythycas cupiebat sternere gentes,
1.128  Nec mirere tuae genitricis gesta pudica
1.129  Aurea namque sibi pendent collocasia collo
1.130  Candida quamque manebit uestis iaspide semper,

fuit posteros, nullo innixos fundamento, ruinosum in scribendo aedificium erigere falsumque falso addentes semet ipsos et alios secum per falsitatis praerupta praecipitare. Accedit ad haec uetustas, obliuionis auctor, nocturnas ueritati tenebras superinducere consueta et scriptorum apud plerasque gentes penuria, quae late patentia per orbem regna inhabitarunt. Quid quod multae nationes sponte aut uariis agitatae bellis patrias sedes deserentes non minus antiqua cognomina quam auita loca perdiderunt? Sic Troiae incendium clarissimarum urbium populorumque,

Thyrae esse posteritatem omnesque hos populos ex Thracibus ortos esse. Missii Illyrii Daci Gethae ex Thracibus orti Thracia enim (quemadmodum Plinius meminit) Pli. li. IIII. (15) c. II. inter ualidissimas Europae gentes in stratageas (16) quinquaginta diuiditur, in cuius finibus (Solino auctore) Solinus c. XV. (17) a septentrione Fines Thraciae Hister intenditur, ab oriente Pontus et Propontis, a meridie Aegeum

congruentius quam Graecorum sermone loqui poterat, si Macedones Graeci essent. Quia (ut Plinius inquit) Pli. li. VII. capi. LVII. (43) gentium consensus tacitus primus omnium conspirauit, ut Ionum literis uterentur. Omnes gentes Graecorum use sunt literis. Patrius igitur Macedonum sermo a communi, quem Graecorum fuisse coniicimus, totius Alexandri Magni exercitus sermone discrepans, aperte indicat Macedones Graecis minime connumerari, quum ex antiqua sermonis unitate generis unitas abunde soleat demonstrari

atque Illyrici Abbacuch prophetam exponendo esse dicit? Quamobrem non te praetereat (ut Strabo prodit) Strab. li. VII. (60) intra Histrum et maris circuitum ab Hadriatico sinu usque ad sacrum Histri hostium Graeciam et Macedonum ac Epirotarum gentes comprehendi. Sed ubi, quaeso, sunt Thraces, Myssii ac Illyri usque ad intima Hadriatici sinus protensi? Nunquid Graecis aut Epyrotis, a quibus sermone ac moribus differunt, Thraces Myssiosque ac Illyrios connumerabimus? Quapropter fateri necesse est Thraces, Myssios ac Illyrios non ex eo,

Quapropter fateri necesse est Thraces, Myssios ac Illyrios non ex eo, quod Macedonibus aliquando paruerunt, nam pari ratione et Graeci et Epyrotae Macedonibus ascriberentur eorumque nationes esse dicerentur, quoniam Macedanes eis aliquando imperasse non dubitamus, peculiariter Macedonum gentes esse perhiberi, quoniam Thraces, Myssii ac Illyrii eiusdem generis eiusdemque sermonis, sicut et modo sunt, cum Macedonibus exstiterunt. Macedones ergo, sicut et Histri, Thyrae sunt posteritas, tametsi, per quos aut quo in tempore simul cum multis aliis nationibus ab eo descenderint, minime

et de Pharo actum est. Leonardi Ales Taurinensis Poetae Laureati Tetrasticon.
Illyricas gentes frater Vincentius, alter
Liuius, et Phariae quos habet alta locos,
Quin etiam urbes Dalmatiae et genus acre uirorum
Tam bene describit, quam bene scripta refert.

Ad F. Vin. Priboeuium Nicolai Dominei Arbensis carmen.
Letheo, tot gesta uirum, quae rore madebant,
Vincenti, chartis nota fuere tuis.
Totque Liburnorum mediis erepta latebris
Nomina per gentes te duce fama uehit.
Quaeque prius repebat humi, gens sydera calcat
Vindice te, o docti lingua diserta uiri.
Macte animo, expectas pro tanto dona labore,
Qualia erunt magnis inuidiosa deis.

6  Pastor erit populis, Caesarque erit omnibus unus.
7  Nam noua purgatis implebit ut horrea granis
8  Alter ab Aegypto mundi seruator Ioseph
9  Aduenient ultro gentes, has ille minister
10  Pane salutifero saturabit, iura subactis
11  Atque reformatis ille et dabit optima terris,
12  Aurea succedent hinc saecula, Pastor ouilis.

1.22  Atque ordo antiquus, seriesque aeterna propinquat,
1.23  Iam promissa dies maturis labitur horis.
1.24  Principium et finis coeat, coelumque fathiscat,
1.25  Et tellus, tum nostra pluat Claementia Christo.
1.26  Qui regat ascitas aeterno foedere gentes,
1.27  Infima qui iungat summis, postremaque primis.
1.28  Omnis ab hoc patris nulla se gratia meta
1.29  Pandat, et humano sese communicet orbi.
1.30  Hic intermedius natura existat utraque,
1.31  Haec innotescat Verbo manifesta renato.

inter spaelea ferarum
2.235  Versantem, foliis et mel syluestre legentem,
2.236  Vox coelestis aget, uillosus, et asper amictu
2.237  Verba feret diuina, Dei monstrator et index,
2.238  Vir mirandus erit, flagrans et lucida lampas.
2.239  Tum gentes Solymae, Iordanisque accola fontis
2.240  Conuenient, omneis fluuio lustrabit Apellas,
2.241  Et uerbo confessa uirum peccata piabit.
2.242  Mox Agnum Domini, uolucremque uidebit aperto
2.243  Delapsam Coelo, quam uox emissa sequetur,

me foelicem dicent mare, sydera, tellus.
2.276  Praemia magna mihi, triplicem dedit ille coronam
2.277  Omnipotens, qui nomen habet super omnia sanctum.
2.278  Ipsius et pietas Iudaea a stirpe propagat,
2.279  Quas ex aeterno praedestinat ordine gentes,
2.280  Fortia qui summo uallauit brachia Coelo,
2.281  Vnde sua fastus dispersit mente proteruos.
2.282  Et deturbauit ualidos a sede rebelles,
2.283  Atque humiles populos sublimibus intulit astris,
2.284  Ieiunos inopes dapibus saturauit

5.82  (Daemonis atra lues) his concitus arma retentat,
5.83  Innouat, instaurat, frustrato uana duello.
5.84  Hinc falsas ostentat opes, ostentat honores
5.85  Prodigus insanos terrae, Regumque, Ducumque.
5.86  Illic Regna tenent Italae ditissima gentes,
5.87  Primaque sunt rerum Dominae facta inclyta Romae,
5.88  Aeneadas magnos magno exaequabat Olympo.
5.89  Qui licet arma gerant, regnandumque aptius orbem,
5.90  Graecia sed cunctis praestantius eminet oris,
5.91  Vt melior Musis, sic

5.96  Hadria praestanti fortissima milite tellus
5.97  Transierim, nec te Regum Pharsalia uictrix.
5.98  Caeteraque Europae uariis distincta loquelis,
5.99  Regna opulenta docet, populosque, urbesque, ducesque
5.100  Vt transalpinae diuerso limite gentes
5.101  Venatu assuescant, dapibus, pompisque fruantur.
5.102  Oceanique sinus, et sceptra britannica narrat.
5.103  Hac populi Tanaim potant gemino ore fluentem,
5.104  Moeotimque bibunt, ubi bellica regnat Amazon,
5.105  Regnaque

5.136  Aethiopes regna ampla tenent, hac murice rores
5.137  Dat getula Thetis, roseos et purpura fucos,
5.138  Et Tyrus illustri tales uomit ore saliuas.
5.139  Quid Libyphaenicum Bizanti fertilis ora?
5.140  Et Nilo similes fluuii, et sine nomine gentes?
5.141  Illic Marmaridum tellus Mareotica priscae
5.142  Relligionis honos, et diuitis Apidis arae.
5.143  Has inter terras Aegypto gloria prima est,
5.144  Vbere seu limi semper crescentis ab amne
5.145  Deuexo in Zephiros, semperque

Bubastide lucis
5.161  Consita te lateant, aut urbs uulcania Memphis.
5.162  Diues odoriferis cui militat India syluis.
5.163  Multaque praeterea Regum monimenta recenset,
5.164  Terrarumque situs alios, et trans mare magnum
5.165  Aduersa gentes alias regnare sub Vrsa,
5.166  Haec ego cuncta rego propria ditione, nec ullis
5.167  Est data regnandi nisi me tribuente potestas.
5.168  Has tibi ego ingentes orbis totius habenas,
5.169  Imperiumque dabo, mihi si pro munere tanto

inambulat, illam
7.484  Morte obita rediisse uident, et corpore uires
7.485  In solido, decus et formam gestare priores.
7.486  Tum uero Christus uitali pane puellam
7.487  Iussit ali, dulcique cibo nutrire fouendam.
7.488  Nesciat hoc uulgus, gentes arcete profanas
7.489  Rursus ait, nec me surdas iactate per aures.
7.490  Inde duo egressum sullatis uocibus orbi ❦
7.491  Pone uiam opperti, Iesu miseresce, fremebant,
7.492  O, fili Dauid miseresce, domumque

illi
7.495  Credimus o rerum dominator, at ille tetendit
7.496  Nectare rorantes digitos, his lumina tangens
7.497  Orborum (dat uestra fides hoc) cernite dixi.
7.498  Vnde coloratas capiunt a luce figuras.
7.499  Nesciat hoc uulgus, gentes arcete profanas,
7.500  Rursus ait, nec me surdas iactate per aures.
7.501  Multa tamen surgunt praeconia, gloria multa,
7.502  Luce palam Christi decus hoc fert inclyta uirtus,
7.503  Ducitur et stygiae domus hospita mutus Erinny,

caerula fluctus
9.409  Atque laborantem uento obuersante carinam
9.410  Ingredere, ut tecum optata potiamur arena,
9.411  Optime dux salua nos per freta turbida uectos.
9.412  Postera purpureis lux est exorta quadrigis,
9.413  Trans mare quom gentes urbem uenere Capharnam
9.414  Ad Christum, mira cereris dulcedine captae,
9.415  Per mare quem sociis norant abeuntibus altis
9.416  Delituisse iugis, nec aquas sulcasse carina.
9.417  Littore nam nullo fuerat ratis altera,

precor ut tollas hos orbe, sed hoste maligno
14.437  Eripias, et enim gens haecfuit incola terrae,
14.438  Sicut ego, sanci hanc igitur uirtute suprema.
14.439  Et genus hoc sanctum pater hac uirtute foueto,
14.440  Et quaecunque tuo surgent e semine gentes,
14.441  Quaeque meo credent in nomine, protege, serua.
14.442  Vt sint una domus, coeatque in numine nostro.
14.443  Sicut ego sum luce tua, tu lumine Christi es.
14.444  Vt credat, coelo quia me demiseris alto
14.445  Orbis, et omnis eo

14.452  Quos mihi summe pater dederis, uolo sumere mecum
14.453  Vt sint, atque tuam uideant in me esse lucernam,
14.454  Qua tuus ardet amor caeli prius omnibus astris,
14.455  Quam lux ulla sinu magni radiaret Olympi.
14.456  Non te iuste pater gentes nouere profanae,
14.457  Ast ego te noui, nec non hi te quoque norunt,
14.458  Me quoque te missum norunt, his nomine patrem
14.459  Tempore te feci notum, faciamque futuro,
14.460  His mecum ut sit amor quo te transfusus amabar.
14.461  Inde

l8.2  Esse deum, sed non tua mox et lumina credunt,
l8.3  Aut genuisse putant aequalem numine Christum,
l8.4  Quem canimus Iesum tibi nos, et rite dicamus,
l8.5  Vt tua sancta fides in te sic nota fathiscat,
l8.6  Vtque tuo gentes et regna in sine nouentur.
l8.7  Da pater, hocque nouum per me tibi perfice carmen,
l8.8  Veridicosque tui Iesu mihi pande recessus.
l8.9  A cruce funde deum, et diuini sanguinis imbrem,
l8.10  Surgentem in populum, et Mundo ostende

in Parthos? Aut quibus tu causis, Caesar, commotus es disiunctos ab orbe terrarum Britannos, nihil tale commeritos, bello sollicitare? quae necessitas urgebat Germanię Galliam ponte coniungere et in siluis quęrere gentes ut uincerentur? Videlicet ut titulis atque triumphis gratia nouitatis accederet: nam uulgus mirum immodum rebus nouis capitur iisque applaudit, et in auctores beniuolentia ducitur: qui dumtaxat uictorias

consciscendam ultro sibi necem compulerim; iam facile intelliges quantum illi uiro antecellam. Atque alios conplures ea tempestate sapientissimos homines et fortissimos imperatores, quibus nunqum caruit, senatus habebat. Quę apud exteras gentes esset existimatio de nostro ordine, si Marius imperator aduersus Mithridatem missus fuisset? dicerent nos ignauos, imbelles, ineptos ad obeundam huiusmodi prouinciam ab Arpinatibus ducem impetrasse, ut olim Lacedaemonii contra

memoriam habuisse. Haud alia fere materies bellorum omnium ab orbe condito fuit. Quoties populus Romanus ferociter cum nationibus pro imperio dimicauit, tametsi multis eius possessio futura communis erat? concurrunt gentes inter se regnandi cupidine, fratres in arenam progrediuntur, nati parentes trucidant: ad principatum festinantibus iura legesque nihil officiunt: adhoc tam pręclari conatus nulla nec impietatis nec

non admiretur ac obstupescat? Hi Graeciam occupauerunt: illi Asiam: alii in Sicilia consederunt: ab aliis Hispania possessa est. Quae demum natio Italiam suę ditioni uendicare non tentauerit? Fortasse posthac eueniet ut aliquę gentes incognitę ex Scythicis nemoribus in Italiam migrent iusque Romanis ac Italicis populis ex Capitolio dicant. Quare superuacua mihi uidetur haec tua de posteritate sollicitudo: quę necessitas allatura est, humano

ad extremam desperationem compellerent. Set statuatur ciuitas non magis in odium quam beneuolentiam propensa, tuique similis tyrannus appetentissimus laudis existat, segetemque gloriae susceptis expeditionibus in bellicosas gentes non per pręfectos caeterum pręsens ipse quaerat: profecto in summa ocii penuria non aberunt graues occupationes cum perplexis cogitationibus ac rara quiete nocturna, somniisque turbulentis atque terrificis: nec tamen in hunc

cumulauerit amplissimis beneficiis humanum genus aeque propriis ingenii uiribus atque beneficos liberos procreando. Igitur eum uirum dicemus ueram gloriam ac nominis aethernitatem assecutum ex cuius industria uel gentes uel urbes uel nationes nullius iniuria iacturaque ingens emolumentum percęperunt. Caue, Caesar, imperitum uulgus imitatus temere credas quemquam istorum, siue Cyrum, seu qui in anxietatem Alexandri ac Democriti

CAES. In corpus omnibus casibus obnoxium, quod potuit, uis liuoris egit: cęterum illustris et peruagata fama nomenque Cęsaris per cunctas gentes, urbes, insulas, portus, ultra fines imperii Romani celebratum, haud ullo potuit affici detrimento. Nisi me ratio meorum honorum ad desiderium perficiendi cursus ętatis meę hortaretur, profecto magnopere mihi fuisset

es gentem bellicosam nec tamen uno praelio uniuersam, sed pares inuadendo (quia Galli sub multis regibus agunt) alios dolis, alios magna ex parte suis ipsorum uiribus debellasti. Centornes, Garocelos, Carieriges, Alpinas gentes, non fuit magnum negocium superare, dehinc horum ope additis Vocontiis, Allobrogibis, Heduis, Aruernis, Latobricos, Rauracos, Boios, Treuiros ad deditionem compulisti: haud aliter Ariouistus quoque debellatus est: sic

Jaroslaus Laski, et mille vel duo milia Tartari ducendi per dnum. Eustachium, qui de hoc scripserat regiae Mti. In his est insistendum mgcae. Dtioni. vrae.; nam regia Mtas. misit me huc, ut gentes ipsas exspectem vel veniant ad Munkacz vel ad Homona. nam datum est negotium hoc exsequendum mgco. dno. Francisco de Homona, si etiam per illam viam venerint. Ad quemcunque autem locum ex his gentes ipsae venerint, reperient ea, quae erunt

nam regia Mtas. misit me huc, ut gentes ipsas exspectem vel veniant ad Munkacz vel ad Homona. nam datum est negotium hoc exsequendum mgco. dno. Francisco de Homona, si etiam per illam viam venerint. Ad quemcunque autem locum ex his gentes ipsae venerint, reperient ea, quae erunt necessaria, sicuti per mgcam. Dtionem. vram. fuerit cum eis concordatum; dummodo mgca. Dtio. vra. faciat eas gentes accelerare, nam mora multum obest. Regia Mtas., dnus. meus

Homona, si etiam per illam viam venerint. Ad quemcunque autem locum ex his gentes ipsae venerint, reperient ea, quae erunt necessaria, sicuti per mgcam. Dtionem. vram. fuerit cum eis concordatum; dummodo mgca. Dtio. vra. faciat eas gentes accelerare, nam mora multum obest. Regia Mtas., dnus. meus clementissimus, sua gratia et liberalitate id rependet mgcae. Dtioni. vrae. Quad si gentes aliter non poterint venire, nisi ut mgca. Dtio.

vram. fuerit cum eis concordatum; dummodo mgca. Dtio. vra. faciat eas gentes accelerare, nam mora multum obest. Regia Mtas., dnus. meus clementissimus, sua gratia et liberalitate id rependet mgcae. Dtioni. vrae. Quad si gentes aliter non poterint venire, nisi ut mgca. Dtio. vra. aliquid in eas impendat, velit mgca. Dtio. vra. id exponere et mittat ad me suum nuntium, nam de omnibus faciam satis, dummodo, ut dixi, mgca. Dtio.

venire, nisi ut mgca. Dtio. vra. aliquid in eas impendat, velit mgca. Dtio. vra. id exponere et mittat ad me suum nuntium, nam de omnibus faciam satis, dummodo, ut dixi, mgca. Dtio. vra. faciat gentes accelerare et non permittat regiam Mtem. incassum his terere tempus. Mgcam. Dtionem. vram. diu feliciter valere opto.

Roma ab antiquis appellabatur Septemcollis Dicit illam sedere super septem montes, quod proprie Romae conuenit, quae ab antiquis ob hoc potissimum dicta est Septem collis. Ponit sedem quoque illius super aquas multas: quę significant populos, gentes, ac uarias linguas, ex quibus magis quam ulla alia, in orbe praesertim Christiano collecta est haec Vrbs, ut uidemus. Et propterea dicitur communis patria omnium undecunque uenientium. Dicit pręterea plenam esse nominibus blasphemiis, matrem immunditiae, fornicationum et abominationum

patria, in qua quisque genitus est, omnes accepimus: Coegit me magnitudo doloris de fortuna urbis, deque miserrimis temporibus quaeri, praesertim in hoc caetu, apud homines doctissimos, qui intelligunt quantum huic urbi, ex qua literae et humanitas huc importata est, omnes gentes debeant. Quod autem de capta Troia Vergilius praefatur.
Quis cladem illius noctis, quis funera fando
Explicet, aut possit lachrymis aequare labores?

consuli solebant: ex quibus publici legum libri, praeterea omnium bonarum artium emendabantur. Neque uero studia literarum sine literis ac libris emendatis florere possunt. Quae si extincta fuerint, quae barbaries, quae religionum confusio, quae ciuitatum perturbatio apud omnes gentes secutura est? Non igitur ad unam urbem haec calamitas pertinet, sed ad omnes gentes, quae retinere religiones, ac studia bonarum artium sine Romanis Bibliothecis non possunt. Neque uero impune erit istis latronibus, tot scelera in unius expugnatione urbis perpetrasse. Videt haec Deus,

emendabantur. Neque uero studia literarum sine literis ac libris emendatis florere possunt. Quae si extincta fuerint, quae barbaries, quae religionum confusio, quae ciuitatum perturbatio apud omnes gentes secutura est? Non igitur ad unam urbem haec calamitas pertinet, sed ad omnes gentes, quae retinere religiones, ac studia bonarum artium sine Romanis Bibliothecis non possunt. Neque uero impune erit istis latronibus, tot scelera in unius expugnatione urbis perpetrasse. Videt haec Deus, inspector atque arbiter omnium humanorum consiliorum atque factorum.

Nunc autem, o temporum labem, ille ipse exercitus, quem Caesar uniuersae Italiae praesidio esse uoluit, inauditam crudelitatem in urbe principe totius Italiae, imo totius orbis exercuit, non exempla ueterum Germanorum, non dignitas urbis, non ingentia beneficia collata in omnes gentes, flexerunt eos ad misericordiam. Quis non doleat adeo deformatam esse eam urbem, quae olim rerum, ut inquit Vergilius, pulcherrima . Roma princeps

a Triptolemo sparsa sunt. O ingratos homines, qui si haec beneficia intelligunt, nullam putant se sic merenti ciuitati gratiam debere. O amentes si non intelligunt. Romae urbis uitia odiose colligi. Nonnulli odiose colligunt urbis uitia et incommoda, quae inde ad alias gentes peruenerunt. Sed est astuti hominis quod dolet meminisse, quod placet obliuisci. Hoc erat humanius, commoda agnoscere, et tam multis benefactis incommoda condonare. Quae, qualiacunque sunt, talibus certe remediis corripi non potuerunt. Nemo dubitet parricidii esse reum,

ex quo Clisium devenit ad manus nostras, sic etiam et Apulia. Quia, Sanctissime Pater, opporteret esse potentissimum regem et mundi dominum, quod tale castrum sic occupatum rehabere per vim posset et profecto prius innumeras pecunias et gentes exponeret, et Deus scit, si rehabere posset – prout miraculose Deo placitum est, ut per- venit ad manus Christianas –, maxime, si Turche intrassent, nulla vis eos ab inde expellere posset. De hoc vero oppido, quod sub Chlisio

uella uiri, non aequore tonsę
1.599  Tinguntur; legit illa uias, appellitur oris.
1.600  Massiliam eggressi gentes docuere remotas.
1.601  Iam tunc ille recens uestigia rettulit Orco.
1.602  O nimium dilecte Deo, o iam tempore natus

.
2.504  Hinc Hinc. . . 512 coęquans] Ios 6- 19 strauit gentes incussi fama pauoris.
2.505  Iam primam Hyericon post oppida cętera coepit:
2.506  Marte alacer fertur, potis est obsistere nulla

damnauit carmine, montes.
2.558  Successus Successus. . . 560 gentes] II Sm 8 regni faustos pugnataque bella
2.559  Cernere erat, circumque hostes franguntur et usque
2.560  Victor ad Euphratem reuocauit sub iuga

560 gentes] II Sm 8 regni faustos pugnataque bella
2.559  Cernere erat, circumque hostes franguntur et usque
2.560  Victor ad Euphratem reuocauit sub iuga gentes.
2.561  Sed dulcis non longa dies mortalibus aeui:
2.562  Turbatur fortuna domus, statque ultio coedis,

Intentę Intentę. . . serit] III Rg 5, 9-14 obseruant extremo a cardine gentes
2.573  Quęcunque ore serit. Sed non mortalibus ulla
2.574  Res tuta est, meliusque ferunt aduersa secundis.
2.575  Scinditur

Spiritus omnem,
3.284  Et uerum amota agnoscet caligine tellus.
3.285  Protinus humanus sedabitur impetus omnis
3.286  Veraque conuersę celebrabunt Sabbata gentes.
3.287  Post longum expediet damnatam inuisere terram,
3.288  Et graue iudicium populi reuocare sedebit,

temporis huius
4.11  Non haurire diem, talis cui poena luenda est."
4.12  Per sudum ueluti tonuit si quando diesque
4.13  Ereptus subito gentes perterruit, et mox
4.14  Insequitur tenebras fragor ac ruit aethere nimbus,
4.15  Obuiaque inuoluens rapidus tenet omnia circum,
4.16  Quo refugit pastor pauitans hunc aspicit

norat] suprascr. pro nouit inutile fatum.
5.347  Tunc reminiscentem solium liquisse paternum,
5.348  Vt templo gentes offerri uota doceret,
5.349  Hoc auersari, cunctosque intendere demum
5.350  Conatus, liceat modo si depellere cęptum,
5.351  Angebat grauius certamina talia quanti

5.828  Actutum horrendo cur non a crimine, quęso,
5.829  Heu longum doliture, redis, Iudęe? Luetur
5.830  Ista diu sero proauorum culpa nepoti,
5.831  Transibit quando ad gentes substantia Legis."
5.832  Fata hęc procubuit, robur natiuaque uirtus
5.833  Ceu quem destituit, uix ossibus hęreat ipse
5.834  Spiritus: astantes illam tenuere cadentem

Quamlibet et grauiter defesso milite cęsus,
6.628  Fert tamen ille Dei promisso foedere sese
6.629  Prędictum stirpem, uiri lux alma patebit
6.630  Cuius in aduentu, ut gentes illuminet omnes.
6.631  Si modo Iudęi populum prius improbet orbis
6.632  Despectine

sane] suprascr. pro dudum perterruit exitus istum:
7.64  Commouit gentes quin hęc exempla secutus
7.65  Fine pererrato regni, lateque uagatus
7.66  Vrgebat circum Romana repellere iussa,
7.67  Atque sibi pariter deposcit regis honorem.

hinc etenim lassabitur ille necando,
9.526  Restabitque fides et fines proroget ultra,
9.527  Quo non mortalis uis castris appulit unquam,
9.528  Passim quando crucis gentes sub signa redibunt,
9.529  Spirabitque omni iam pectore spiritus unus!
9.530  Sed uolucris ruit hora tamen, iam tempus et instat,
9.531  Quo uictor redeat recidiuaque menbra

Vt. . . orbem] Gn 6- 7 Deus indignans iam ponto merserit orbem.
9.724  Cęperuntque iterum postquam crebrescere gentes,
9.725  Continuo ambitio gliscunt et nomina uana,
9.726  Imperium raptum, ut ui quis pollebat et armis,
9.727  Atque Dei uilis prorsus mox cura remansit.

Oceano nostris distermina terris
167  Et priscis alter quondam fere creditus orbis,
168  Indole nativa regio ditissima prorsus —
169  Hinc sua cunctae hominum gentes commercia poscunt,
170  Huc ergo illatus merces commutat Eoas.
171  Illico sarcinulas componit et aptat habendo
172  In navim, merces tota regione coemptas.

senatum populumque Spalatensis encomium
3.1  Iam pridem mihi mens ardenti exaestuat igne
3.2  In laudes, urbs, alma, tuas, Spalatensis, in omnes
3.3  Gentes et populos, passim pleno ore canendas.
3.4  Nam tua me pietas et amor cultusque deorum,
3.5  Prona fides animusque augendo semper

uelut alter Apelles
3.24   ... auis patrum monumenta tuorum
3.25   ... longinquas gentes hic hic, littora et urbes
3.26  Impleuit uoce, ac famae Spalatensis honore,
3.27  Atque adeo ut gentes miro inflammentur

... longinquas gentes hic hic, littora et urbes
3.26  Impleuit uoce, ac famae Spalatensis honore,
3.27  Atque adeo ut gentes miro inflammentur amore,
3.28  Vt uideant, ut te noscant possintque tueri.
3.29  Ergo felicem quis te non dicere possit,

4.12  Laude sua, felix, felix, super omnia felix.
4.13  Nam dextra e tenebris ad lucem extraxit amica.
4.14  Illyricae gentes belli uirtutis superbae
4.15  Vati suo gaudent, orbis te uite coronat;
4.16  Ne pugnas uati laedat cariosa uetustas.

Spalatensem encomium
1.1  Iam pridem mihi mens ardenti exaestuat igne
1.2  In laudes, urbs, alma, tuas, Spalatensis, in omnes
1.3  Gentes et populos, passim pleno ore canendas.
1.4  Nam tua me pietas et amor cultusque deorum,
1.5  Prona fides animusque augendo semper honori
1.6  Principis hospitibus mens et frons laeta receptis

faciens breuibus illustria chartis.
1.23   ... pinxit uelut alter Apelles
1.24   ... auis patrum monumenta tuorum
1.25   ... longinquas gentes hic, hic littora et urbes
1.26  Impleuit uoce, ac famae Spalatensis honore,
1.27  Atque adeo ut gentes miro inflammentur amore,
1.28  Vt uideant, ut te noscant possintque tueri.

1.24   ... auis patrum monumenta tuorum
1.25   ... longinquas gentes hic, hic littora et urbes
1.26  Impleuit uoce, ac famae Spalatensis honore,
1.27  Atque adeo ut gentes miro inflammentur amore,
1.28  Vt uideant, ut te noscant possintque tueri.
1.29  Ergo felicem quis te non dicere possit,
1.30  Vrbs Spalati, et solis passim candore micantem?

congressu aliquid gratiae reposuisse perspiceretis. Et quum in ea re plurima mihi sese offerunt, in quibus celebrandis oratio nostra immorari optima ratione posset, dum huius uestrae celeberrimae Vrbis mores, instituta, leges, fortunas denique ipsas in Illustri admodum loco collocari apud omnes gentes audiam: Cum sim mihi huius obeundi muneris meliorem temporis oportunitatem alias, quasi proprio quodam iure, uendicaturus: Ad ea tantummodo nunc sese oratio nostra conuertet, quae et praesentis rei propositum exigit, et meas esse partes complecti necessarium existimaui. Quamobrem, cum ego ex

sustinere quam hominem disciplina carentem asseruit. Nemini igitur mirum uideri debet, dum his artibus atque institutis liberis uestris quasi per manus administrandam regendamque Rem publicam Vestram traditis, si eam securam a uariantis fortunae impetu insignemque perpetuis temporibus apud omnes gentes ac memorabilem constituatis. Quid enim ab animis luxu atque desidia marcescentibus praeclarum ac memorabile expectari potest? Cum itaque pro more uestro ac uetere instituto de praeceptore liberis uestris comparando in communi consuleretis, tametsi fortassis in omni

nihil de ecclesia accipiunt: Feriatis diebus pauxillulum panis a mulierculis nonnullis porrigitur, caeteris diebus nihil datur. Ipsi lignationibus uiuunt: nam mos est, ut ligna in syluis caedant, ijsque dorsum aselli onerant, ea cum merce per omnes plateas ambulant, ligna uenalia proclamantes. Si gentes illae hanc calamitatem praesciuissent, millies praeoptassent mori, quam ista pati. Si usquam mors cum uita commixta est, imo si usquam uita diu superest ut diu moriaris, id in Turcia est. Nihil Aegyptiaca seruitus, Babylonicum exilium, Assyriaca captiuitas, Romanorum

ita dulce est versari in ijs, quae in fine istius oraculi continentur, optoque exitium sceleratissimae gentis vero augurio ab ipsis praedici, et vt propheta qui hactenus contra nos verus deprehenditur, etiam pro nobis verus reperiatur. Etiam extra Israel Balam verus propheta fuit, inter gentes multae sunt Sibyllae inuentae, quae vera canerent: quid vetat, quo minus extra Christianos aliquis sit, qui spiritu prophetico vtatur. verum, vt dixi, nihil asseuero, sed tantummodo quia tristia nostra (vt praenunciatum ibi fuit) euenere, ita laeta quoque euenire vellem. Quod si nostri

prodeunt: illis arcus, nobis sloppetae. hoc est nobis fulmina, illis sagittae, quae per du ra armorum nullam vim penetrandi habent, cum bombardis vix vlla rupes obstiterit. Sunt quidem nunc etiam Muslumanis sui bombardarij, sed rariores et indoctiores. Nunc quaeso quas gentes secum in expeditionem trahant Scythas et Thraces, in quibus non sapientia Italica, aut Hispanica calliditas, sed inhumana quaedam feritas, barbaries, animi summa inscitia, indocta, stolida: istis se addit Graecus ignauia perditus, Asiaticus luxu corruptissimus, Aegyptius non minus animo quam

Inuictae lacerant curae, dolor, ira, cupido,
Praesertim mortis timor inuidiosaque multis
Imperii malesana Corr. ex malesona fames et cognita paucis.
90  Si regere imperio iustoque asuescere gentes
Regum opus haud dubie est, nec ad ocia uertere mentes,
Insomnes Corr. ex Insonmes noctes agere et neque parcere curis,
Imprudens qui se non extricet hoc pistrino,
Perplexos fugiat curarum

Dum reparat uires, faedus promissaque seruat;
Perfidus at postquam miseros contuderit hostes,
10  Immemor ipse sui, sanctae pietatis et aequi,
In uicina rapit ferus arma et proxima quaeque
Dirripit ac duris sine fine laboribus urget.
Hoc scelere innumeras gentes populosque subegit
Et formidati longas diffudit habenas
15  Barbarus imperii. Reges ad iniqua coacti
Quaesitae accipiunt deformia faedera pacis,
Quam mox, ut libuit, perfringit barbarus et trux
Ad solitas fictasque suas conuertitur artes.

amicitiae, pacis et ardor inest.
2.5.47  Qui pietate prior, qui relligione supestat,
2.5.48   Ille tenet merita regia sceptra manu,
2.5.49  Has quoque perdomitas nostro sub stemmate gentes
2.5.50   Cernemus patrii caedere iure soli:
2.5.51  Cernemus Scythicos glaciali e littore Reges
2.5.52   Ire cathenata post fera terga manu.

certe quo nihil esse potest.
2.6.55  Hoc duce erunt Veneti victricia signa Leonis
2.6.56   Fixa per eoas, occiduasque domos;
2.6.57  Et Venetum cunctas implebit gloria gentes,
2.6.58   Quas celer aereis Cynthius ambit equis.
2.6.59  Sic ubi disseruit motis per inania pennis,
2.6.60   Aonium petiit Calliopaea nemus.

3.1.26   Conditaque in medio nomina corde fero?
3.1.27  Aspicere, et gratas audire, et reddere voces
3.1.28   Detur, et exactas enumerare vias?
3.1.29  O quoties, quae sint gentes, quae nomina quaerent,
3.1.30  Quos veteres ritus Craeta, habeat ve novos.
3.1.31  Si qua etiam priscae superant vestigia famae:
3.1.32   Quid modo quae magnum iam tulit Ida

ritus Craeta, habeat ve novos.
3.1.31  Si qua etiam priscae superant vestigia famae:
3.1.32   Quid modo quae magnum iam tulit Ida Iovem.
3.1.33  Quid centum vario celebratae carmine gentes,
3.1.34   Caecaque Dedaleo structa labore Domus:
3.1.35  Multa super Craeta querent, super aequore multa,
3.1.36   Quae fuerint nostrae per freta tanta viae.

quem tendis in hostem?
4.1.118  Quem petis irarum impatiens victricibus armis?
4.1.119  Non pudet ah dirum cognata in viscera ferrum
4.1.120  Stringere, et innocuas damna in comunia gentes,
4.1.121  In commune nephas stimulis urgere malignis?
4.1.122  Quin potius, missis odiis, causisque malorum,
4.1.123  Praevaleat pietatis amor, nexuque perenni

qui cincta corona
4.1.144  Tempora sacra geris, cui claudere limina coeli
4.1.145  Et reserare datur; nec tu sanctissime Pastor
4.1.146  Destituas miseras tanto in discrimine gentes.
4.1.147  Sed qua praereliquis, quibus ingens subiacet orbis
4.1.148  Maiestate vales, populi tua iussa sequentis
4.1.149  Infrenes ausus, insanaque comprime corda.

et pietate priorem
4.5  Illirium longe auspiciis melioribus usum
4.5  His demum venisse locis, belloque subactas
4.5  Dixisse Illyricas proprio de nomine gentes,
4.5  Et nostras rexisse diu foeliciter oras:
4.5  Vtque sit in multas primi post funera Regis
4.5  Divisum Imperium fraterno foedere, partes,

scripsisse memorantur. apud Latinos quidem vix unum esse, aut fortasse ne vix quidem, qui laudem absolutam assequatur; neminem, qui culpam omnem vitet, multis placet. Graeci, pulcherrimarum semper artium amantissimi, ideoque maiore etiam, quam ceterae gentes, sapientia praediti, Latinis illi quidem omnibus historiae componendae scientia praestiterunt: verum nec ipsi, excellenti licet ingenio clari, omnem in hoc certamine laudem tulerunt. Nam, ut alios omittam, ipsum

Torva pars, saevi cecidit Draconis
Nuper hic Nuper hic Z: Qui modo P lati Dominator orbis
Noxius Christi populos vorabat
Martius anguis.
In specu natus Scithiae propinquas
eruit gentes, Asiamque pastus
Mox, et Europae freta transmeando
Substitit Haemo.
Inde jam epoto Getico cruore
Illyrim luna genitrice fretus
Hausit, et tandem Danais subactis
Induit alas

Prosperos hosti tumido retrorsum
Turbine verti.
Impetum coeli subito secuti
Milites nostri superant. Quid ergo
Non erat Christus tuiturus arma
Christicolarum?
Quae sua fidunt feritate gentes
Noverint Christum Dominum, nec unquam
arogent palmam nisi destitutis
Numine nostris
Vos quoque o Christi populi fideles
Gesta concordes revocant in hostem
Tempore oblato properate diram

Album igitur aliquid fieri, aut Albari, alias significat per metaphoram remissionem peccatorum. ut Isaiae 1, Sicut nix albi erunt. et Psal. 51, Super nivem dealbabor: id est, mundus fiam. Allusio videtur esse ad lotionem vestimentorum, praesertim lineorum, quib. illae gentes plurimum usae sunt. Illa enim si contaminata sunt, albedinem aliquo modo amittunt: contra vero si lavantur fiunt albissima. Sic et Germanis, vueiss machem, pro lavare: et schwartz machen, pro contaminare usurpantur. Alias significat illuminationem, quae fit per doctrinam. ut Psalm.

Ieroboam, 2. Reg. 13. Ambulare post spiritum suum, Ezech. 13. Idem ferme est, Ambulare in novitate vitae, aut spiritus: et contra, literae vetustae, Romanis 6, et 7, nisi quod vetustas literae proprie illam Pharisaicam disciplinam complectatur. In nomine Dei ambulare, Micheae 4. Omnes gentes ambulabant quisque in nomine Dei sui. Nos autem ambulabimus in nomine Domini Dei nostri: id est, colemus eum. In ore patrum ambulare, est, secundum eorum praescripta: Psal. 49. Ambulare in statutis gentium, Levit. 20. pro, secundum. Ambulare in luce, aut ut filii lucis,

proprie fuerunt tantum illi duodecim, qui cum Christo sunt versati, et Paulus. Ideo autem sunt sic a Christo vocati Luc. 6, quia fuerunt legati quidam a Christo, Matth. et Mar. ultimo in orbem universum ablegati, ut ubique de Christo testarentur, et legatione pro Christo fungerentur ad omnes gentes, quo se paterentur cum Deo reconciliari. 2. Cor. 5. Dominus dicit Io. 20. Sicut misit me pater, ita et ego mitto vos: ut ipse Dominus IESUS fuerit aliquo modo Apostolus, missus aut ablegatus, sicut et vocatur Hebr. 3. Dicit quidem Scriptura, mitti doctores etiam in Veteri testamento,

sponte offert, ac dicit, Mitte me Domine. Item in Hieremia: Currebant, et non mittebam eos, etc. Achias propheta 1. Reg. 14, dicit ad uxorem Ieroboam, Se esse durum nuncium, aut legatum. Verum in Novo testamento doctores magis proprie dicuntur Apostoli, quia longius et ad plures gentes erant ablegati. Tribuitur nihilominus haec vox et aliis eximiis doctoribus, ut Rom. 16, Qui fuerunt illustres inter Apostolos. Sic et 1. Cor. 15. ac Ephes. 4, etiam Apostoli numerantur inter eos doctores, qui post Apostolos quoque a Christo Ecclesiae donabantur. Eos veteres vocarunt

17. Aquae quas vidisti, populi multi sunt. Isaiae 8: Addunt aquas multas, regem Assur. Sic Hieremiae 47, Ecce aquae ascendunt ab aquilone, et erunt in torrentem, exund abuntque terram. Mittere panem super aquas. Eccles. 11. liberalitas in multos commendatur. Isa. 8. Fluent ad eum omnes gentes. Alicubi hinc similitudo sumitur: ut Isaiae 17, Tumultus populorum sicut sonitus aquarum multarum sonabunt. Fellis aqua Hierem. 8. 9. pro noxio beneficio, aut ope, aut pro alia re noxia. Aqua metaphorice ponitur pro semine virili, ob similitudinem. Isa. 48, Audite me domus Iacob,

deducere, praesertim in locum superiorem: Gen. 39. ASPERGERE, in Sacris literis pro expiare ponitur: quoniam quae in veteri Testamento expiabantur, sanguine vitule aut aqua cineris aspergebantur. Levit. 14. Num. 19. Sic Isaias cap. 52 dicit, Christum aspersurum gentes multas: id est, suo sanguine lustraturum, purgaturum, mundaturum. Et Psal. 51, David se aspergi hysopo petit, quo super nivem dealbetur. 1. Petr. 1. et Hebr. 10. dicimur sanguine Christi aspersi: id est purificati cordibus a conscientia mala. Similis phrasis est et

clareque factam non intelligit, esse nobis barbarum et nos vicissim ei. Sic Psal. 114. dicitur. In exitu Israel de Aegypto, et domus Iacob de populo barbaro. Tertio barbarus incultum, agrestrem et ferum hominem significat. Hac ratione primum Graeci, deinde et Romani, omnes alias gentes barbaras, id est, incultas vocarunt. Sic et hodie Itali alias gentes prae se ut barbaras, id est, minus cultas ac humanas, et minus ingeniosas contemnunt. BASAN, fuit et regio quae Gigantum dicta est, Deut. 3. et civitas regni Og, ibidem et denique mons pascuosus et

ei. Sic Psal. 114. dicitur. In exitu Israel de Aegypto, et domus Iacob de populo barbaro. Tertio barbarus incultum, agrestrem et ferum hominem significat. Hac ratione primum Graeci, deinde et Romani, omnes alias gentes barbaras, id est, incultas vocarunt. Sic et hodie Itali alias gentes prae se ut barbaras, id est, minus cultas ac humanas, et minus ingeniosas contemnunt. BASAN, fuit et regio quae Gigantum dicta est, Deut. 3. et civitas regni Og, ibidem et denique mons pascuosus et pulcherrimis sylvis vestitus. Inde fit, ut pro potentibus ac florentibus impiis

sicut contra Maledicere, perdere significat. nam (ut scriptum est) Ipse dixit, et facta sunt: eius dicere est facere, eius verba sunt res ipsae. Sic igitur toties pollicetur Deus, se benedicturum: id est, benefacturum Abrahamo. Et, In semine tuo benedicentur, id est, beatae a Deo fient, omnes gentes: Gen. 12. 22 et 26. Hinc benedictio Abrahae, in Novo testamento: id est, beatitudo ei et eius semini promissa. Gal. 3. Itaque qui ex fide sunt, benedicuntur cum fideli Abraham. Et paulo post, Ut in gentes benedictio Abraham fiat, aut perveniat: id est, illa eximia beatitudo Abrahamo ac

benefacturum Abrahamo. Et, In semine tuo benedicentur, id est, beatae a Deo fient, omnes gentes: Gen. 12. 22 et 26. Hinc benedictio Abrahae, in Novo testamento: id est, beatitudo ei et eius semini promissa. Gal. 3. Itaque qui ex fide sunt, benedicuntur cum fideli Abraham. Et paulo post, Ut in gentes benedictio Abraham fiat, aut perveniat: id est, illa eximia beatitudo Abrahamo ac semini eius, in eoque omnibus gentibus promissa, Gen. 12. 18. 22. 26 et 28. ubi ter repetita est promissio erga Abraham, quarto erga Isaacum, et quinto ad Iacobum: priores duae et ultima sunt in Niphal, seu

Sic Proverb. 11. Anima benedictiones impinguabit, id est, benefica. Deut. 29. Benedicere sibi in corde aut anima, dicendo Pax erit mihi, est sibimet blandiri, sibi bona dicere ac polliceri. Benedictionem esse, id est, â Deo benedictum haberi. Zac. 8, Quemadmodum fuistis maledictio inter gentes, ita servabo vos, et eritis benedictio: id est, existimabimini benedicti. Vel omnes sibi invicem similem felicitatem imprecabuntur, nostrum exemplum ac nomen usurpantes. Vel denique vos eritis causa benedictionis ac felicitatis mundi, quia ex Iudaeis est salus. Sic Psal. 21,

bestiis: id est, pardis, pantheris leonibus, ursis. Ad quem morem alludit Paulus 1. Corinth. 15, cum dicit se Ephesi cum bestiis depugnasse: volens indicare, se in extremum discrimen venisse. nisi velis per metaphoram intelligere, cum bestialibus hominibus. Per metaphoram porro significantur gentes impiae, ferae, truces, aliquando etiam specialiter tyranni: ut Psal. 74, Ne tradas bestiis animas tuorum. Sic et Psal. 79. Hinc Paulus Cretenses vocat malas bestias. In Apocalypsi, bestia gestans meretricem, ipsum imperium Romanum est, aut etiam una et

discere, sicut et Latini sua metaphora Imbibere utuntur: ut Iob 15, Bibere iniquitatem. Et 34, Bibere subsannationem: id est, discere aut assuefieri ad scelera et derisionem hominum. Sic et Prov. 9, bibere pro discere accipitur. Apoc. 18, De vino irae fornicationis eius biberunt omnes gentes: id est, didicerunt ab ea idololatriam, contaminarunt se ea. Quarto bibere saepe significat pati, quae Proverbialis loquutio etiam Ethnicis fuit usitata: ut ostendit Erasmus Chiliade 1. Cent. 8. Prov. 81. Undecunque demum sit haec forma loquutionis desumpta, sive a bibendi certaminibus, ubi

sunt olim singulis suum dimensum cibi ac potus distribuere, sic et Deus non tantum beneficia, sed et poenas dispertiatur pro merito, in genere humano. sicut et Demosthenes pro Corona percommode dicit, Omnes tunc gentes variis calamitatibus afflictas esse: sic et Athenienses coactos esse suum ἐπιβάλλον μέρος, suam portionem aut dimensum cladium accipere. Huius porro significationis sunt innumera exempla. Ieremias integrum typum rei habet

quia tenebris nihil tristius, ut postea dicetur: et contra, luce nihil laetius, Zoph 1. et Ion. 2. Sic igitur Iob. cap. 3 maledicens diei qua natus erat, imprecatur eum esse caliginosum. Sic et Esaiae 8 dicit, esse in terra angustiam et caliginem. Esaiae 6 dicitur quod alias gentes operient tenebrae et caligo, Israelitis autem exorietur lux, ubi caligo tum Dei ignorantiam, tum et alias calamitates indicat. Forte allusio est ad illas Aegyptias tenebras, quae apud Israelitas non fuerunt. Ier. 13 dicitur de mutatione lucis in caliginem et de offensione ad montes

capita draconum subter aquas. Tale et illud est, Conteret caput serpentis, Gen. 3: id est, praecipuam vim, et in quo satanae potentia sita est, nempe peccatum, legem, mortem ac infernum, seu etiam regnum aut tyrannidem satanae, et contraria bona restituet adeo plene, ut in eo benedicantur omnes gentes. In hoc sensu aut significatione dominii etiam Paulus dicit 1. Cor. 11, Deum esse caput Christi, Christum viri, et virum mulieris: id est, dominum ac gubernatorem, quod dominium mulier tegmine capitis verecunde confiteri debeat. Nec ita multum differt ab hoc sensu, cum Christus toties

pascat eas, servum meum David: ipse pascet eas, et erit eis in pastorem. Esdrae lib. 4, cap. 2. Expectate pastorem vestrum Iustus Esaiae 41. Suscepit te dextera iusti mei Esa. 45. Rorate caeli desuper, et nubes pluant iustum. Esa. 51, Prope est iustus meus. Es. 62. Videbunt gentes iustum tuum. Redemptor. Esaiae 41. Redemptor tuus sanctus Israel. Recitavimus autem plura testimonia supra de proprietatibus Dei, quae in specie huc etiam referri queunt. Evangelista Esaiae 41. Ecce adsum, et Hierusalem evengelistam dabo. Dominator in Israel. Micheae 5. Erit

in bello contra Romanos accinxisse se gladio, et dixisse, se illum non esse discincturum, donec Capitolium inscenderit, quod etiam factum sit: quia captus, eoque perductus, sit armis exutus. Erat etiam usus balthei, ut dixi, ad confirmandas vires aut robur corporis: qua de causa etiam hodie multae gentes lata et praevalida cingula, vel coriacea, vel etiam instar peplorum facta gestant, quo quasi unitum constrictumque corpus sit eo fortius. Inde Accingi fortitudine: de qua loquutione et vicinis, in verbo ACCINGO dictum est, et mox aliquid dicetur. CINGERE verbum varia

9. COGO, vide infra Compello, et Necessitas. quandoquidem Graecum ἀναγκάζω, non raro per verbum Cogo aut Compello verterunt interpretes. COGNOSCERE, proprie significat alicuius rei noticiam habere aut percipere. ut Rom. 1. Gentes Deum cognoverunt. Secundo ponitur figurate aliquando pro inquirere, aut dare operam ut cognoscas. ut Nehem. 6. Et cognovi, et ecce Deus non miserat eum: pro, dedi operam ut cognoscerem, ac liquido deprehendi. Tertio, pro speciali quadam circumstantia cognoscere quampiam rem, ut 1.

dixi. Sic sacerdotes prohibentur comam alere luctus gratia, Ezech. 44. Comam alebant Nazaraei, usque ad aliquod tempus: postea certa caeremonia radebant eam. Num. 6, Deuteronomii 33. Iud. 13. 16. Dicetur de hac phrasi etiam in RADERE et TONDERE. Comam et barbam vellere, ut apud omnes alias gentes, ita et apud Israelitas fuit magni doloris indicium. Proficiscitur enim id ab impatientia. COMEDERE, alias proprie edere: ut Genesis 3. In sudore vultus tui comedes panem tuum. Sic comedere panem cum aliquo. Exodi 2. Non comedunt Aegyptii cum Hebraeis panem. Figuratas habet

CONFERRE vocem attingemus breviter, propter Epistolam ad Galatas. Est autem ibi verbum προσἀνατίθεσθαι. Contra secundo capite dicit, se contulisse cum eis: Ascendi autem secundum revelationem, et exposui Evangelion, quod praedico. inter gentes, sed privatim iis qui sunt in precio. In primo ergo capite, Non contuli, videtur maxime proprie exponi posse, Non adii Apostolos eisve exposui meam doctrinam aut vocationem, consilii confirmationisve petendae aut alioqui discendi gratia. Germanica commode habet,

confluxus in veram Ecclesiam, per metaphoram aut similitudinem pingitur, sicut varii rivi ex diversis montibus in unum flumen confluunt. Inquit enim Isaias: Et erit in novissimis diebus, erit praeparatus mons domus Iehovae in vertice montium, et elevabit se super colles, confluentque ad eum omnes gentes. CONFORTARE, aut Confortari, primum significat, aliquid potissimum corporale, fortius ac robustius efficere, quam antea fuerit: ut Esaiae 41, aliquoties habetur de corroboratione statuarum idololatricarum. Postea admodum crebro per metaphoram ad animi confirmationem

crebris perpetuoque sibi succedentibus confractionibus aut afflictionibus. In conspectu alicuius aliquid esse, saepe idem valet quod in potestate. ut Ierem. 40. Omnis terra in conspectu tuo est, ad locum qui bonus et rectus est in oculis tuis, ut eo vadas, illuc vade. Dedit in conspectu eius gentes, Esaiae 41: pro, subiecit ei gentes. Sic et Gen. 20 et 47. In conspectu tuo est omnis terra. Aliquando explicari alicui aliquid. Exod. 19. Posuit in conspectu eorum omnia ista verba: id est, proposuit eis, explicavit eis. Stare in conspectu alicuius, alias significat resistere ei, ut

confractionibus aut afflictionibus. In conspectu alicuius aliquid esse, saepe idem valet quod in potestate. ut Ierem. 40. Omnis terra in conspectu tuo est, ad locum qui bonus et rectus est in oculis tuis, ut eo vadas, illuc vade. Dedit in conspectu eius gentes, Esaiae 41: pro, subiecit ei gentes. Sic et Gen. 20 et 47. In conspectu tuo est omnis terra. Aliquando explicari alicui aliquid. Exod. 19. Posuit in conspectu eorum omnia ista verba: id est, proposuit eis, explicavit eis. Stare in conspectu alicuius, alias significat resistere ei, ut Iosuae 21. Et non stetit vir in

Sic saepissime anima aut cor alicuius conturbatum dicitur. Credo idem etiam esse, cum ossa dicuntur conturbata. Sic dicitur Psalm. 42. Anima mea quare conturbas me? Et Psal. 88. Terrores tui conturbant me. Alias de graviore aaliqua afflictione: ut Psalm. 46. Conturbatae sunt gentes Et Ezech. 12 Comedes panem tuum in conturbatione: id est in afflictione. Sic Iob 25 queritur, se ab omnipotente esse conturbatum. Alias significat ordinem, et tranquillum bonumque rei statum confundere ac tollere. Sic Achab obiicit Heliae 1. Reg. 18 quod conturbet Israelem: et propheta

filio dilectae in conspectu exosae: id est, in damnum eius. Sic David queritur Psal. 51. Semper peccatum suum esse coram se: id est, contra se quasi hostiliter pugnare. Et addit ibidem, se malum coram Deo, id est, contra ipsum Deum fecisse, cuius nomen propter ipsum inter gentes male audierit. Sic idem queritur, dolorem suum esse coram se semper: Psal. 34. Et ignominiam suam esse cora se omni die, Psal. 44. id est, quasi excarnificare se. 1. Sam. 20. Quod est peccatum meum coram patre tuo? pro, contra eum. Sic et illud Iohan. 10.

toto corde. Sic Christus dicit Apostolis: Cum Omnia feceritis, dicite, servi inutiles sumus: pro, si. Nemo enim in hac vita omnia praecepta Dei vere faciet. Conditionaliter ergo id a Christo dicitur, quod etiamsi omnia faceremus, tamen deberemus nos agnoscere pro servis inutilibus. Rom. 2. Cum gentes natura ea quae sunt Legis fecerint: pro, si fecerint. Quam eius voculae vim esse, satis ipsemet Apostolus eum locum concludens monstrat. dicit enim: Si igitur praeputium legis iustificationes servaverit. Sic et Germanicum Vuenn, promiscue iam temporis adverbium est, iam coniunctio

novos daemonas: id est, quosdam recens natos deorum filios. Doctrina porro daemoniorum. apud Paulum, est doctrina a diabolis excitata, ac in mundum et Ecclesiam invecta: quasi diceret, Non est humanum, sed diabolicum inventum. Aliquando Daemonium videtur significare idolum. 1. Cor. 10. Quae gentes immolant, daemoniis immolant: Et, Nolo vos esse participes daemoniorum. DAMNARE, et DAMNATIO, in verbo Condemno exponitur. DARE verbum varios idiotismos in hac lingua, tum per se, tum ratione adiunctarum vocum habet: quos ordine percurram. Illud autem ante omnia

Dare et Ponere admodum crebro pro se invicem ponuntur in Sacris, ut prius dixi. Ierem. 5. Dedit eum in carcerem aut cypum: pro, posuit. Genes 48. Dabo te in coetum populorum: pro, ponam aut faciam ut habeas multos posteros. Dare aliquid, est efficere ut hoc sit illud. Psalm. 2. Dabo gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam fines terrae: id est, ut sit haereditas tua. Sic Dare acervos: de quo infra. Existimare aut tractare sonat interdum. Genes. 42. Dedit nos sicut exploratores: pro, habuit nos pro exploratoribus. Sic Anna 1. Samuel. 1. inquit, Ne des

Descendere gladio, pro interfici. Hag. 2. Et descendent equi et sessores eorum, quisque gladio proximi sui: pro interficientur, deiicientur in terram aut sepulchrum. Sic Latini Prosternentur dicunt. Descendent ab umbra eius omnes populi terrae: Ezech. 31. pro, deficient ab imperio eius gentes ipsi prius subditae. Descendere facere, pro detrahere Isa. 10, Descendere feci tanquam potens habitantes, vel potius sedentes: pro, deieci eos ex ipsorum arcib. et soliis. Descendere facere aliquem in sepulchrum, pro causam mortis alicui praebere: Gen. 42. Si accideret illum mori

ergo domum, significat dividere res in domo existentes: sicut et nunc solet in exactionibus, a gubernatoribus, pars aliqua sive vigesima sive centesima flagitari de bonis subditorum. Significat aliquando dissipare. Thren. 4. Ira Domini divisit eos. id est, disiecit ac dispersit eos in varias gentes. Sic et Nehem. 9. Dedisti eis populos quos divisisti in angulum. pro, dedisti eis regionem ac civitates populorum, quos dissipasti in varios angulos orbis terrarum. Sic celebrat David Deum, quod diviserit suos inimicos iuxta divisionem aquarum. id est, sic dissipavit, sicut aquae effusae

verarum ac falsarum sententiarum, Isaiae 19 Errare facient Aegyptum in omni opere suo, sicut errat ebrius et vomens. Sed multo illustrior et prolixior locus est Isaiae 28, ubi prophetarum et sacerdotum caecitas et confusio describitur. Sic et in Apocalypsi, Babylonia meretrix dicitur omnes gentes inebriare suo aureo abominationum calice: id est, suis foedissimis et pestilentissimis erroribus. Significat eâdem ratione et temerarium dissidium, ut cum Deus bellis civilibus aut seditionibus gentem aliquam inter sese collidit. Hieremiae 13 Implebo omnes habitatores huius terrae

ipsa a Deo accepisse. EFFUNDERE, sumpta metaphora ab aquae effusione, copiam quandam significat: et alias in malam, alias etiam in bonam partem accipitur. In malam, ut Psal. 107. Effusus est contemptus super principes. Sic Psal. 78: Effunde iram tuam super gentes, quae non noverunt nomen tuum. Ezech. 9: Effundes furorem tuum super Hierusalem. Sic Ezech. 20: Furore effuso regnabo super vos. id est, gravissime vos affligendo. Contra non raro etiam in bonam partem accipitur. ut Ioel. 2 Act. 2: Effundam de Spiritu meo super omnem carnem Sic, Effusa

ipsorum homo in spiritu immundo, et exclam avit. pro, qui exclamavit. Mar. 8. Et respiciens dicebat. pro, qui cum respexisset, dicebat. Id est, Gen. 1. Benedixit Deus diei septimo, et sanctificavit eum. id est, sanctificavit eum, et sacrificavit. Gen. 28. Et in semine tuo benedicentur omnes gentes. Exodi 4. Ero in ore tuo, et docebo quid loquaris. pro, id est, docebo te. 1. Sam. 17. Posuit eos in instrumento pastorali. id est, in pera. Sic etiam in aliis linguis est nonnunquam expositivum. ut Aeneidos 1:
Iudicium Paridis, spretaeque iniuria formae. Gen. 3.

Exaltari Deum per sese, aut a semeipso, est, eum praeclaris operibus suam gloriam illustrare. Psalm. 21. Exaltare Domine in virtute tua. Et Psalm. 57, Exaltare super caelos Deus. id est, ostende tuam divinam o omnipotentiam, me liberando. Sic, Ab exaltationibus tuis dispersae sunt gentes: Isaiae trigesimotertio. pro, praeclaris facinoribus. Exaltari aliquem, significat aliquando glorificari, aut potentem fieri. Psal. 12. Cum exaltantur vilitates filiorum hominum, circumquaque ambulant ventres. Et Psalm. 89, Exaltavi dilectum meum. Exaltaremanum, est

lucis autem parum introiret. FERO, in verbo PORTO explicabitur. FERAE, sunt animalia sylvestria: crebro tamen tantum maiora et noxia hac voce indicantur. Sicut Iacob dicit: Fera pessima devoravit filium meum. Per metaphoram vero, aut parabolam, animalia quidem mansueta gentes mansuetiores et cultui divino deditas: contra autem ferae sylvestres, impias, et a vero Deo alienas denotant. FERIAE, Latinis diem festum, quo a servilibus operibus ocium agere cogimur, significat. In Ecclesia vero postea dies hebdomadae feriae vocati sunt: hinc feria prima,

beohele Sem. id est, Blande alloquatur aut persuadeat Dominus Iaphetum, ut habitet in tabernaculis Sem. Ad quod vaticinium alludens Isaias 2 et Mich 4. in quiunt: In novissimis diebus erit praeparatus mons domus Domini in vertice montium, elevabiturque supra colles, et confluent ad eum omnes gentes: sed et multi ibunt et dicent, Venite ut ascendamus in montem Domini, in domum Dei Iacob, ut instruat nos de viis suis, et ambulemus in semitis suis. Hoc enim est illud Allici ad veniendum et habitandum in tabernaculis Sem. Convenit vero significatio istorum duorum verborum, ut ex Proverb.

provinciae civitatem. Filia populi mei, Isaiae 22. Nolite me consolari super vastatione filiae populi mei: id est, gentis Iudaicae. Hebraei et Graeci sic cognomina hominum exprimere solent, ut indicent cuius fuerit filius: ut, David filius Isai, Saul filius Zis. Aliquando et Latini et aliae gentes eodem modo cognomen exprimunt. Sic et in aliquibus partibus Germaniae. Filii venerunt usque ad matricem, et non fuit vis pariendi: secundi Regum decimo nono. Proverbialis loquutio videtur fuisse, qua significatum sit, rem in summum discrimen, et quasi in desperationem esse adductam.

eum, quicunque habebant flagella: id est, morbos. Sic etiam 5 eiusdem dicit, Saneris a flagello tuo. Sed nihilominus crebro et pro ipso cast gationis organo aut medio sumitur: metaphorice tamen translata, vel ad homines quibus nos castigat, vel etiam ad ipsas actiones castigandi, ut Iosuae 23. Gentes istae erunt vobis in flagellum in lateribus vestris: id est, instrumentum quo vos Deus subinde castigabit. Sic Iob quinto, A flagella linguae absconderis: id est, ne tibi delator, aut alioqui mala lingua noceat. Flagello auferri, pro, penitus

iuxta plagam Madian. pro, perinde graviter eos affliget, ut Madianios olim. Flagellum inundans: pro, magno impetu veniens aut potius late grassans, sicut in magnis exundationibus aquarum late fit per agros et rura vastatio: ita sunt communes calamitates, cum Deus plurimos homines civitates aut gentes castigat. Isaiae 28. Flagellum inundans cum transierit, non eveniet nobis. pro, etiamsi Deus plurimos passim castigaverit, immissa caritate, peste aut bello, tamen nos soli erimus ab omni calamitate immunes. Sic Psal. 73. queritur

In fortitudine manus eduxit nos Dominus, Exodi 13. Fortis aliquando pro numeroso accipitur: ut Psalmo 35. Celebrabo te in coetu magno, et in populo forti laudabo te. Et Psalm. 89. Memento opprobrii omnium fortium populorum: scilicet, quo me affecerunt gentes numerosae. Fortis rebellio, Hieremiae 8. pro pertinaci, obstinata. DEUS saepe dicitur alicuius fortitudo: pro, fore adiutor ac liberator. Psal. 37. Fortitudo iustorum Dominus

eos quibus irascuntur. Sic de Christo dicitur Iohan. 11, quod infremuerit Spiritu: tum et de multitudinis murmure ac strepitu: tum denique etiam de sonitu fluminum, aut maris vento agitati. Per metalepsin porro, impetum impiorum contra pios denotat. ut Psal. 2. Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Tametsi verbum רגש Ragas, videtur proprie significare illum strepitum. pedibus concurrentis multitudinis excitatum. Sic et Psal. 46 dicitur, infremuerunt gentes. Isa. 5 dicitur de exercitu hostili, quod

ut Psal. 2. Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Tametsi verbum רגש Ragas, videtur proprie significare illum strepitum. pedibus concurrentis multitudinis excitatum. Sic et Psal. 46 dicitur, infremuerunt gentes. Isa. 5 dicitur de exercitu hostili, quod fremet contra Iudaeos instar fremitus maris: id est, tanto impetu ac strepitu, at mare commotum. Hierem. 12, Iordanis fremitus, proverbialiter accipitur pro impetu ac furore potentum: tametsi in Hebraeo sit potius, In superbia Iordanis.

sive proximum, efficit Spiritus sanctus in piorum pectoribus. Aliquando etiam ad remotiorem causam vox Gaudii regreditur. Psal. 48. Pulcher situ, gaudium universae terrae mons Syon. id est, Syon est causa aut fons summorum bonorum, quae universae terrae inde provenient, unde omnes gentes merito gaudebunt ac exultabunt. Ponitur aliquando gaudium pro suo effectu: id est, pro laeto sermone. ut Psal. 126. Tunc repletum est os nostrum Gaudio: id est, laeto sermone, gratiarum actione, et celebratione Dei. Gaudium etiam pro ipsa fruitione boni, unde gaudium

dictum est, aptius retuleris. Confirmat hanc significationem, quod clare dicitur, Christum et extremum diem ante finem aut interitum illius generationis, venturum. Confirmat quoque ipsa experientia, quod tum mirabiliter conservatur gens Iudaica, ne in tot periculis vel intereat, vel degeneret in gentes, inter quas vivit, ut innumerae aliae gentes. sicut Germani Italici et Gallici degenerarunt in Italos ac ac Gallos, et Vandali passim in Germanos. Huc facit etiam, quod Deus per totum mundum dispersit istam impiam gentem, ut volens nolens testetur de Christo dum confitetur fuisse quendam

significationem, quod clare dicitur, Christum et extremum diem ante finem aut interitum illius generationis, venturum. Confirmat quoque ipsa experientia, quod tum mirabiliter conservatur gens Iudaica, ne in tot periculis vel intereat, vel degeneret in gentes, inter quas vivit, ut innumerae aliae gentes. sicut Germani Italici et Gallici degenerarunt in Italos ac ac Gallos, et Vandali passim in Germanos. Huc facit etiam, quod Deus per totum mundum dispersit istam impiam gentem, ut volens nolens testetur de Christo dum confitetur fuisse quendam hominem profitentem se esse Christum, et

in una aliqua regione vivente: ut Genes. 2, Num. 14, Faciam te in gentem magnam: item, Ponam te in gentem robustam: Deut. 9. pro, efficiam ut ex te propagetur gens magna et potens. Gen. 22. ponitur synecdochice pro primis parentibus duarum gentium. Dicit enim Deus ad Rebeccam, duas gentes ac populos esse in utero eius, quae ita inter sese invicem collidantur. Synecdoche igitur est, qua ponitur principium pro toto. Per catachresin crebro pro quibusvis populis ponitur, praeter Iudaeos, significatque omnes infideles: sicut et hodie in Ecclesia gentilis et ethnicus infidelem

principium pro toto. Per catachresin crebro pro quibusvis populis ponitur, praeter Iudaeos, significatque omnes infideles: sicut et hodie in Ecclesia gentilis et ethnicus infidelem quemvis significat. Lumen in revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel: Luc. 2. id est, ad illuminandas gentes, ad docendas ac erudiendas eas. Sic Petro obiicitur quod ad gentes introiverit: id est, familiarius commercium cum exteris habuerit, quod erat lege vetitum. Sic Gal. 2. Paulus dicitur esse Apostolus gentium, et Petrus coegisse Gentiles iudaizare. Gentilis natura et Iudaeus natura, pro

ponitur, praeter Iudaeos, significatque omnes infideles: sicut et hodie in Ecclesia gentilis et ethnicus infidelem quemvis significat. Lumen in revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel: Luc. 2. id est, ad illuminandas gentes, ad docendas ac erudiendas eas. Sic Petro obiicitur quod ad gentes introiverit: id est, familiarius commercium cum exteris habuerit, quod erat lege vetitum. Sic Gal. 2. Paulus dicitur esse Apostolus gentium, et Petrus coegisse Gentiles iudaizare. Gentilis natura et Iudaeus natura, pro natus gentilis aut Iudaeus: Rom. 2. Gal. 2. Indicabant igitur

familiarius commercium cum exteris habuerit, quod erat lege vetitum. Sic Gal. 2. Paulus dicitur esse Apostolus gentium, et Petrus coegisse Gentiles iudaizare. Gentilis natura et Iudaeus natura, pro natus gentilis aut Iudaeus: Rom. 2. Gal. 2. Indicabant igitur Iudaei hac voce omnes alias gentes, sicut Graeci et Romani voce Barbari. 1. Cor. 5, simpliciter pro impiis accipitur, cum dicitur talis scortatio nec inter gentes quidem nominari: id est, inter nondum conversos, seu in gentilismo. Alioqui ipsi Corinthii maxima ex parte gentiles genere erant. Ex hac significatione, cum gens

coegisse Gentiles iudaizare. Gentilis natura et Iudaeus natura, pro natus gentilis aut Iudaeus: Rom. 2. Gal. 2. Indicabant igitur Iudaei hac voce omnes alias gentes, sicut Graeci et Romani voce Barbari. 1. Cor. 5, simpliciter pro impiis accipitur, cum dicitur talis scortatio nec inter gentes quidem nominari: id est, inter nondum conversos, seu in gentilismo. Alioqui ipsi Corinthii maxima ex parte gentiles genere erant. Ex hac significatione, cum gens significat alienos a Iudaismo, oritur disputatio de Vocatione gentium, cum olim Iudaei, et etiam ipsi Apostoli dubitaverrunt, vel

sese plane in Iudaismum dederent, et quasi Iudaica gens fierent. Ponitur aliquando haec vox pro paucis, sicut apud Germanos volk. Sic Gen. 20: Abimelech orans, minanti sibi Deo ob raptum Sarai dicit: Num etiam gentem ignorantem et iustam interficies? Psal. 2: Quare fremuerunt gentes? Promiscue quosvis impios Meschiae resistentes intelligit. Gens sancta et regale sacerdotium vocantur verae religionis sectatores, Exod. 19. Sic illud Gen. 20. Num gentem iustam perdes? tametsi hic tantum insontes denotet. Cum Deus Abrahamo nomen mutat, et promittit se eum facturum

a re militari, quod pugnantes in suis manibus portare videntur vitam ac mortem si male pugnant, amittunt animam: sin bene, retinent Iob 13, et saepe alias, phrasis haec reperitur. GIGANTES, videntur fuisse proprium quoddam genus hominum, caeteris robustius: sicut et nunc aliae gentes, aut etiam familiae, solent aliis esse grandiores ac robustiores. Horum generis ac ipsorum fit mentio Gen. 6, Num. 13. Deuteronomii 2 et 3. et 2. Sam. 21. Videtur tamen aliquando haec vox pro quovis potentiore, et praesertim bellicosiore, poni. Sic Psal. 33 dicitur, quod

dare alicui, aut in aliquo gloriam suam, cum praeclaris factis ac operibus declarat in aliquo suam gloriosam bonitatem, sapientiam, et omnipotentiam. Ezech. 39. Dabo gloriam meam in gentibus. Et in insulis: Isaiae 42. id est, eximiis operibus inter gentes factis, illustrabo gloriam meam, ubi antea vel ignorabar, vel etiam male audiebam, ut non verus ac omnipotens Deus. Sic et Ezech. 26 dicitur Dare gloriam in terra viventium: id est, cum Iudaeam tunc a gentilibus vastatam denuo gloriosis operibus suis instaurabit, tum in politicis, tum

qua regit ac efficacem facit suorum ministrorum functionem, et conatum. ut 1. Cor. 15. Gratia Dei sum quod sum. Et, Gratia Dei erga me non fuit ociosa. Plus laboravi omnibus illis: non autem ego, sed gratia Dei, quae mecum est. Qui efficax fuit in Petro inter Iudaeos, idem in me inter gentes. Gratia, quae mihi data erat, Galat. 2. 1. Corinth. 3. Actor. 18 dicitur multum profuisse Apollo Corinthiis, per gratiam, Deo per eum efficaciter docente. Sic Actor. 14 et 15, dicuntur selecti quidam, et ad functionem graviorem missi Apostoli, gratiae traditi. Id est, singulari

dicuntur selecti quidam, et ad functionem graviorem missi Apostoli, gratiae traditi. Id est, singulari praesentia ac providentia Dei, qua suis ministris perpetuo astitit. Aliquando videtur et ipsam functionem significare, ut et prius monui: ut, Mihi minimo data est haec gratia concionandi inter gentes. Eph. 3. id est, haec functio. Quarta significatio est illa passiva Gratia, id est, quasi gratiositas alicuius erga alios homines, praesertim superiores: ut, Dedit Deus Iosepho gratiam coram praefecto carceris. Gen. 39. Dabo gratiam huic populo coram Aegyptiis. Exod. 3. Gratiam

Dei: id est, qui fideliter et pie utuntur donis sibi divinitus ad Ecclesiae exaedificationem datis. Sic et Ephes. 3 dicit Apostolus, sibi traditam esse oeconomiam, aut administrationem gratiae erga gentes: id est, functionem Apostolatus inter Ethnicos. Vox Gratiae crebro idem prorsus valet quod charitas ac misericordia Dei: quod multis testimoniis liquido probari potest. Papistae, ut supra dixi, multas gratias numerant. Gratiam operantem aut praevenientem: ea est, qua dat bonum velle

vanitatem, et quaeritis mendacium? Sed de verbo AGGRAVARE, suo loco dictum est. GRAECUS, in novo Testamento alias ponitur proprie, pro Graeca gente: quod tunc potissimum fit, cum vox Barbarus ei additur. ut cum Roman. 1 dicit Paulus, se esse debitorem Graecis et Barbaris. Alias omnes gentes aut gentiles notat: quod fit tunc potissimum, cum additur voci Iudaeus, ut cum Rom. 1 dicit, Evangelion esse potentiam Dei, ad salutem Iudaeo primum et Graeco: id est, cuivis genti, non tantum Iudaeis. nam sub istis duabus vocibus omnes gentes continentur. Sic Acto. 19 dicit, audisse

se esse debitorem Graecis et Barbaris. Alias omnes gentes aut gentiles notat: quod fit tunc potissimum, cum additur voci Iudaeus, ut cum Rom. 1 dicit, Evangelion esse potentiam Dei, ad salutem Iudaeo primum et Graeco: id est, cuivis genti, non tantum Iudaeis. nam sub istis duabus vocibus omnes gentes continentur. Sic Acto. 19 dicit, audisse sermonem Dei Iudaeos et Graecos. Sic et Rom. 3 dicit, se omnes homines convicisse iniustitiae, tam Iudaeos quam Graecos. id est, omnes gentiles. Sic et Rom. 10, ac 1. Cor. 15 accipi debet. Caeterum 1. Cor. 1, videtur accipi pro solis

etiam vox haec ipsos Iudaeos, alibi extra Iudaeam natos ac educatos, aut etiam agentes, significat. ut, Num in dispersionem Graecorum ibit? quem locum multi de dispersis Iudaeis, sed tamen Iudaizantib. iam sermone, vestitu et aliis externis moribus exponunt. Sic Actor. 2, cum tam variae gentes audisse narrantur diversitates linguarum ab Apostolis sonatas, videntur illi fuisse plerique Iudaei, sed tamen alibi nati ac educati, et eo festi gratia venientes. Sic et Actor. 6. Ortum est murmur Graecorum adversus Hebraeos: videtur accipi Graecus pro Iudaeo alibi nato. Non enim videtur

haec sunt longe gratissima praemia, quae Deus piis dat, nempe liberorum numerositas. Haereditas Dei vocatur Ecclesia, propterea quod illa sit eius dulcissima possessio, quam singulari amore et plane sponsi affectu complectitur. Sic Psal. 2 dicit Deus ad filium: Pete a me, et dabo gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam fines terrae. Non tantum igitur Deus, eiusque bona omnia, praesertim autem vita aeterna piorum hominum Ecclesiaeque haereditas dicitur, sicut supra audivimus: sed etiam vicissim pii totaque Ecclesia, haereditas Dei aut Domini non uno in loco

Domini, dicendo, Vade servi diis alienis. Haereditas immarcessibilis, 1. Petri 1 dicitur aeterna piorum felicitas. Haereditare terram, est certa ac firma possessione eam possidere, ita ut nemo possessori litem movere possit de ea. Ponere sibi terram in haereditatem Ezech. 36. Gentes, quae posuerunt terram meam in haereditatem sibi cum laeticia totius cordis: id est, rapuerunt sibi Iudaeam, et Iudaeos ipsos, pro libitu et tyrannice, tanquam si eis optimo iure competerent, et perpetuo ea sint possessuri. Haereditare facere. Deut. 31. 32. Haereditare fecit altissimus

Gentes, quae posuerunt terram meam in haereditatem sibi cum laeticia totius cordis: id est, rapuerunt sibi Iudaeam, et Iudaeos ipsos, pro libitu et tyrannice, tanquam si eis optimo iure competerent, et perpetuo ea sint possessuri. Haereditare facere. Deut. 31. 32. Haereditare fecit altissimus gentes terram. id est, quando Deus diversis gentib. terras sedesque distribuit. Haereditare igitur, et Haeres alicuius hominis aut rei, active accipi solet, pro eo qui alicuius bona haereditate accipit, seu possidet: non passive, pro eo qui possidetur ab alio: in qua passiva significatione

utraque prior pars utitur: quam etiam ipsam partem vult Paulus sanctificari, inquiens 1. Thess. 4: Haec enim est voluntas Dei, sanctificatio vestra, ut abstineatis a scortatione, et sciat unusquisque suum vas possidere in sanctificatione et honore, non cum affectu concupiscentiae, quemadmodum gentes, quae non noverunt Deum. Sic et Rom. 6 dicitur, Praestate membra vestra serva iustitiae ad sanctificationem. De hisce tribus partibus simul pronunciat Paulus 1. Thess. 5, inquiens: Ipse autem Deus pacis sanctificet vos totos: et integer vester Spiritus et anima et corpus, ita ut in nullo

impiorum. Sic haud dubie intelligere possis etiam locum Psal. 82. Dixi, vos Dii estis: veruntamen sicut homines moriemini. Psal. 124, Cum exurgerent homines contra nos: tantum de impiis accipitur. Item Isa. 43: Dabo homines pro te, et populos pro anima tua. i. gentes, incredulos. Cum Pilatus producens IESUM, flagellis, corona spinea et vestitu purpureo deformatum dicit, Ecce homo: videtur per ironiam dicere, Ecce is ille homo, quem vos tantopere accusantes dicitis affectae regnum, excitare velle seditionem, et evertere vestram religionem. Quid minus

IDOLUM, proprie est simulachrum aut imago. et quia imagines Ethnici et impii Iudaei coluerunt ut Deum, ideo paulatim quadam catachresi invaluit, ut omnis pravus Dei cultus idololatria sit vocatus. Idolum igitur primum significat ipsam statuam, cultus divini gratia factam 1 Cor. 12. Scitis quod gentes fuistis, et ad muta idola cucurristis. Sic et Psalm. 112, ea pingit inquiens: Oculos habent, et non vident: aures habent, et non audiunt, etc. Secundo significat ipsum cultum idololatricum. Sic Paulus dicit idola nihil esse, 1 Cor. 8 et 10. i. res per sese mortuas,

in ignem, facite transire per ignem. i. quae sustinere ignem possunt, ea purificabuntur flamma. Traducere alioqui liberos per ignem, genus idololatriae fuit, 2 Reg. 21: in quo exurebant liberos idolo. Idem est, Dare Molocho de suo semine. Laborare in igne, Habac. secundo: Laborabunt gentes in igne, et populi frustra fatigabuntur. i. laborabunt innumeri homines in extruendis civitatibus, quas ego per eorum hostes exuram: vel etiam propter ignem, id est, propter utilitatem ignis. quasi dicat: Illi aedificabunt, ut habeat ignis quod absumat. Lapides igniti. Ezek. 28: In medio

sed pii sapientes avertunt iram Dei, atque ita etiam pericula et poenas inde dependentes. Deut. septimo: Non concupisces argentum eorum, nec te illaque es eo. Psal. nono: Opere manuum suarum illaqueatus est impius. Deuter. duodecimo: Cave tibi, ne te illaquees eundo post illas gentes, quae perierunt a facie tua. Aliquando significat obligari. ut Proverbiorum sexto: Illaqueatus es verbis oris tui, captus es eloquiis oris tui. Sic et Ps. 109, Illaqueet foenerator omnia quae sunt ei id est, per Magistratum arrestet, sibique obliget, ob magnitudinem foenoris aut debiti

Nono, vita aeterna aut felicitas omnino est filia aut effectus remissionis peccatorum. Porro imputativa iustitia ad hoc ipsum nobis imputatur aut datur, ut vivamus, felicesque simus: seu iustitia est mater aut causa vitae, ut omnes doctrinae ac gentes confitentur. Igitur nostra imputativa iustitia est proprie remissio peccatorum. Decimo, tota Scriptura praecipue urget, inculcat et offert peccatori remissionem peccatorum: hanc tanquam primarium beneficium Christi celebrat. At certe negari non potest, iustitiam coram Deo esse illud ipsum

minus porro puniret, veluti placatus illorum poena quos prius castigavit, quique imputationem iniustitiae deprecati non fuerant. Pro tali imputativa translatione reatus ac satisfactionis, saepe pii in veteri Testamento orarunt: ur Psal. 79, et Hier. 10. Effunde furorem tuum in gentes quae non cognoverunt te, et in regna quae nomen tuum non invocaverunt. id est, imputa ipsis nostra peccata, nobis ea condona, et illos punito, eorumque suppliciis ita te exiturato ut nobis porro tanto magis parcas. Qua ratione videmus benignos parentes nonnunquam suo quodam modo imputare

aut etiam propter. 2. Corinthiorum 2. Deus semper triumphat nos in Christo. id est, per Christum. Philippens. 4. Omnia possum in confirmante me Christo. Tertio, significat PROPTER. 1. Corinthiorum 1. Gratias ago Deo de gratia vobis data in Christo. id est, ob vel propter. Galat. 3. Ut in gentes veniat benedictio Abraae in Christo. id est, ob vel propter. 2. Corinthiorum 3. Velamen legis aboletur in Christo. Aliquando idem valet in aliquo, aut in Christo, ac quod attinet ad Christum. Galatis 5. In Christo neque circum cisio aliquid valet, neque praeputium. id est, quoad

2, et alibi. Incircumcisis auribus a Hieremia dicuntur carnales, aut etiam prorsus acerbi adversarii veritatis, Hier. 6. Incircumcisa est auris ipsorum, neque poterunt attendere. Stephanus dicit Actor. 7, Iudaeos semper fuisse aurib. et corde incircumcisos Hier. 9 dicit, alias quidem gentes esse incircumcisas praeputio, sed Iudaeos esse incircuncisos corde. Denique incircuncisus simpliciter aliquando impium denotat. Sic Ezech. 28 et 31 dicitur, mortib. incircumcisorum moriemini, et in medio incircumcisorum cadetis. Vicina est haec secundae supra positae significationi. Causas

verbotenus redarguit, sed reipsa repressit, abire coegit. Psalm. 101. Increpavit mare rubrum, et exiccatum est, duxitque eum per abyssos veluti per desertum. Nahum 1. Increpat mare, et exiccat illud, et omnia flumina are facit. Psalmo 9. Increpasti gentes, et periit nomenipsorum. Psalm. 61. Increpa feras arundinis. id est, reprime, retunde. Sic 1, Paral. 12 inquit David: Si venitis ad decipiendum me pro adversariis meis videat Dominus, et increpet. Id est, resistat vestris malis ac insidiosis conatibus,

vertigo aut amentia, qua se ductores ac seducti ita sunt fascinati, ac veluti incantati, ut temere huc atque illuc sententia cogitationeque ruant, nescientes quid dicant aut faciant, seu (ut Paulus inquit) non attendentes neque quid, neque de quo loquantur. De hac est et Isa 26. Sic omnes gentes dicuntur inebriatae esse de vino scortationis Babylonicae meretricis. Apocal. 17. 18. 19. Eph. 5. Nolite inebriari vino, in quo est luxus: sed repleamini Spiritu, loquentes vobis invicem psalmis et hymnis, Haec posterior repletio, illa sancta ebrietas est. INFAMIAM ipsius

populum tuum: id est, Haec civitas et populus dictus est tuus populus et tua civitas, et tu dictus habitusque es eius Deus: in tuam ergo maximam ignominiam cedit, quod perinde nunc oppressi ac conculcati iacemus, ac si tu Deus noster tuos liberare nequeas. Actor. 15 citatur ex Amos 9, Et omnes gentes super quas vocatum nomen meum. i. quae dicuntur meus populus, quae numerantur inter meos cultores: sicut si nunc diceremus, quae Christianae vocantur aut censentur: nisi quis malit exponere, a quib. ego invocor, aut imploror. Sic et illud Iac. 2 accipiendum est: An non divites blasphemant

exponit dicens illum contriturum Satanam sub pedibus nostris. Sic et epist. Hebr. de Christo exponit inquiens: Ut per mortem aboleret eum qui mortis haberet imperium. item 1 Iohan. 3. Ad hoc apparuit filius Dei, ut dissoluat opera diaboli. Sic et Irenaeus libro 5, et Clemens in Paraenetico ad gentes legit. et Epiphanius contra Ophitas. Taceo illud, quod ipsemet Deus sequentibus promissionibus in Gen. idem confirmet, ac declaret de ipso semine benedicto, et non benedicturo, non de muliere. IRA, varia habet significata in Sacris literis, quae percurram. Primum enim dicitur de

in ira, Ezech. 3. Et abii amarus in ira spiritus mei: id est, iratus et valde tristi animo. Facere aliquid in ira fortitudinis, Danielis octavo, Et cucurrit ad eum in ira fortitudinis suae: id est, magno impetu. Sic Habacuc tertio. In ira incessisti super terram, in furore triturasti super gentes: pro, valde iratus. Isaiae sexagesimo. In ira mea percussi te, et in beneplacito misertus sum tui. Sic 1 Samuelis vigesimo. Surrexit in ira furoris sui: pro, vehementissime iratus. In ira alicuius esse aliquem. Hieremiae trigesimo secundo. Quoniam in furore meo et ira mea fuit mihi

Dominus, Ecce ego iudico causam tuam, et ulciscar ultionem tuam. Hier. 50: Redemptor eorum fortis, iudicando iudicabit iudicium eorum. Sic et accipitur, Facere alicuius iudicium: Psal. 9. Laetabor, quoniam fecisti iudicium meum, et causam meam. Iudicaturus dicitur Christus inter gentes, et coarguturus populos multos: quod a iudice politico sumptum, primum quidem significare videtur, diiudicatis causis componere dissidia gentium, atque ita pacem inter eas constituere: sed ibi proprie per metaphoram dicitur, quod Meschias eis spiritualem pacem cum Deo et corde ac conscientia

longa consuetudine. 1. Sam. 27. Hic erat mos illi omnibus diebus, quibus habitabat in regione Philistaeorum. Sic Ioseph dicit pincernae: Propinabis regi poculum secundum iudicium prius. Transfertur evam ad ritus divinos, seu potius ad religionem antiquitus a Deo institutam. 2. Reg. 17 Gentes illae quas transtulisti, et collocasti eas in civitates Samariae, non noverunt iudicium Dei terrae illius. Et paulo post, Iuxta iudicium gentium coluerunt Deum. 1. Paral. 15. Non fecit Iehova irruptionem inter nos, eo quod requisierimus eum rite secundum verbum et legem eius. In qua

iustitiam. Proverb. 31, Iudica iustitiam. Sic et iudicare secundum iustitiam, et integritatem eius, Psal. 7. Facere in aliquo iudicia: id est, poenas infligere. Numer. 33. In diis eorum fecerat iudicia. Psalm. 149, Ad faciendum in eos iudicium scriptum: id est, ad delendas gentes, sicut Deus in Scriptura mandavit. Ezech. 11. Daboque vos in manus alienorum, et faciam in nobis iudicia. Et mox: In terminis Israel ego iudicabo vos. Ezech. 23. Daboque ignem in Soam, et faciam iudicia in Non: id est puniam gravissime. Loqui cum aliquo iudicia, est eum sui sceleris

Christi, ut ibidem declaratur: Non scriptum est autem propter illum tantum imputatum fuisse illi: sed etiam propter nos, quibus imputabitur, credentibus in eum qui excitavit IESUM Dominum nostrum a mortuis, qui traditus fuit propter peccata nostra, et excitatus propter iustitiam nostram. Rom. 9. Gentes, quae non sectabantur iustitiam, apprehenderunt iustitiam: iustitiam autem eam quae ex fide est. Et Rom. 10. Christus est impletio, seu impletor legis, ad iustitiam omni credenti: hoc est, impletio legis a Christo praestita, imputatur credentibus ad iustitiam. Non imputare

veluti lambere [?: vid--- ] . LAMENTARI, et LAMENTATIO, est lugubris querela, voce plerunque clara expressa, de aliqua magna clade, aut tristi statu: cuiusmodi sunt threni [?: ] mentationes Hierem. de eversa Iudaea. Solent. n. ille orientales et meridionales, gentes magis tum res [?: ] cantionibus, musica, iubilis et tripudiis, aliisque externis signis gaudii celebrare: tum et res adversis contra externo luctu deplorare ac lamentari, quam [?: ]

salutarem actionem, functionemve praestantem. Sic Christus dicitur factus esse in caput anguli, ut mox dicetur. Sic dicit Hieremias futurum, ut Babylon adeo prorsus opprimatur ut non sumatur inde lapis angularis aut fundamenti: id est, ut non amplius mittantur praefecti ac gubernatores in diversas gentes ex civibus Babylonis: sicut et Historiae testantur, cives Babylonis ferme prorsus in servitutem fuisse a Medis et Persis redactos. Quarto, apideum cor tribuitur homini, Ezech. 11 et 36: alibi etiam adamantinum: tum ideo, quia caret omni bono sensu ac intellectu in reb.

contra aliquem estuim intentare ei, velle percutere eum, [?: mo-ere ] ei bellum aut seditionem contra magistratum. Sic [?:-eroboam ] dicitur levasse manum contra regem Salononem, 1. Reg. 11 et 2. Sam. 20, Seba dicitur levasse manum contra Davidem. Levare manus ad gentes, Isa. 49 est, eo nutu eas ad se invitare. Talis est et illa phrasis ac [?:-utus ] , cum Deus inquit: Tota die expandi manus meas ad populum contradicentem. Sic et Isaiae 3 dicitur levare signum ad gentes in longin quum: id est, ex longissimis eas ad religionem et coetum

2. Sam. 20, Seba dicitur levasse manum contra Davidem. Levare manus ad gentes, Isa. 49 est, eo nutu eas ad se invitare. Talis est et illa phrasis ac [?:-utus ] , cum Deus inquit: Tota die expandi manus meas ad populum contradicentem. Sic et Isaiae 3 dicitur levare signum ad gentes in longin quum: id est, ex longissimis eas ad religionem et coetum aut Ecclesiam Dei [?: ac--sere ] , veluti dato eis signo. Forte locutio haec sumpta est ire militari, quia ibi ad hoc vexilla eriguntur, ut ad [?: ] milites congregentur. Levare ca [?:

10. 12. 13. Gal. 5, Iac. 1. 2. 3. 4, et in aliis locis. Constat etiam illa partitio legum ex Apostolorum scriptis, quod alia sit lex divina et scripta, alia lex naturae, alia civilis, aliae traditiones humanae. nam singillatim harum specierum meminerunt. Legis quidem naturae, Rom. 2. Nam cum gentes, quae legem non habent, natura quae legis sunt fecerint, eae legem non habentes sibi ipsis sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, simul attestante illorum conscientia, etc. Verum de hoc Pauli loco, eiusque vera interpretatione, infra plenius, Christo

sensus esse: atque adeo componantur etiam ipsae particulae et locutiones earum partium. Propositio est, ὅταν τὰ ἐθνη ποιῇ. Conclusio ait, ἐαν οὖν ἡ ἀκροβυσία ϕυλάσσῃ: id est, Cum gentes fecerint, et si praeputium custodiverint. Videmus initium et finem, propositionem et conclusionem totius huius loci, tum sensu, tum et forma loquendi, ac pene etiam omnibus verbis sibi mutuo correspondere. Quae collatio maximi ponderis apud Lectorem attentum esse deberet. Nam conclusio

sequentia conclusionem esse praecedentium. Qui sensus pius est in fine aut conclusione, potest et in precedentibus pius esse. Duodecimo: Sunt similes locutiones, et eadem propemodum verba repetita videntur [?: ] epilogo, et illis praecedentibus. Propositio enim [?: ] Cum gentes quae legis sint, natura fecerint. Conclusio: Si igitur praeputium quae legis sunt custodiverit. Unde clare apparet, eadem agi utrobique. Decimotertio: [?: ] (ut et prius dixi) quod est in propositione huius [?: loci-- ] nitur saepe etiam pro SI. ut illud: Cum omnia

nempe de Ethnico factore legis: postea de Iudaeo auditore agens, quod itidem per [?:-otas ] α. β. indicavimus, ut expositio propositioni responderet. II. Expositio posterioris membri. β. Nam cum gentes quae legem non habent, natura quae legis sunt fecerint: eae legem non habentes sibi ipsis sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in [?: cor--bus ] suis, simul attestante eorum conscientia, et cogitationibus inter se accusantibus, aut etiam excusantibus in eo die, cum

non doces: qui praedicas non furandum, fura [?: ] qui dicis non adulterandum, adulterium committis: [?: ] execraris simulacra, scrilegium admittis: qui de lege gloriaris, per legis transgessionem Deum [?: dehone-s ] . Ninomen Dei propter vos male audit inter gentes: quaemadmodum scriptum est Nam circumcisio quidem [?: pro-st ] si legem servaveris: quod si transgressor fueris, circuncisio tua in praeputium versa est. III. Hic prius membrum illustrat ostendens Iudaeos esse tantum auditores, vel doctores, habere legem

per legem. Qui igitur doces alium, terpsum non doces: qui praedicas non furandum furaris: qui dicis non adulterandum, adulterium committis: qui execraris simulacra, sacrigelium admittis: qui de lege gloriaris per legis transgressionem Deum dehonestas. Nam nomen Dei propter vos male audit inter gentes, quemadmodum scriptum est, Nam circumcisio quidem prodest, si legem servaveris: quod si transgressor legis fueris, circumcisio tua in praeputium versa est. b Factor. Nam CUM gentes, quae legem non habent, natura quae legis sunt fecerint: eae legem non habentes, sibi ipsis sunt lex, qui

qui de lege gloriaris per legis transgressionem Deum dehonestas. Nam nomen Dei propter vos male audit inter gentes, quemadmodum scriptum est, Nam circumcisio quidem prodest, si legem servaveris: quod si transgressor legis fueris, circumcisio tua in praeputium versa est. b Factor. Nam CUM gentes, quae legem non habent, natura quae legis sunt fecerint: eae legem non habentes, sibi ipsis sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, simul attestante illorum conscientia, et cogitationibus inter se accusantibus aut etiam excusantibus, in ea die cum iudicabit Deus occulta

Galat. 5. hoc innatum principium manifeste contra ista principia de uno Deo pugnat. Quarto, quia impossibile est, innata principia in omnibus gentib. latere, et sese in opus ipsum aut praxin non exerere aut proferre, quandoquidem Naturae sequitur semina quisque suae: sed omnes gentes natura ad pluresdeos, imo a vero Deo ad meras nugas, aut etiam diabolos, ruerunt. Igitur nullum tale principium de unitate Dei habuerunt, Quinto quia liberum arbitrium est non solum, quo ad bonum, mortuum: sed etiam ad contrarium malum, [?: viu--um ] ac fervens, ut supra

opus hominis est, agnitio Dei: quare non tantum omnem vim agnoscendi verum Deum amisit, sed etiam contrariam nactus est. Sexto, quia etiam ii populi qui doctrinam de uno Deo habuerunt, subinde ab uno Deo ad plures defecerunt, perpetuo illuc sicut aqua deorsum ruentes: olim post diluvium omnes gentes, postea Iudaei, postremo Papistae, quibus Sancti revera dii quidam sunt. Non autem sic ab uno Deo ad plures proni praecipitesque ruerent mortales, si eius noticiae innata principia, naturalemve idoneitatem haberent, ut supra audivimus. Septimo, Paulus dicit, quod mundus per sapientiam

unius Dei et eius providentiae, nusquam eis librum mentis ipsorum legendum proponit. Unde apparet, Spiritum sanctum istam recentem Sophistarum sapientiam de innata Dei luce, plane ignorasse. At contra obiicitur: Philosophi et Poetae non raro dixerunt aliqua praeclara de vero Deo, Item. Omnes gentes habuerunt aliquas religiones: Ergo videtur aliquid naturale esse. Responsio: Habuerunt illas meliores sententias a primis patrib. per manus traditas. Nec omnino fuit muta doctrina Iudaica, [?:-ut ] gentib penitus ignota: sicut Phocylides, Homerus, Hesiodus et alii quidam pene

neglectio rerum carnalium, permissa est proprietas, opulentia et contrectatio rerum temporalium: etiansi, teste Domino, facilius est camelum per foramen acus transire, quam divitem intrare in regnum caelorum. Quo etiam modo permittuntur Christianis omnes cibi sine delectu, qualis in lege aut inter gentes fuerat modo citra offendiculum fratris, et cum gratiarum actione comedat, non contra legem aliquam, aut promissionis tuae votum. Tertio permittit Deus nonnulla mala per quandam indulgentiam, vel quoad poenam, vel quoad culpam. De posteriori modo habes 1. Cor. 7, dicente Apostolo, Hoc autem

33. Lingua altera aut aliena loquetur propheta, Isa. 28. i. sic illis erunt omnia obscura, ac si peregrino sermone loqueretur. Sic 1 Cor. 13. Linguis loqui. i. peregrino sermone. Et in actis, Variis linguis loquebantur magnalia Dei. Tertio, significat aliquando ipsam gentem, propterea quod gentes plerunque linguis discernuntur, et omnes diversae gentes diversas linguas aut genera sermonis habent. Danielis 3. 5. 6. 7. Zach. 8. et Apoc. 5. 7. 10. et 11, multum ita usurpatur. Quarto, aliquando videtur ipsa intima, aut etiam cor significare: ut Psal. 10, Sub lingua

28. i. sic illis erunt omnia obscura, ac si peregrino sermone loqueretur. Sic 1 Cor. 13. Linguis loqui. i. peregrino sermone. Et in actis, Variis linguis loquebantur magnalia Dei. Tertio, significat aliquando ipsam gentem, propterea quod gentes plerunque linguis discernuntur, et omnes diversae gentes diversas linguas aut genera sermonis habent. Danielis 3. 5. 6. 7. Zach. 8. et Apoc. 5. 7. 10. et 11, multum ita usurpatur. Quarto, aliquando videtur ipsa intima, aut etiam cor significare: ut Psal. 10, Sub lingua eius perversitas et dolus. Item, Venenum aspidum sub lingua

te a longinquo, et semen tuum de terra captivitatis eorum: pro, ex longin quis locis aut terra te incolumen reducam. In longinquum arguere, Mich. 4. possis intelligere et de longis temporibus, et de remotis locis. inquit. n. de Meschia, eiusque regno: Iudicabit inter populos multos, arguetque gentes fortes usque in longinquum. Quod Ionathan vertit, Ipse arguet reges fortes usque in seculum. Ac plerique intelligunt illud longinquum, de perpetuitate regni Meschiae. Possis tamen et de amplitudine aut latitudine eius exponere, cui sensui verba magis conveniunt, Arguet gentes validas usque

multos, arguetque gentes fortes usque in longinquum. Quod Ionathan vertit, Ipse arguet reges fortes usque in seculum. Ac plerique intelligunt illud longinquum, de perpetuitate regni Meschiae. Possis tamen et de amplitudine aut latitudine eius exponere, cui sensui verba magis conveniunt, Arguet gentes validas usque in longinquum:.i. procul usque ad fines terrae dominabitur, etiam valde remotis potentissimisque populis imperabit. Convoluendo proiiciet te Dominus in terram longinquam manibus: Isaiae 22. i. longis spaciis distantem, valde remotam. LONGITUDO dierum, pro

a pravo conatu, remove eum abs te. Sic et 22, Longe facito iniquitatem a tabernaculo tuo. Sic et Longe facere manum. Iob 13, Longe facito a me manum tuam. i. remove a me tuas plagas, desine me affligere. Longe esse ab oppressione, Isa. 54. Longe eris ab oppressione: pro, nemo te opprimet. Gentes a longe, pro longinquae: Isa. 5, Elevabit vexillum in nationes a longe. i. dabit signum remotissimis, et remotissimas gentes verae doctrinae praedicatione ad Meschiam accerset. Deus a longe. Ierem. 23. videtur significare Deum antiquum, et contra, Deus de prope recentem aut novum,

Longe facito a me manum tuam. i. remove a me tuas plagas, desine me affligere. Longe esse ab oppressione, Isa. 54. Longe eris ab oppressione: pro, nemo te opprimet. Gentes a longe, pro longinquae: Isa. 5, Elevabit vexillum in nationes a longe. i. dabit signum remotissimis, et remotissimas gentes verae doctrinae praedicatione ad Meschiam accerset. Deus a longe. Ierem. 23. videtur significare Deum antiquum, et contra, Deus de prope recentem aut novum, qui nuper quasi inter Deos relatus est, sicut subinde nova idola oriuntur. An ego sum Deus de prope, et non Deus de longe? In

Contra porro Aperire aut dissolvere lumbos, significat eos discingere, ac ideo debiles reddere, et veluti disarmare: soluto enim cingulo, cadit inde appensus gladius: ut Isaiae 45 Deus dicit, se Cyrum manu ducturum, gentes ei subiecturum, et reges disarmaturum, seu lumbos eorum dissoluturum coram eo. Sic et Dan. 5 inquit de rege Belsazer: Tunc species regis commutata est, et cogitationes perturbaverunt ipsum, et ligamina aut cingula lumborum eius dissoluta sunt, ac poplites eius ad invicem collisi sunt. id

1. Iohan. 1. Filii lucis, id est, qui veram religionem et vitam aut felicitatem [?: ] bent. Ephes. 5. Sic et Christus accipit Lucae 16, cum dicit: Filios seculi esse prudentiores filiis lucis. Christus dicitur Lux gentium, et Soliustitiae: tum quia doctrina illuminat omnes gentes: tum etiam, quia affert eis iustitiam ac vitam aeternam. Isa. 42 et 49: sicut supra ostendi, lucem notare tum noticiam, tum et aliquod ingens bonum, atque adeo felicitatem ipsam. Talis Christi [?: ] prolixe promittitur Ecclesiae, cap. 60 Isaiae: ubi etiam

id est, adignem. Atque hoc idiotismo Ur Chaldaeorum, seu lumen, eorum perpetuum ignem notat, quem etiam lustious celebrat pro Deo cultum: et Historici scribunt, ante reges Babylonicos in equo albo gestari esse solitum. Lux preciositatum: pro, Lux preciosa, grata et accepta: ut solent omnes gentes claram et rebus agendis idoneam diem celebrare suis quibusdam laudibus [?:-c ] epithetis. Zachar. 14. In die illa non erit lux preciositatum, neque coagulationis seu congelationis. id est, neque lucida solis dies, neque obscura. Lux, pro sole Iob 9. Sividi lucem: id est,

habuerunt. Dicti vero sunt Druidae a Drutin, quod Deum significat veteribus Germanis, etiam tempore Caroli magni: ut ex versione Evangelistarum apparet. Quia et nunc hoc epitheton multum Deo Germani tribuunt, Treuvuer Gott. Quare Druidae idem sonat ac Divini, aut ministri Dei. Aliae enim Gentes aliis nominibus suos doctos nominarunt. Posset forte videri vox illis ab Hebraea origine מוג mug venire, quod resolvere significat: sicut et Graeci, ac postea Scholae, explicationes vocaverunt resolutiones,

aut manducata testimonia, iudicia, statuta, verbum, lex, et similia, Psal. 119, et saepe alias, synonyma sunt. Psal. 2, Narrabo [?:-ut ] praedicabo decretum, vel mandatum. Dominus dicit ad me: Filius meus es tu, hodie genui te: Pete a me, ac dabo tibi gentes haereditatem tuam. ubi decretum [?:-ut ] mandatum itidem promissionem significare [?: vide-nt ] . Sic enim exponit ipsemet Psalmus, de promissione inquiens: Pete a me, et dabo tibi haereditatem, etc. MANDUCARE, aliquando per metaphoram

et erudivit me. Melius tamen credo Vulgaris: Cum manum meam apprehenderet. acturi enim cum puero, manum eius comprehendimus: ut Tribunus nepotis Pauli, Actor. 23. Ezek. 8, Et cecidit illic manus Domini super me: id est, spiritus aut motus Dei, ad prophetandum me impellens. Ezek. 39. Videbunt gentes manum meam, quam posui in eis. pro, robur et potentiam, ipsasque res gestas. Ponitur pro auxilio Dei: ut cum dicitur Deus eduxisse populum suum in forti manu, et brachio excelso. Psalmo 89. Manus mea firmabitur cum ipso, et brachium meum corroborabit eum. pro, potenter iuvabo eum. Psalmo

Mosen efficientem esse digitum Dei. Exod. 8. Item Nehem. 2, et Esdr. 7, Dedit mihi rex iuxta manum Dei bonam super me. id est, pro favore Dei erga me: aut, ut Deus eum movit, ut mihi bene faciat. Sic forte intelligi posset de mirabilib. Dei operibus, quod ante citavi ex Ezek. 39. Videbunt gentes manum meam, quam posui in eis: id est, mea opera magnifica. Sic manus Dei erat eum Baptista, Lucae 1. id est, singularis quaedam vis ac potentia regens eum. Sic quoque de hominum operatione crebro accipitur. 1. Sam. 22, Quia etiam eorum manus eum Davide. id est, opitulantur Davidi

quia cadent gladio, fame et peste. Eosdem plane gestus idem propheta cap. 25, etiam nimium gaudenti ac exultanti tribuit, inquiens: Eo quod plaudis manu, et pulsas pede, et laetaris cum omni despectione animae tuae super terram Israel, etc. Plaudere manu, apud omnes gentes laeticiae signum est. Iob 27. Plaudet super impium manibus suis. Psal 47, Omnes populi plaudite manu, iubilate Deo. Sic Psalm. 98. Flumina plaudant manu, montes exultent coram Domino, quia venit iudicare terram. Nahum 3. Quicunque audierit auditionem tuam, plaudent manu

Secundae Corinthiorum nono, coniunguntur [?: ] duo vocabula διακονία τῆς λειτουργίας, ministratio [?: col-nis ] , etc. Roman. 15, vocat se Paulus liturgum aut [?: ] strum Christi erga gentes, seque sacrificare [?: Evang-on ] Christi: id est, praedicando Evangelium rem [?: acc-ptissimam ] Deo facere. In eodem capite utitur [?: ] λειτουργέω, pro conferre eleemosynam in [?: sustentatio- ]

[?: ] ubi Septuaginta ἐϕέισατο, pepercit. Sic Genesis decimonono: Eo quod misereretur eius DOMINUS est, misericorditer ut innocenti et cultori suo [?: ] ret. Pro desinere, Habacuc primo: Et semper [?: ] cere gentes non miserebitur, pro, non definet [?: ] misericordia. Sic misericordia, pro misericorditer [?: ] accipitur, etiam in illo celebri dicto Oseae [?: se--- ] , et Matthaei nono ac duodecimo. Misericordiam [?: ] et non sacrificium: id est,

et castigare omnes homines: nisi malis de tumidis ac securis intelligere. Sic et regnum Christi admodum crebro mons dicitur, ut Isaeae secundo, et Micheae quarto, In novissimo dierum erit praeparatus mons domus Domini in vertice montium, elevabiturque supra colles, et confluent ad eum omnes gentes. De eodem quoque monte aut regno De dicitur Isaiae 11 et 65, quod nullae ferae ibi nocebunt, inquiens: Non nocebunt neque laedent in universa monte sanctitatis meae, quia repleta est terra scienti Domini. Mons, aut Collis potius Syon in Hierusalem fuit admodum celebris: quia ibi fuit

3. Dominus de Sion rugiet, ac de Ierusalem dabit vocem suam, et commovebuntur caelus et terra, eritque Dominus spes ac fortitudo populo suo. Sic et Hag. 2 dicitur: Quia sic dixit Dominus exercituum, adhuc unum modicum est, et ego commovebo caelum et terram, mare et aridam: et commovebo omnes gentes et veniet desiderabile omnium gentium. id est, Meschias. Movere caput alias condolere alicui, alias [?: ] insultare significat: ut supra in Commovere, et Caput. exposui. Aliquando etiam tantum admirationem de [?:-quo ] mirabili casu. Sic enim solemus

Aegyptii. Ieremiae quadragesimooctavo: Erit cor fortium Moab, sicut cor mulieris afflictae. Et Nahum tertio, Ecce populus tuus mulieres in medio tui, [?:-ost-bus ] aperientur portae. Ierem. 51 Fortes Babel facti sunt mulieres. Mulier saepe per metaphoram vocantur civitates et gentes. Haec metaphora, aut etiam similitudo plurimum tractatur et inculcatur. Ezek. 16 et 23. In priori loco inter alia inquit: Et facient in te iudicia in oculis mulierum plurimarum. id est, hostes tui, meique iam in te castiganda ministri, affligent et punient te, audientibus et stupentibus,

quam ad institutum opus sit necesse. Multiplicasti gentem, sed non auxisti laeticiam, Isaiae nono. id est, parum gavisi sunt Iudaei de incremento populi Dei per conversionem gentium, quin potius exacerbati et irritati fuerunt: sicut cum Paulus dicit Actorum vigesimosecundo, Mittam te ad gentes procul. Crescite et multiplicamini, Genesis primo et nono. id est, augeamini numero. Multiplicatae sunt aquae, Genesis octavo. id est, creverunt tempore diluvii. Ex quo fructu frumenti et musti eorum multiplicati sunt Psalmo quarto. id est, divites et potentes facti sunt. Multiplicata

emptam [?: ] suis in sepulchrum. Quidam doctus argute eô [?: ] hunc trahit, quod Abrahamus dicatur haeres [?: ] non active, quia ipse haereditabit mundum: sed [?: ] , quia haere ditabitur a toto mundo: seu [?: mun-- ] id est, omnes gentes, erunt eius filii: de qua [?: corru-- ] [?: ] Paulini etiam supra in voce [?: HAEREDI-- ] [?: ] . Verum quod non sit is sensus, inde apparet. Primum, quia hic voce Haereditatis agitur de vera iustitia, et vera felicitate per hanc iustitiam

] . Verum quod non sit is sensus, inde apparet. Primum, quia hic voce Haereditatis agitur de vera iustitia, et vera felicitate per hanc iustitiam consequenda. Abrahami vero felicitas nequaquam in eo consistit, quod dicatur pater multarum gentium: quod quid aliud tandem fuit, quam quod omnes gentes perinde perfidem salvabuntur, sicut et ipse Abrahamus: unde quae demum illi ingens felicitas contingit? Secundo, quia multo ante quam eius nomen immutaretur, et vocaretur pater multarum gentium, quod fit demum capite 17, per fidem est iustificatus. Capite 15. Contra autem mox, cum ipsa

ad celebrandum, et laudandum Iehova: id est, qui praedicent verbum Dei, et celebrent ac laudent eum erga populum. Isa. 52, Quod non est eis narratum viderunt, et quod non audierunt contemplati sunt: id est, quod nunquam prius audierant sibi narrari aut exponi, novam et prius inauditam doctrinam gentes audient, et accipient. Ezech. 23, Nasum tuum et aures tuas auferent, et postremum tuum in gladio cadet. Allusio est ad deformationem, qua meretrices deformari solent, et praesertim adulterae, ne a quoquam amplius diligantur. Loquitur enim Deus hic ita cum Hierusalem, tanquam cum adultera:

quadam rudior Lector indigeat. Physis ϕύσις Graeca mox a crescendo, aut oriendo venit: sicut et Latinum Natura, a nascendo. in de fit, ut communiter loquendo naturam alicuius rei, eius genuinam indolem, innatamque proprietatem vocemus. Rom. 2. Si gentes natura quae legis sunt faciunt: i. naturali vi ac viribus. De quo loco Pauli prolixe dixi in resolutione Disputationis Ienensis de Libero arbitrio, edita una cum Disputatione Vinariensi. Sic Rom. 1. Feminae eorum mutaverunt naturalem usum in eum qui est praeter aut contra naturam: i.

Scriptura, illa cubicula brutis in arca fabricata. Ezechielis trigesimoprimo describitur regnum Assyriae per pulcherrimam arborem: cui inter alia tribuitur, quod omnes aves in eius ramis nidificaverint. Indicatur vero quod varii magnates ac praepotentes, et omnino diversi ordines, civitates ac gentes in eo regno, et sub eius patrocinio creverint, auctique sint et floruerint. Similis descriptio per arborem est etiam regni Nabuchodonosor, Danielis quarto. Christus dicit aves caeli habere nidos, et vulpes foveas, se vero non habere ubi caput reclinet: ut ostendat, se deteriore esse

habetur: Ecce palmi spacium posuisti dies meos, et aevum meum quasi nihil coram te. id est, res perpusilla. Proverb. 10. Argentum electum lingua iusti, cor autem stulti tanquam nihil. In Hebraeo est, Tanquam parum: sed Vulgo vertunt, Tanquam nihil. Sic dicit Isaias cap. 40. Omnes gentes esse coram Deo, aut comparatione Dei, quasi nihil, et nihil reputari ei. id est, pro re levissima: sicut praecesserat, quod reputentur pro gutta situlae, et pro pulvisculo trutinae. Iob cap. 26 dicitur de Deo, Ipse extendit Aquilonem super inani, et terram suspendit super

Vino ego, nisi qui sunt in solitudine, gladio [?: ] id est, certe cadent. Ubi sunt duae formulae [?: ] [?:-tera ] in Vivo ego, altera in Nisi. Sic mox 36, Nisi in igne zeli mei sum locutus: pro, certe in igne zeli. Sic [?: ] Levavi manum, nisi gentes quae circumquaque [?: ] sunt, portaverint ignominiam suam. Aliquaando [?: ] necessitate loca vertunt Interpretes per Nisi: ut [?: ] Nisi quod populus est fortis.

pro eius vera doctrina et agnitione ac religione sicut in oratione Dominica petimus, ut sanctificetur nomen Dei: i. ut sancte ac vere agnoscatur eius doctrina ac religio, eaque accipiatur ac pie tractetur: de qua petitione, ac principio Dominicae orationis, in voce Regni dicetur. Mich. 4, Omnes gentes ambulabunt in nomine Dei sui, at nos ambulabimus in nomine Dei Iacob: i. in doctrina, religione. Sic Christus aliquoties repetit, se nomen patris mundo patefecisse, item fratribus. Sic, Narrabo nomen tuum fratrib. meis, Psal. 22. Tertio ponitur pro fama ac celebritate

1 Reg. 8. sic dicitur aliquis sibi facere nomen: Num. 9, Fecisti tibi nomen secundum diem hanc. Fecique tibi nomen iuxta nomen magnorum qui sunt in terra: 2 Reg. 7, et 1 Paral. 17. pro, feci te celebrem, sicut alios celeberrimos duces ac reges. Item, Ponere sibi nomen: 2 Sam. 7, Timebunt gentes nomen tuum. i. ipso nomine ac celebratione tui audita, timore percellentur. Nomen aliquando cum gloria coniungitur: ut Ps. 79, Propter gloriam nominis tui: i. propter gloriosum nomen aut famam tuam celebrem, seu ut celebretur fama tua. sic et Psal. 72. Quarto, nomen ponitur

nomine blasphemare Deum, Levit. 24. Phrases Nominis de hominibus dictae. ¶ Nomen alicuius gentis delere, apud Livium est aliquoties positum, pro delere ipsam gentem. At in Sacris literis videtur significare deletionem gloriae et celebris famae: ut Psal. 9, Increpasti gentes, perdidisti impium, delevisti nomen eorum in aeternum. Mox veluti explicans quod de nomine dixerat, inquit: Periit eorum memoria cum ipsis. Nomen alicuius exire, aut abire, est, famam bonitatemque eius divulgari. 2 Par. 26. Exiitque nomen Oziae regis usque in longinquum iter. Ibidem:

de nomine dixerat, inquit: Periit eorum memoria cum ipsis. Nomen alicuius exire, aut abire, est, famam bonitatemque eius divulgari. 2 Par. 26. Exiitque nomen Oziae regis usque in longinquum iter. Ibidem: Abiit nomen eius usque in introitum Aegypti. Sic Eze. 16 Egressum est nomen inter gentes propter pulchritudinem: i. valde celebris et gloriosa facta es passim. Haec sunt nomina filiorum Ismael, per nomina sua: i. per generationes suas, Gen. 25. i. secundum nomenclaturas suas, seu

et commemoravit nomen meum. Sicut et Evangelista narrat, Iesum esse nominatum antequam nasceretur, aut etiam conciperetur. Sic et de toto populo inquit Isaiae 43, Vocavi nomen tuum, Meus es tu: i. tuos maiores, et te populum Israelem mihi peculiariter ac nominatim adiunxi, etiamsi alio qui omnes gentes ad mei agnitionem vocem. Sic illud in Evangelista dicit Dominus, Dicite discipulis meis et Petro. Illa peculiaris appellatio non fuit frustra in illo lapsu Petri addita. Sic denique dicit Deus, se etiam Cyrum nominatim vocasse ad evertendam Babylonem, et liberandum populum, longe ante quam

sed nomen sanans, est omnipotentia et efficacia Christi. Portare nomen Christi coram gentibus, et regibus: Act. 9. i. doctrinam ac noticiam religionemque Christi per orbem terrarum circumferre ac disseminare. Sic et Rom. 1 ait Paulus, se accepisse Apostolatum in obedientiam fidei inter omnes gentes, pro nomine Christi: i. ut doctrinam ac gloriam Christi ubique gentium pro paget: seu, ut omnes gentiles quoad fieri queat, faciat obedire Christo Nomen pro eximia dignitate, aut personis summa dignitate praeditis interdum ponitur. Sic dicitur Christus a patre ad dexteram eius collocatus

notos meos a me, Psal. 8. id est, amici me deseruerunt. Sic et illud dicitur: Qui ignorat, ignorabitur. id est, qui non vult agnoscere ac implorare misericordiam Dei, ille vicissim a Deo contemnetur, et in adversis destituetur. Psal. 79, Effunde iram tuam super gentes, quae non noverunt nomen tuum: id est, nec norunt nec curant te, tuamque religionem, etiamsi aliquando aliquid necessario de ea audiunt. Contra autem Psal. 9 dicitur, Confident in te, qui norunt nomen tuum. Sic dicitur Exod. 1, Excitatus novus rex, qui non norat Ioseph: id

magna turba sacerdotum obedivisse fidei. id est, doctrinae de fide, seu credidisse Evangelio. Non certe significavit, quod mox iustitiam obedientiae aut bonorum operum praestiterint. Sic et Paulus Rom. 1 dicit se a Christo accepisse gratiam et apostolatum, in obedientiam fidei inter omnes gentes. id est, ut gentiles vocet ad obediendum, aut credendum doctrinae de fide, seu Evangelio. Ponitur enim in talibus locis fides, pro doctrina de fide, seu pro Evangelo. Eadem locutio est et Roman. 16. Sic ad Galat. 3 et [?: ] , et 1. Petr. 1, accipitur Obedire veritati. et

oblationem irritantem Deum: quia in loco illegitimo sua sacrificia offerebant. Sic et Isaiae 66 dicit Deus, sibi perinde esse odiosas eorum oblationes, ac si sanguinem suillum offerant. Oblatio gentium: Rom. 15, Gratia est data mihi a Deo ad hoc, ut sim minister aut sacerdos IESU Christi apud gentes, sacrificans Evangelion Dei, ad hoc ut fiat oblatio gentium accepta, sanctificata per Spiritum S. id est, ut sit grata acceptaque Deo conversio gentium, seu ipsi gentiles conversi. Hebr. 10 dicit Apostolus, Christum unica oblatione perfectos fecisse, aut sanctificasse: id est, sua

seu quod maxime displicet Domino. Posses enim illud Coram oculis. referre vel ad facere, vel ad maium. Placere in oculis alicuius: pro, alicui. Iosuae vigesimosecundo, Iud. decimoquarto. Haec est sapientia vestra in oculis populorum, Deut. 4. pro, coram exteris, vel apud exteras gentes, seu etiam ipsarum iudicio. Eadem significatio est 1. Corinthiorum secundo: Quae oculus non vidit, nec auris audivit: id est, quae et qualia nemo mortalium suis oculis vidit, aut auribus audivit. Oculis multum affectus tribuuntur, quia per eos facillime in corde excitantur. magis enim

aut seriem probrorum, criminum et refutationum, tibi in oculos obiiciam, et contra oculos tuos dirigam. Esse aliquem alicui spinas in oculis [?: ] mer. 33. et Ios. 23. id est, esse illi molestissimum, et maxime noxium: ut si quis haberet spinas aut aculeos in oculis. Sic futuras gentes Iudaeis, nisi prorsus exterminentur, minatur Deus. Acuere oculos contra aliquem, est, hostiliter eum intueri. Iob 16, Hostis meus acuit oculos suos contra me. Sic Germani dicunt, Einen scharf ansehen, etc. Er sahe mich an, gleich als wolt ehr mich durchsehen quasi vellet

vocum ponit: tametsi ille ibi non diserte affirmet, Paulum in eo sensu, quem ipse ibi ponit, hac appellatione uti. Opus legis inscriptum esse cordibus gentilium, videtur dicere Paulus Rom. 2: ubi per opus legis notat tum noticiam, tum vim ac studium recte agendi: sicut proxime prius dixerat. Gentes natura quae sunt legis facere, et sibimetipsis legem esse. Sunt vero omnia illa conditionaliter posita, quod si aliqui [?: gen- ] tales natura essent, sine, scripta lege et caeremoniis Iudaeorum iustificarentur, multumque illis apud Deum praestarent: ut indicet, frustra Iudaeos

allatum, vel qui Aegyptiis obiici potest. Esse in opprobrium alicui, alias significat active, alias passive. Psal. 69, Fuisti in opprobrium mihi. id est, tui causa probris affectus sum. Active porro Ieremiae 44. Ut sitis in opprobrium in cunctis gentibus. id est, ut cunctae gentes vos [?: conte- ] Cum opprobrio percutere maxillam alicuius, Iob. 16, pro, [?: ] dito convicio. Opprobria opprobrantium tibi [?: ] runt in me, Psalmo 69, et Romanorum decimoquinto: pro, hostes tui furore diabolico contra te [?: in- ] ti,

spiritu oris sui: id est, verbo ac ministerio, ubi in primis est efficax Spiritus sanctus: 2. Thess. 2. Obturaverunt fide ora leonum: Hebr. 11. pro, impetraverunt a Deo, ne possent leones Danielem et alios lae dere. OSCULUM, naturale quid est, non solo more acceptum. itaque omnes gentes naturali quodam instincta osculantur valde dilectos, ut coniuges sese invicem, et liberos: quod in omnibus gentibus natura ipsa [?: ] lente fit. Sed'osculari etiam amicos, aut dominos, [?: ] perinde ubique moris est. Osculamur igitur tum valde dilecta: tum etiam

portio mea in terra viventium. id est, in altera demum vita expecto meam felicitatem. Exemplum posterioris est, quod Moyses dicit Deuter. 32. Nam portio Domini est populus eius, et funiculus haereditatis eius est Iacob. id est, solus hic populus vere colit, invocat et glorificat Deum. reliquae gentes colunt et glorificant diabolum. Portio aut pars Dei interdum ea praemia dicuntur, quae pii a Deo expectant: Iob 31. Quae enim portio Dei desuper, et quae haereditas Dei de excelsis? pro, [?: quae- ] nam merces obvenisset mihi, vel manet eos qui talia agunt? Aliquando

igitur vox est etiam Gal. 5, παθήματα, passiones carnis. [?: ] enim: Qui sunt Christi, carnem crucifixerunt cum passionibus et cupiditatib. eius. 1 Thes. 4, Unusquisque [?: vestr- ] versetur non in passione cupiditatis, sicut gentes quae ignorant Deum. ubi passionem cupiditatis vocat ipsam avariciam, sive habitualem, sive innatam: ut ex sequentibus clarius patet. Porro Rom. 1 videtur significare ipsos pravos turpissimorum scelerum habitus, una cum suis operibus aut effectibus. inquit. n. Tradidit eos Deus in passiones

cum accusative sit constructum. Disceptat de hac re etiam [?: Osiande- ] Vulgari versione. Verum tum in loco Iohannis recte verteris Propter, quod non rarius causam [?: effici- ] quam finalem indicat, sicut apud Virgilium Dido inquit: Te propter gentes Libyae, Nomadumque tyranni Odere. —Sensus ergo nihilominus esset, Deum esse causam efficientem vitae humanitatis Christi: et illam porro, quatenus pro nobis passa est, nostrae spiritualis vitae. Sic Rom. 3. Iustitia Dei exhibetur propter remissionem peccatorum: id est, in hunc

Pereginus aliquando hostem significat, sic [?: ] Latina vox Hostis olim tantum peregrinum significavit. Isaiae undecimo: Terram vestram peregrini comedunt ac consumunt: id est. hostes. Crebro in hac significatione vox haec usurpatur: sed plerunque vertunt. Alieni, Aliae enim gentes aliis plerunque infensae sunt. PEREO, habet etiam suas quasdam obscuras nationes. Primum enim crebro significat deesse non adesse, evanescere, non succedere. ut, Spes hypocritas peribit, Iob 8. id est, non continget ei res sperata, irrita erit spes eius. Psalmo 9, Patientia

ritibus, dicetur aliquid in capite de Ieiunio, in Universalibus Regulis. PLANTARE, per metaphoram, sicut et Aedificare, significat aliquid quoquo modo provehere et promovere, sive sint homines sive res, sive in spiritualibus, sive in externis. Psalm. 44. Tu Domine manu tua gentes delevisti et plantasti: id est, Israelitas in Iudaea loco deletorum gentilium. Idem habetur Psalm. 80, et Hier. 24. Aedificabo eos, neque destruam: plantabo eos, neque evellam. Saepe alioqui plantari Israelitas, significat eos augeri numero, et omni alia felicitate. Sunt igitur

suo humore destitutum exarescat. Ezechiel. 17 et 19, Psal. 1. Plantare ac evellere, Hieremiae primo significat tantum doctrinam aut denunciationem, quod Dominus velit plantare, aedificare, destruere, et evellere. inquit enim Deus ad prophetam: Ecce constitui te hodie super regna et gentes, ut evellas et extirpes, perdas et subvertas, aedifices et plantes. id est, prophetizes et denuncies alia quidem regna esse destruenda ac perdenda, alia vero contra promovenda ac exaedificanda. Plantare, pro formare, Psalm. 39. Qui plantavit aurem, non audiet? id est, qui dedit homini

iis qui dicunt malum bonum, et bonum malum: et qui ponunt tenebras in lucem, et lucem in tenebras: quique ponunt dulce in amarum, et amarum in dulce. id est, sermone suo faciunt, iusta ac vera piaque esse iniusta, falsa ac impia. Ponere in gentem aut in multitudinem, Genesis 17, Ponam te in gentes, et reges ex te orientur. id est, efficiam ut ex te gentes propagentur. Deuteron. 10, Ponam te in multitudinem, sicut stellas caeli. Ezek. 36, Gentes quae posuerunt sibi terram meam in haereditatem cum laeticia totius cordis. id est quae fecerant sibi eam haereditariam. In laudem

tenebras in lucem, et lucem in tenebras: quique ponunt dulce in amarum, et amarum in dulce. id est, sermone suo faciunt, iusta ac vera piaque esse iniusta, falsa ac impia. Ponere in gentem aut in multitudinem, Genesis 17, Ponam te in gentes, et reges ex te orientur. id est, efficiam ut ex te gentes propagentur. Deuteron. 10, Ponam te in multitudinem, sicut stellas caeli. Ezek. 36, Gentes quae posuerunt sibi terram meam in haereditatem cum laeticia totius cordis. id est quae fecerant sibi eam haereditariam. In laudem ponere. Et ponam illos in laudem et in nomen: Zoph. 3. id

est, sermone suo faciunt, iusta ac vera piaque esse iniusta, falsa ac impia. Ponere in gentem aut in multitudinem, Genesis 17, Ponam te in gentes, et reges ex te orientur. id est, efficiam ut ex te gentes propagentur. Deuteron. 10, Ponam te in multitudinem, sicut stellas caeli. Ezek. 36, Gentes quae posuerunt sibi terram meam in haereditatem cum laeticia totius cordis. id est quae fecerant sibi eam haereditariam. In laudem ponere. Et ponam illos in laudem et in nomen: Zoph. 3. id est, efficiam eos celebres et laudatos. Ponere in virum principem: Exod. 2, Quis posuit te in

quam ad ipsum Israelem. Ita ennim habet integer locus: Ecce populus quasi leo grandis consurget, et quasi leo elevabitur. Non accubetis, donec comedat praedam, et sanguinem occisorum liberit. Exterminabo de terra praedam tuam: Nahum 2 id est Efficiam ut porro non diripias in terra alias gentes. Praeda igitur, pro praedatione accipitur. Esse alicui suam animam in praedam, est incolumem ex bello aut periculo evadere, sine ullo alio lucro. Ieremiae 39, Quoniam liberando liberabo te, ut in gladio non cadat erit tibi anima tua in praedam, quoniam in me [?: ] es. Id

significat decernere et praefinire. Utuntur ea voce Apostoli, cum loquuntur de talib. Dei decretis, quae quidem suo rêpore fuerunt occulta: sed tamen postea in verbo Dei revelata sunt. Nam Actor. 5 cum Apostoli volunt indicare, iam impleri ea quae in Psalmo scripta sunt, Quare fremuerunt gentes: dicunt ea nunc fieri, quae manus Dei et consilium Dei praefiniit: hoc est, quae Deus revelavit in verbo futura esse. Rom. 8. Quos praescivit, illos etiam προώρισε praedestinavit: hoc est, decrevit et revelavit in verbo suo, quod oporteat eos

sanctum. Sic et Hier. cap. 4 inquit: Auferte praeputia cordis vestri. Et 9, Ecce dies venient, quibus visitabo omnem circumcisum in praeputio. id est, qui licet sit exterius circumcisus, tamen intus in corde gerit praeputium, aut est praeputiatus. Sic mox sequitur: Omnes quidem gentes sunt incircumcisae aut praeputiatae, tota vero domus Israel est praeputiata seu incircumcisa corde. Colos. 2, Vos eratis mortui delictis, et praeputio carnis vestrae. Huius praeputii circumcisionem Paulus Rom. 2 praedicat, et a Iudaeis requirit. Quarto, praeputium per metonymiam, posito

Praeputium: quod idem est ac si diceres, Gentilismum. Sexto, aliquando tantum partem gentilismi, quae quasi adiaphora est, seu externam illam speciem vocat praeputium. Rom. 2, Non'ne praeputium illius pro circumsione reputabitur? Praeputium hic significat, id quod prius dixerat Gentes, quae legem non habent: nempe carentiam circumcisionis externae, ministerii externi, et caeremoniarum et observationum Mosaicarum, seu totius illius caeremoniariae pietatis, aut speciei pietatis. Sic ibidem in quit: Si legem non servaveris, circumcisio tua praeputium facta est. id est, tua

Christi vocat eas cruces, calamitates, ac infamias, quas omnes sustinere coguntur, qui pie volunt vivere in Christo, quod antea dixerat κακουχεῖσθαι, malis affici, male haberi aut tractari. Ezek. 26, Ne accipiatis amplius probrum famis inter gentes. id est, ne alii populi posthac vobis obiiciant sterilitatem et penuriam. 2. Sam. 1. Ego, quo abire faciam probrum meum, id est, quomodo me tanta ignominia liberabo? Ponam probrum istud super totum Israelem. 1. Samuel. 11. pro, hac eos infamia onerabo, hanc eis ignominiae notam inuram.

sicut si pater avertens a filio iram canea verberet, in eum iram suam exonerans. Sic et Isaiae quadragesimo tertio: Dedi propitiationem aut piaculum Aegyptum, Aethiopiam et Seba pro te. Sic Psaltes orat Psalmo septuagesimonono, ut Deus avertat iram suam ab Israele, eamque effundat super gentes quae non noverunt eum, et super regna quae non invocant eum Sic etiam Deus tum peccata aut iniustitiam nostram, tum et suam iram a nobis in filium avertit, eaque in eam incurrere fecit, illumque propter ea percussit, et vicissim iustitiam filii ab eo in nos transtulit. Connexire videtur

idque tum de rebus, tum de hominibus, prout adiicitur affirmatio aut negatio. Hierem. 42: Accesserunt eum universus populus a parvo ad magnum. Hierem. 6: A parvo ad magnum eorum omnes cupide sectantur avariciam. Sic, rem vel magnam non agnoscere: 1. Sam. 22. Parvum esse [?: ] gentes: pro, contemptum. Hierem. 49: Ecce parvum dabo te inter gentes. Mox addit, contemptum inter homines. quibus verbis prius hemistichion declarat. Sic et Obadias habet: Ecce parvum dedi te in gentibus, contemptus es tu valde. Vicinum huic est illud, Minimus in regno caelorum: de quo in

aut negatio. Hierem. 42: Accesserunt eum universus populus a parvo ad magnum. Hierem. 6: A parvo ad magnum eorum omnes cupide sectantur avariciam. Sic, rem vel magnam non agnoscere: 1. Sam. 22. Parvum esse [?: ] gentes: pro, contemptum. Hierem. 49: Ecce parvum dabo te inter gentes. Mox addit, contemptum inter homines. quibus verbis prius hemistichion declarat. Sic et Obadias habet: Ecce parvum dedi te in gentibus, contemptus es tu valde. Vicinum huic est illud, Minimus in regno caelorum: de quo in Minimus. Parvus diebus: Iobi 32: Parvus sum diebus, vos autem

id est, ex mortuis qui in sepulchris iacent ac computruerunt. Pulvis tenuis, inanitatem notar, Isaiae vigesimonono: Eritque veluti pulvis tenuis multitudo dispergentium te. id est, levi momento peribunt tui hostes. Aliquando rem nihili indicat. Isaiae quadragesimo: En gentes sicut [?: g-- ] ta situlae, et sicut tenuis pulvis staterae reputantur. Mox sequitur: En insulas sicut pulverem proiicit. Pulvis aliquando mortuum significat, quia mortui in pulverem rediguntur. sicut ille apud Homerum optat, se fieri [?:--damque ] terramque, et de

Danielis nono: id est, captavi occasionem precandi, aut me ad precationem excitavi, et simul oravi. Aliquando autem Quaerere est, nimium studiose ac sollicite conari consequi. Lucae 12: Vos igitur nolite quaerere quid esuri sitis, aut bibituri, nec animi pendeatis: haec enim omnia gentes mundi quaerunt. id est, nimium studiose ac sollicite, et primo summoque loco, posthabito Deo, vera religione et aeterna salute, per fas ac nefas, idque non sine diffidentia, quaerunt. Idem Matth. 6 habetur. QUAESTIONES, aliquando significant controversias, aut controversas

id est, quam multa et quam grandia miracula. Luc. 15. Quanti mercenarii in domo patris mei sunt: id est, quam multi? Sic et in Actis saepe accipitur. QUARE, saepe non quaerit causam facti, sed tantum accusat factum, aut etiam arguit falsitatis dictum aliquod. ut, Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Quasi dicat: Certe sine causa, et sine omni suo emolumento, quin potius cum suo summo damno id faciunt. Aut profecto iniustissime agunt talia facientes. Vide de hoc genere Hebraismi paulo post in Quomodo, et in Universalibus de Interrogatione. Quare inveni

Ponitur pro [?:-N ] . Iob. 30. Saepe simpliciter in choat orationem, non reddendo rationem: ut Genesis 21, Quoniam septem istas agnas accipies de manu mea. Psalm. 113, Quia non movebor in aeternum: In memoria aeterna erit iustus. Tamen vel Nihilominus: Psalmo 118, Omnes gentes circumdederunt me, in nomine Domini tamen perdam eas: vel certe, profecto. Cum temporis, vel potius conditionale: Et invenies, cum quaeres eum ex toto corde. Pronomen relativum Qui: Proverbiorum undecimo: Male affligitur, כי chi qui spopondit pro

culpa autem est penes Deum, qui non misit concionatores. Atqui misit: Ergo illorum culpa est. Primae ad Corinthios decimo quarto, Quomodo scietur id quod significatum est? Quomodo dicet Amen? et sequenti, Quomodo dicunt quidam inter vos, quod non sit resurrectio? Galatis secundo, Quomodo cogis gentes Iudaizare: id est, cur, aut quo tandem iure, vel etiam qua fronte? Hebraeorum secundo, Quomodo nos effugiemus, si tantam neglexerimus salutem? Porro causa et origo huius Hebraismi ea est quod saepe interrogatio figurata negat: de qua re Rhetores praecipiunt. Sic et Quare, ac consimiles

pane reperit Hieronymus מחר, quod dicitur crastinum. Equidem ut nihil horum improbo, ita quod postremo loco positum est, mihi maxime probatur. Nec enim in precatione tam caelesti Christus de hoc, opinor, loquitur pane, quem a suis parentibus accipiunt et gentes. Et apud Graecos ἀθιοῦσα crastinus dicitur dies. Sic enim usus est et Lucas in Actibus Apostolorum cap. 7. τῇ τε ἐπιούση ἡμέρᾳ, id est, postero die. Et indicat Augustinus

verterunt: quod videatur hoc vocabulum formatum ab ἐπὶ et οὐσία: et (sicut Erasmus annotat in hunc locum) in precatione tam caelesti, Christus de eo pane non loquatur, quem a patribus suis accipiunt etiam gentes. Sed certum est, Christum hoc orationis compendio comprehendisse, quicquid est a Deo flagitandum. Et quod addit Lucas, τὸ καθ' ἡμέραν, id est, in singulos dies: declarat de terreno et corruptibili cibo hic

tamen radix adhuc vivat, quaeque suo tempore novum surculum, longeque maiorem ac gloriosiorem priore arbore sit editura. Neque tantum tota stirps, sed etiam unicus ex alicuius posteritate, eius radix nominatur. Isa. 11: Et erit in die illa radix Isai, quae stat in signum populorum, illam gentes requirent. ubi radix Isai ipsum Meschiam, filium Isai aut David significat. Quod dictum etiam Paulus Rom. 15 citat. Sic et Apocalypsis 5 et 22 accipitur: Ego sum radix et genus David. Arbor inter crescendum tum sursum erigit ac confirmat truncum, tum spargit et dilatat ramos, tum denique

fructu: id est, crescet Ecclesia et regnum Meschiae. Isaiae 37, et 2 Reg. 19. Et addet evasio quae remansit mittere radices deorsum, et fructus sursum. id est, superstites Israelitae denuo crescent, florebunt et propagabunt magnam gentem. Psalmo 80, Vitem de Aegypto transtulisti, extruxisti gentes, et plantasti eam: perpurgasti coram ea, et radices egit et implevit terram. Sic et Hieremiae 12 res secundae impiorum describuntur: Tu plantasti eos, ideo radices egerunt, perfecerunt et protulerunt fructum. Iob 5, Vidi stultum, qui radices agebat, et maledixi repente habitaculo eius:

regnum in Ecclesia: quam tum spiritualiter, tum et externo modo regit, suppeditans ei omnis generis bona, [?: ] contra omnes omnium furores defendens ac propugnans. De quo legitur Psal. 2: Ego autem constitui regem meum super montem Zion sanctum meum: pete a me, et dabo gentes haereditatem tuam, et possesionem tuam fines terrae. et Psal. 110: Sede a dextris meis. Hac idem Rex vocatur Rex gloriae, Psal. 24: id est, qui non tantum ipse per se ac pro se est gloriosus ac praepotens, sed qui etiam alios glorificat, et autor

vos in potestate mea, durissime vos tractans et castigans. Psal. 99. Dominus regnavit, commoveantur populi: id est, fremat et insaniat quantum volet mundus, tamen Iehova omnia aget pro suo arbitrio. Sic Psal. 10, Dominus regnabit in seculum, et ultra, peribunt gentes de terra eius. In bonam porro partem haec eadem significatio reperitur saepissime in Psalmis et prophetis: ut Psal. 97. Dominus regnavit, exultet terra: id est, potenter suis opitulabitur, et Psal. 47. Dominus regnabit super gentes. Et Psal. 93:

in seculum, et ultra, peribunt gentes de terra eius. In bonam porro partem haec eadem significatio reperitur saepissime in Psalmis et prophetis: ut Psal. 97. Dominus regnavit, exultet terra: id est, potenter suis opitulabitur, et Psal. 47. Dominus regnabit super gentes. Et Psal. 93: Dominus regnabit, induit decorem, induit Dominus fortitudinem, et accinxit se. Isaiae 52: Annunciantis bonum, praedicantis salutem, et annunciantis Zion, Regnat Deus tuus. id est potenter aderit et aget, te liberando, et hostes tuos puniendo. In hac

homo: nunc per mortem, resurrectionem et glorificationem migrabo denuo ad patrem. Relinquere sine testimonio semetipsum, Actorum 14. Non tamen reliquit se sine testimonio, dum nobis caelitus benefacit, etc. id est, Deus non est passus nullum prorsus de se testimonium, etiam inter gentes extare. nam tam variis beneficiis rerum ad utilitatem hominum annuatim crescentium, abunde eos de seipso admonuit, convicitque suae praesentiae et omnipotentiae. Relinquere, aut reliquum facere, est interdum conservare. Isaiae 1. Rom. 9: Nisi nobis Dominus reliquisset reliquias

gressibus meis. Et Psalmo 141, Cadant in retiacula eius impii, dum ego transibo. Sic et Abacuc tyrannidem regis Babylonis, qua omnia regna occupabat, vocat rete, et dicit eum sacrificare suo reti. id est, tribuere illas victorias suae sapientiae et fortitudini, non Deo punienti per eum gentes. Significat eadem vox etiam poenas Dei, quibus perinde subito et ex improviso obruit homines. Ezech. 12 Expandam super eum rete meum, et comprehendetur sagena mea. Sic saepe in Isaia, Ierem. et aliis Propheta legitur. Frustra iacitur rete ante faciem pinnatoris Proverbiorum primo. id

Saul dicens: Non est qui revelet aurem meam. id est, mihi indicet. Sic saepissime alias haec locutio usurpatur. Eodem modo credo accipi vocem Revelationis pro illuminatione, etiam Lucae 2. Lumen ad revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel. id est, ad illuminandas aut erudiendas gentes. Alii exponunt lumen revelandum: sed sequens, Et gloriam plebis tuae Israel, indicat significari aliquem effectum aut bonum gentibus communicandum per Meschiam, sicut Israeli gloriam. Illud sane as

creaturarum suo infernali igne inflammet. Sonitus tonitrui in rotunditate, Psalmo 77. vel in sphaera: quia aer globosus est, in quo tonitrus audiuntur, et totum caelum sive aether, sive nubes nobis [?:-vae ] et circulares esse videntur. RUBEO: Color albus apud omnes gentes symbolum innocentiae fuit: forte quia plurimum lucis habet aut quia naturalis est lanae, lino, serico et gosipio, cum alii colores humana arte et quasi fuco fraudeque accusantur. Hinc Latinis Candor, et Candidus homo pro [?: Si-ro ] : et Candida dies, pro laeta. Et

forte haec accidit vitio librariorum. Proinde nos vertimus, Abest ab Hierosolymis iter Sabbati. SACCUS, vox communis Hebraeis, Graecis, Latinis et Germanis: praeter propriam significationem quaerunque denotat vilem, contemptum, sordidum, et quid lugubrem vestitum. Solebant vero illae gentes in omni maiore dolore animi et luctu se tali vestitu [?: ] humi cubare, cinere aut pulvere conspergere, et tenuiter parco ac vili cibo victitare, ut in tractatu de [?: ] prolixius ostendi. Triplici autem ratione talis [?: ] accidebat: nempe vel

pia et Deo accepta opera, sive privata sive publica: sicut suprâ diximus de tota vita Christiani hominis, quae sacrificium et hostia rationalis ac viva vocetur. Sic igitur etiam Paulus dicit, se ἱερουργεῖν, sacrificare Evangelium Christi inter gentes, ut eorum oblatio fiat accepta. Si non ita clare locutus fuisset Apostolus de metaphorico sacrificio praedicationis, omnino adversarii inde suam Missam confirmare conati fuissent. Postremo observandum est, quod sicut Scriptura figuratis significationibus vocis Sacrificii, oblationis et

pro sancto habeatur, celebretur et colatur: sicut et Augustin. libro quarto de Tropis Veteris instrumenti hic petitionem exponit. Contra pollui nomen Dei, est veluti infamari, pro vili et contempto haberi: et sicut Paulus ac Petrus dicunt, quod nomen Dei propter parum pios cultores inter gentes male audiat. Ezechelis trigesimosexto haec sanctificatio, et contraria [?: positio ] aut contaminatio Dei, prolixie describitur, inquit enim ibi Deus: Et venit populus meus ad gentes, ad quas ingressi sunt, et prophanaverunt nomen sancti meum, dum dicerent de eis: Populus Dei

contempto haberi: et sicut Paulus ac Petrus dicunt, quod nomen Dei propter parum pios cultores inter gentes male audiat. Ezechelis trigesimosexto haec sanctificatio, et contraria [?: positio ] aut contaminatio Dei, prolixie describitur, inquit enim ibi Deus: Et venit populus meus ad gentes, ad quas ingressi sunt, et prophanaverunt nomen sancti meum, dum dicerent de eis: Populus Dei sunt isti, et de terra eius egressi sunt. Et perperci nomini sancti meo, quod prophanaverunt domus Israel inter grates, ad quas venerunt. Propterea dic domui Israel, Sic dicit Dominus Deus: Non

Populus Dei sunt isti, et de terra eius egressi sunt. Et perperci nomini sancti meo, quod prophanaverunt domus Israel inter grates, ad quas venerunt. Propterea dic domui Israel, Sic dicit Dominus Deus: Non propter vos ego facio, a domus Israel: sed propter nomen sanctum meum, quod violastis inter gentes, ad quas venistis: et sanctificabo nomen meum magnum, quod est prophanatum inter gentes, quod vos prophanastis in medio earum. Et scient gentes, quia ego Dominus, dicit Dominus Deus, cum sanctificatus fuero in vobis coram oculis illorum. Sic et Deus praedixerat, quod sit se sanctificatarus

prophanaverunt domus Israel inter grates, ad quas venerunt. Propterea dic domui Israel, Sic dicit Dominus Deus: Non propter vos ego facio, a domus Israel: sed propter nomen sanctum meum, quod violastis inter gentes, ad quas venistis: et sanctificabo nomen meum magnum, quod est prophanatum inter gentes, quod vos prophanastis in medio earum. Et scient gentes, quia ego Dominus, dicit Dominus Deus, cum sanctificatus fuero in vobis coram oculis illorum. Sic et Deus praedixerat, quod sit se sanctificatarus in propinquis suis: quod etiam effecit Levitici decimo, interfecto Nadab et Abiu

Propterea dic domui Israel, Sic dicit Dominus Deus: Non propter vos ego facio, a domus Israel: sed propter nomen sanctum meum, quod violastis inter gentes, ad quas venistis: et sanctificabo nomen meum magnum, quod est prophanatum inter gentes, quod vos prophanastis in medio earum. Et scient gentes, quia ego Dominus, dicit Dominus Deus, cum sanctificatus fuero in vobis coram oculis illorum. Sic et Deus praedixerat, quod sit se sanctificatarus in propinquis suis: quod etiam effecit Levitici decimo, interfecto Nadab et Abiu sacerdotibus, filiis Aaronis, ignem alienum offerentibus.

ac praedicare Dominum scienter. SCIRE, valde emphatice saepe ponitur in Psalmis ac Prophetis, praesertim in Ezechiele, quasi pro deprehendere ipsa vera vivaque experientia. ut cum saepe repetitur: Et scient omnes, quoniam ego Dominus. Sic Psal. 9, Et sciant omnes gentes, quod homines sunt. Scire facere aliquid, Psal. 16, Scire facies me semitam vitae: id est, tu monstrabis mihi veram ac salutarem viam, quin potius per eam ad vitam deduces et perduces me. Metaphora est a ductore viatoris sumpta. Lib. 1. Sam. ca. 14: Ascendite ad nos, scire

illa Epistola scripta esse in cordib. Corinthiorum: cum plerique de Paulino corde accipiant. Intelligit autem veram conversionem eorum, sua opera laboreque effectam. Quae tantae Ecclesiae conversio et quasi extructio spiritualis erat vice ampliss. testimonii aut commendationis Paulo apud omnes gentes. Alia scribere quam quae leguntur. Paulus inquit 2. Corinth. 1. Non enim alia scribimus vobis, quam quae legitis. id est, nihil insidiose, subdole et astute vobiscum agimus, quasi aliud quid astute et recondito quodam sensu agentes, quam ea quae quis mox prima statim lectione ex nativo

autem aliquando aliquid Sacris literis aut Scripturae, quod proprie Deo convenit, Rom. 9. Dicit enim Scriptura Pharaoni: Ad hoc ipsum excitavi te, ut ostendam in te potentiam meam, id est, recitat Deum dixisse illi. Sic Galat. 2. Praevidens autem Scriptura, quod ex fide iustificet Deus gentes, praeevangelizavit Abrahae, quod benedicentur in te omnes gentes. id est, Deus ei hoc indicavit, antequam hoc in Scriptura esset relatum. Sic ibidem dicitur, Conclusit Scriptura omnia sub peccatum: id est, Deus per Scripturam. Sicut Rom. 11. hoc idem Deo tribuitur. Contrarius ergo tropus

proprie Deo convenit, Rom. 9. Dicit enim Scriptura Pharaoni: Ad hoc ipsum excitavi te, ut ostendam in te potentiam meam, id est, recitat Deum dixisse illi. Sic Galat. 2. Praevidens autem Scriptura, quod ex fide iustificet Deus gentes, praeevangelizavit Abrahae, quod benedicentur in te omnes gentes. id est, Deus ei hoc indicavit, antequam hoc in Scriptura esset relatum. Sic ibidem dicitur, Conclusit Scriptura omnia sub peccatum: id est, Deus per Scripturam. Sicut Rom. 11. hoc idem Deo tribuitur. Contrarius ergo tropus Latino ac Graeco est, quod sicut illi per metonymiam autorem pro

portae capita nostra, et elenamini ianuae seculi, et ingredietur rex gloriae. Gen. 49. Ad desiderium collium seculi: id est, signatum huius seculi. Paulus hinc est mutuatus, quel ad Titum 2 vocat desideria secularia. Habacuc 3: [?: S- ] et mensus est terram, vidit et dissolvit gentes, et [?: co--- ] ti sunt montes seculi, vestigia seculi ei. id est, maximi, medioximi et infimi huius seculi. Ecclesiast. 3: Omnes fecit pulchre in tempore suo, etiam ipsum seculum posuit in cor ipsorum. Psal. 73: Ecce isti improbi sunt seculi, et occupant

PRIMUM. SECURIS gloriatur contra secantem: videtur fuisse olim Israelitis proverbialis locutio. Hac locutione Isaiae 18 redarguit Deus insolentiam Assyriorum, qui sibi suaeque industriae tribuebant illas victorias, quibus Deus per Assyrios afflixerat, punieratque Iudaeos et alias gentes. Omnia enim grandia opera non instrumento, sed causae efficienti, seu instrumentum moventi tribuenda sunt. sicut Christus inquit: Non vos estis qui loquimini, sed spiritus patris caelestis loquitur per vos. 1 Reg. 6 est, non esse auditum malleum, aut securim, aut ullum instrumentum ferreum

sedebit. Aliquando contra Sedere solum felicitatem significat: id est sine turbis ac molestiis. Hieremiae 49. Surgite ascendite ad gentem quietam, et sedentem in securitate, cui non sunt portae, neque vectes, sed sola habitat. Numer. vigesimotertio, Ecce populus solus sedebit, et inter gentes non computabitur. id est, quietus tranquillusque habitabit et erit, tum religione, tum coniugio a reliquis gentibus seiunctus, nec habebit cum eis foedera. Sedere in pulvere, aut terra, significat tristem et calamitosum, aut alioqui ignobilem esse. Isaiae quadragesimoseptimo.

cum regit et iudicat. Psalmo 9, Quoniam fecisti iudicium meum, et causam meam, sedisti in solio iudex iuste. Et mox: Dominus in seculum sedens, et confirmans in iudicio solium suum. Ipse enim iudicabit mundum in iustitia, iudicabit populos in rectitudinibus. Psalmo 46 Regnat Deus super gentes: Deus sedet super solium sanctitatis suae. Ioelis 3, Excitabuntur et ascendeat gentes ad vallem Iosaphat, quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes per circuitum. Psalmo 29, Dominus in diluvio sedit, sedet rex in aeternum: id est, fuit autor diluvii: ut iudex puniens, sic perpetuo

sedisti in solio iudex iuste. Et mox: Dominus in seculum sedens, et confirmans in iudicio solium suum. Ipse enim iudicabit mundum in iustitia, iudicabit populos in rectitudinibus. Psalmo 46 Regnat Deus super gentes: Deus sedet super solium sanctitatis suae. Ioelis 3, Excitabuntur et ascendeat gentes ad vallem Iosaphat, quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes per circuitum. Psalmo 29, Dominus in diluvio sedit, sedet rex in aeternum: id est, fuit autor diluvii: ut iudex puniens, sic perpetuo regnabit. Deus dicitur Sedere super Cherubim, Psalmo 80, et 99. ac saepissime aliâs: quia

et confirmans in iudicio solium suum. Ipse enim iudicabit mundum in iustitia, iudicabit populos in rectitudinibus. Psalmo 46 Regnat Deus super gentes: Deus sedet super solium sanctitatis suae. Ioelis 3, Excitabuntur et ascendeat gentes ad vallem Iosaphat, quia ibi sedebo, ut iudicem omnes gentes per circuitum. Psalmo 29, Dominus in diluvio sedit, sedet rex in aeternum: id est, fuit autor diluvii: ut iudex puniens, sic perpetuo regnabit. Deus dicitur Sedere super Cherubim, Psalmo 80, et 99. ac saepissime aliâs: quia promiserat se habitaturum in intimo tabernaculo super arcam,

hominis ponitur: ut Deus dicit ad Abrahamum: Semen tuum erit sicut stellae caeli. Item: Tibi dabo et semini tuo terram hanc. Et, Ponam inimicitias inter semen tuum et semen mulieris. Semen mulieris conteret caput serpentis. id est, aliquis ex posteris Evae. In semine tuo benedicentur omnes gentes, id est, aliquis ex tuis posteris Abrahame, Isaace et Iacobe erit causa humano generi divinae benedictionis, favoris ac felicitatis, seu eam illis consequetur. Gene. 48. Semen eius erit plenitudo gentium: id est, integra gens. Semine seminari mulierem, est, eam concipere ac gignere.

aut est de omni casu aut facto, ubi alius astute magnum alienum [?:-borem ] in se transfert. Christus autem accommodat ad suos apostolos, qui adiuti sunt Sacris literis, et difficili [?:---- ] visum tunc est) infructuoso Prophetarum labore, ad convertendas facile multas gentes. Proverbialis et illa locutio est, Quod aves nec seminent, nec metant, et tamen eas Deus nutriat. id est, nihil laboris praestare queant, quo vereantur aut parent sibi victum, quem tamen Deus illis de aliis praeparet. Elegans metaphora est, aut etiam integra parabola, quod Christus vocat

videri, aut alio qui tua opera agnosci potest: non fideliter, vere, ac ex animo servire, sed tantum in speciem: ut sicubi latêre tua negligentia aut fraus queat, ibi non vereare laedere potius Dominum, quam prodesse, aut tuam operam praestare illi. Servire alicui regi, valde crebro dicuntur gentes aut civitates. id est, ei subiectae esse. Uti servitio iumenti aut hominis, crebrum est, ac perspicuum simul. Deuteron. 21. Ierem. 25. 27. 30. Ezech. 34. Est autem eis abuti ut servis, eorumque opera in suum usum commodumque convertere. Christus accepit formam servi. Phil 2.

donum Dei pecunia parari. Promissum patris: Actor. 1 Praecepit ut expectarem promissum patris. III. Spiritus Dei, pro ira et poenis divinis. hocque vel 1. Absolute: ut Isa. 10, Spiritus eius velut torrens, inundans usque ad medium colli, ad perdendas gentes in nihilum. Psalm. 139. Quo ibo a spiritu tuo, et quo a facie tua fugiam? 2. Vel cum epitheto: ut, Spiritus furoris, Exodi 15. In spiritu furoris tui congregatae sunt aquae, etc. Spiritus iudicii, et Spiritus ardoris: Isai. 4, Lavabit Dominus reatus sanguinis

a dextris mihi est, ne commovear. id est, potenter mihi [?: ] ope ac favore adsistit. Stare in signum, aut vexillum, est, esse propositum tanquam ducem, ad quem veluti ad vexillum omnes sese aggregare debent. Isaiae 11. Erit in die illa radix Isai, quae stat in signum: illam gentes inquirent, et erit requies eius gloria. ubi Stat praesens, futuri loco est Stabit. Stephanus Act. 7 inquit: Ecce ego video caelos apertos, et filium hominis stantem a dextris Dei. Quod Stare aliqui exponunt, quasi dixisset, Promptum paratumque ad succurrendum mihi: quia Sedere

gignit. Psal. 113. Ipse ponit sterilem in domum seu familiam, matrem filiorum laetantem, seu ut sit mater: id est, qui efficit, ut quae prius erat sterilis et orba, habeat amplam familiam. Dicitur etiam Ecclesia sterilis, Isaiae 54. quia non propagatur vel carnali nativitate, ut gentes: vel armis, ut regna. Vel quia initio praedicante Christo, valde paucos habuit filios: cum interim Synagoga in servitutem generans multos haberet. Reddiderunt sterilitatem animae meae, vel orbitatem, Psal. 35. i. privare me sunt conati ipsa vita. STIGMATA Domini

seductor ac mercenarios parasitus, erit idoneus doctor. Deut. 23 integra similitudo proponitur: Stillet ut pluvia doctrina mea. [?: ] oculum, est lachrymare: Iob 16. Ad Deum stillat oculus meus: subintellige, lachrymas. id est, lachrymans queror, et invoco Deum. Isaiae 40, En gentes sicut stilla situlae, et ut pulvis tenuis staterae reputantur. id est, pro re minima, ut est a quae gutta de vasculo pleno aquae alicubi circa fundum exterius dependens. [?: ] etiam dicitur furor et maledictio Dei super aliquos itidem per metaphoram: 2 Paralip. 12, Neque

intensionem in aliquid, sicut ferme etiam Latini hac voce utuntur. Hoseae quinto. Non dant studia sua, ut revertantur ad Deum suum: quoniam spiritus fornicationum est in medio eorum, et Deum non cognoverunt. Aliquando significat mores, ipsas actiones et opera. Psalmo 9 et 106, Annunciate inter gentes studia eius. Sic Psalmo 77. Et in operibus eius meditabor. Sic de hominibus. Psalmo decimoquarto, Contaminaverunt, corruperunt opus. id est, actiones ac vitam. Nonnunquam significat dolos ac fraudes aliquas: quod solet Vulgata vertere adinventiones. Deuteron. 22, Et ecce ipse proposuit

illud, eritque vobis in custodiam usque ad diem decimum quartum. Sexto, Esse aut fieri in aliquid, significat id aut tale fieri, vel certe rationem eius subire. Ierem. 48, Quia etiam aquae Nimrim in desolationes erunt, id est, desolatae erunt, aut desolabuntur. Gene. 17, Eritque in gentes, et reges populorum ex ea exibunt. Sic et Gen. 48 id est, fiet inde gens. Ier. 47, Aquae ascendunt ab Aquilone, et erunt in torrentem: id est, fient torrens. Erunt in cultros in oculis vestris, Deutero. 33. id est, fient res perinde noxiae ac perniciosae ut sunt cultri, spinae aut

te super anima tua. Exod. 8, Clamavit ad Dominum super verbo ranarum. id est, propter ranas Is. 24. Clamor super vino in plateis. Pro: Levit. 4. Offeret super errato suo. id est, pro expiando errato. Psal. 32 per hoc orabit te omnis sanctus in tempore opportuno. Rom. 15, Ut gentes super misericordia Deum glorificent. id est pro. Erga, Contra. In misericordia Iehova super eum, Gen 19. id est, eo quod Dominus misericordia movebatur erga eum. Nehem. 11, Praeceptum regis erit super eos. id est, erga illos, aut illis propositum. 1. Para. 12, Erit mihi cor super

7. Neque ascendit super cor meum. id est, ex. Ezech. 20. Et quod ascendit super spiritum vestrum. id est, ex spiritu. Ibid. 38, Ascendent verba super cortuum. pro, ex corde tuo. Coram. Zach. 6, Ut stent super Iehova universae terrae. id est, coram. Psalm. 9, Iudicentur gentes super facie tua. pro, coram te. Exo. 20, Non sint tibi dii alieni super facie mea. tametsi ibi hostilitatem quandam significet, nempe contra: quasi diceret, Nihil prorsus ita magnifeceris, ut quoquomodo meam dignitatem gloriamve laedas. Visitare [?:-aper ] malitiam, aut

Operimenta, aut Tegmina dicta sunt, quia veluti contexerunt ac celarunt rudioribus verum nucleum genuinae pietatis in religione Mosaica. Isaiae vigesimoquinto: Perdet Dominus in monte isto faciem involucri, quo involuti sunt omnes populi, et operimentum quod expansum est super omnes gentes. Videtur vocare illam formam externorum sacrificiorum ac rituum involucrum, quia eo erat involuta vera ac sincera pietas, ne rudiores ad eam facile penetrare possent. Quare patiente Christo totum illud velum disruptum est, ut porro amotis illis involucris vera pietas nude omnibus piis

Sic et Deuter. 8, Per quam deduxit te iam 40 annis in deserto, ut affligeret et tentaret te, ut sciret quid esset in corde tuo, utrum observaturus esses eius praecepta. id est, ut varie affligendo et vexando te in deserto, exploraret num esses illi obediturus, aut non. Iudic. 2, ut per eas gentes tentem Israelem, sint'ne servaturi viam Iehovae, ambulando per eam. Talia sunt innumera exempla huius tum vocis ac significationis, tum etiam rei aliis vocib. indicatae, ut probationis aut explorationis. Porro etiam regina Saba dicitur venisse, ut tentaret Salomonem in aenigmatibus. 1.

s- ] duo testamenta reducatur. ¶ Primum foedus aut testamentum est potissimum sancitum, aut saltem illustratum (nam etiam antea cum Adamo sancitum fuerat) cum Abrahamo in hac promissione: Ero Deus tuus, et seminis tui: Ero scutum et merces tua copiosa valde, et in semine tuo benedicentur omnes gentes, Gen. 11. 15. Ei foederi signum circumcisionis additum est, Gen. 17, quod foedus aut testamentum potest dici Testamentum promissionis. ¶ Secundum foedus fuit per Moysen in eductione ex Aegypto cum populo Israelitico ad montem Synai initum ac sancitum: Exod. 24. cui fuit adiuncta

alicuius thronum: 1 Sam. 3. Firmum esse alicuius thronum: 1 Sam. 7, et similes innumerae loquutiones sunt. Sedere in throno, aliquando significatidem quod iudicare, Proverb. 20, Cum rex sedet in throno iudicii, dissipat oculis suis omne malum: Psal. 47. Regnat Deus super gentes, Deus sedet super solium sanctitatis suae. Idem bis dicit, nempe quod super omnia potenter imperet. Solium aut thronum possis hic cum templum aut Ecclesiam eius intelligere, tum et caelum, quod ut propria sedes Deo ascribi solet. Sic Psa. 9, Fecisti iudicium et causam meam, sedisti in

copiam rerum vel bonarum, vel etiam malarum denotat. Psal. 36, Torrente deliciarum tuarum saturabis eos. id est, longissima copia favoris et omnigenoram donorum. Isa. 66, Declino ad eam tanquam fluviam pacem, et tanquam torrentem inundantem gloriam gentium. id est, maxima copia gentes et earum opes ad Ecclesiam adducam. Sic torrentes mellis et butyri. Iob. 20, pro maxima optimarum rerum copia ponuntur. Sic Amos 5 Et revelabitur iudicium ceu aquae, et Iustitia sicut torrens vehemens. Torrentes in solitudine, summa commoda opportuno loco significant: quia quae deserta,

id est, varios homines, pios et impios electos et reprobos. Sic Petrus 1 cap. 3. mulierem vocat imbecillius vas, cui etiam a marito suum honorem tribui vult. Sic Paulus vocatur vas electionis Act. 9. id est instrumentum Dei selectissimum ac praestantissimum, quoad convertendas gentes uti volebat. Vasa irae superius fuerunt homines, quib. Deus iratus est. et quasi passive ea loquutio accipitur. At Isa. 13 active intelligitur, de hominibus, per quos Deus alios castigat ac perdit: Dominus et vasa irae eius veniunt ad perdendam universam terram. Sic vasa mortis, pro

17 habetur. Aliquando significat, bene succedet tuis liberis. Denique cum Angelus dicit ad Mariam, Benedicta tu in mulieribus, et benedictus fructus ventris tui: significat prolem eius esse [?: ] ve benedictam, nempe esse illud semen, in quo, [?: ob- ] aut per quod omnes gentes beabuntur. Sic ex plenitudine benedictionis ipsius nos omnes [?: ha- ] . Venter aliquando per synechdochen significat [?: ] , quod in ventre continetur. Hab. 3. Audivi, et

populi vo vocant idololatriam: et contra, viam Dei, et ambulare per viam Dei, veram religionem. Utrunque tamen complectitur, nempe tum vitae, tum religionis puritatem. Ieremia 12: Si discendo didicerint vias populi mei, ut iurent in nomine meo. Sic Act. 14 dicit Paulus, Deum permisisse ire gentes vias suas: id est, colere sua idola et idololatrias. Sic Act. 22 idem dicit, se persequutum esse viam istam. et 24: Secundum viam istam, quam haereses vocant, colo Deum. id est, Christianismum. Quarto, saepe significat opera et actiones, consilia ac conatus Psal. 1, Novit

39. id est, cavebo sedulo. Ire, abire, aut [?: ] viam, vel viam suam, est, iter ingredi, et aliquo pergere: quae est perspicua, nullaque explicatione indigens loquutio. Aliquando per metaphoram significat suos mores ac vitae institutum sequi. In viam gentium ire, est ad gentes proficisci. Matth 10. In viam gentium ne iveritis, et civitatem Samaritanorum ne ingrediamini: id est, nolite nunc ire praedicatum gentilibus aut Samaritanis, sed ite tantum quaesitum perditas oves de Israele. Psa. 19. Sol oriens gaudet ut fortis currere viam suam. id est, suum

molestia, et valetudinis gravi laesione. Psal. 75: Si quidem calix est in manu Domini, et vinum rubescit, plenus est mixtura, effunditque ex eo: quia et feces eius expriment ebibentque omnes impii terrae. Sic Ier. 51: Calix aureus fuit Babel in manu Domini, de cuius vino biberent gentes, et insanierunt. i: Deus per Babylonios ita duriter et acerbe omnes gentes afflixit, ut sint quasi inopes mentis prae dolore et moerore facti. Vinum [?: viol- ] biberunt, Prov. 4. i. per vim quaesitum: nisi quis praevalidum vinum exponere malit. Isa. 28, prolixe per

calix est in manu Domini, et vinum rubescit, plenus est mixtura, effunditque ex eo: quia et feces eius expriment ebibentque omnes impii terrae. Sic Ier. 51: Calix aureus fuit Babel in manu Domini, de cuius vino biberent gentes, et insanierunt. i: Deus per Babylonios ita duriter et acerbe omnes gentes afflixit, ut sint quasi inopes mentis prae dolore et moerore facti. Vinum [?: viol- ] biberunt, Prov. 4. i. per vim quaesitum: nisi quis praevalidum vinum exponere malit. Isa. 28, prolixe per ebrietatem vini, et vomitum, describitur sacerdotum et prophetarum inscitia et

virgo filia Sidonis: quibus appellationibus ipsa Babylonia, Aegyptus et Sidon indicatur. Sic saepissime [?: ] go filia Syon, Hierusalem, et regnum Iudaicum nominatur. Isaiae 37: Subsannavit te virgo filia Syon. Causam huius appellationis aliqui eam esse putant, quod ea regna aut gentes non fuerint antea devictae aut sub iugatae ab hostibus suis, atque ita quasi (ut ita dici) de virginatae. Sed credo id alioqui fieri, quod Scriptura delectatur tali hypotyposi aut prosopopoeia, ut integra regna per virginem aut mulierem, quasi oculis [?: ] torum subiiciat.

in vitam. id est, servavit nos in vita. Deuteronomii vigesimooctavo, Erit vita tibi suspensa eregione. id est, quasi pendens, dubia, ac plane incerta. Videre vitam cum uxore quam dilexisti, Eccles 9 est amanter et suaviter vivere. De iurando per vitam alicuius, supra dictum est. Ephes. 4, Gentes alienatae â vita Dei, in quem locum sic quidam adnotat. Vita Dei bifariam accipi potest: vel quae censetur coram Deo ut gloria Dei, Iohannis duodecimo: vel quam Deus electis suis communicat per spiritum regenerationis. Utrovis modo sumas, eadem tamen sententia erit non diversa. Nam

[?: ] ubi, etsi primum de doctrina et eius efficacia dicitur, tamen postea de omnipotentia Dei necessario [?: in-gi ] debet, qua mortui resuscitabuntur. Sic in Psalmis quoque saepe accipi videtur de praepotenti efficacia Dei. Psalmo quadragesimo sexto: Tumultuantur gentes moventur regna. Dedit vocem suam, dissoluta est terra. Ioel. secundo: Dominus dat vocem suam ante exercitum suum. Crebro significat ista loquutio [?: toni- ] et fulmina Dei, et simul efficacem vim. Psalm. decimo octavo: Intonuit in caelis Deus, et Altissimus [?:

candore iustitiae In Salomone: Ego flos campi, et lilium convallium. Rosae, martyres, a rubore sanguinis. In Salomone. Sicut rosa germinat super humida fluenta. Violae, confessores, ob similitudinem lividorum corporum. In cantico [?: cantico--- ] flores in terra visi sunt. Sylvae, gentes. In Psalm. invenimus eam in campis sylvae. De his sylvis egressi sunt [?: d- ] ursi, Vespasianus et Titus, reges Romanorum, ad praecepti figurati Helisaei, et post 42 annos ascensionis eius ad caelos, Iudaicos pueros comederunt. Condensa, opaca, vel contecta Scripturae divinae.

Apocal. Et Babylon magna venit in memoriam ante Deum, dare ei calicem vini indignationis irae eius. Inimici, diabolus, vel vitia. In Ps. Non confundetur, cum loquetur inimicis suis in porta. Fures, haeretici et pseudoprophetae. In Evang. Omnes quotquot venerunt ante me, fures fuerunt, et latrones. Gentes, vitia. In Pentateucho: Cum introduxerit te Dominus Deus tuus in terram, quam possessurus ingredieris, et deleverit gentes multas coram te. Item in aliam partem: Omnes gentes plaudite manibus. Pugna, certamen adversus nequitias spiritales, vel adverius vitia conflictus. In Apost. Sic pugno,

vitia. In Ps. Non confundetur, cum loquetur inimicis suis in porta. Fures, haeretici et pseudoprophetae. In Evang. Omnes quotquot venerunt ante me, fures fuerunt, et latrones. Gentes, vitia. In Pentateucho: Cum introduxerit te Dominus Deus tuus in terram, quam possessurus ingredieris, et deleverit gentes multas coram te. Item in aliam partem: Omnes gentes plaudite manibus. Pugna, certamen adversus nequitias spiritales, vel adverius vitia conflictus. In Apost. Sic pugno, non quasi aerem verberans. Pax carnis in bonum et spiritus concordia In Ps. Rogate quae pacis sunt Hierusalem. Item Pax,

suis in porta. Fures, haeretici et pseudoprophetae. In Evang. Omnes quotquot venerunt ante me, fures fuerunt, et latrones. Gentes, vitia. In Pentateucho: Cum introduxerit te Dominus Deus tuus in terram, quam possessurus ingredieris, et deleverit gentes multas coram te. Item in aliam partem: Omnes gentes plaudite manibus. Pugna, certamen adversus nequitias spiritales, vel adverius vitia conflictus. In Apost. Sic pugno, non quasi aerem verberans. Pax carnis in bonum et spiritus concordia In Ps. Rogate quae pacis sunt Hierusalem. Item Pax, Christus. In Apost. Ipse enim est pax nostra.

Thraces. Thogorma, Phryges. Madai, Medilanan, lones: qui et Graeci. unde et mare Ionium. Cethei, Citii, iidem Cyprii, apud quos et urbs Citrium vocitatur. Donanim, Rhodii. Ex his Graecorum nationibus extitêre, qui a Tauro monte usque ad Occidentalem Oceanum maritimam oram occupaverunt. Hae omnes gentes de Iapheth stirpe descendunt. Chus, Aethiopia. Mesraim, Aegyptus. Casloim, qui postea Philistini, nunc Palaestini. Iidem tamen et Allophyli: iidem et alienigenae appellati sunt. Horum civitas Ascalon. Saba, Arabia. Saba vocitatur et regio. in qua nunc Sabaei. [?: ] , Getuli.

ambulare 532. 24 leonem esse in via, dictum pigri. ib. 32 Lepra 533. [?: 1- ] Levana ib. 31 Levare ib. [?: 4- ] levare manus contra aliquem ib. 55. 56 levare manus ad gentes ib. 60 levare signum ad gentes in longinquo ib. 63. 64 levare calcaneum ib. 68 levare animam ad aliquid 534. 5 levare oculos ad aliquid ib. 7 levare caput ib. 15 levare solium suum ib.

in via, dictum pigri. ib. 32 Lepra 533. [?: 1- ] Levana ib. 31 Levare ib. [?: 4- ] levare manus contra aliquem ib. 55. 56 levare manus ad gentes ib. 60 levare signum ad gentes in longinquo ib. 63. 64 levare calcaneum ib. 68 levare animam ad aliquid 534. 5 levare oculos ad aliquid ib. 7 levare caput ib. 15 levare solium suum ib. 19 levare numerum ib. 20

irarum ibi. et [?: ] longior a te, vel praete ib. [?: ] longe facere ibi. [?: ] longe facere manum ibi. [?: ] longe esse ab oppressione ibi. [?: 4- ] a Longe gentes ibi. 43. [?: 4- ] a Longe Deus ibi. [?: 4- ] in Longinquo Deum stare ibi. [?: ] longe esse iustitiam ab aliquo ibi. [?: 5- ] longos facere funiculos suos ib. 60. [?:

984. 43 pueritia mentis, aut intelligentiae ib. 45. 46 etc. Puella 985. 31 Parvus et parvulus ib. 37 parvulis relinquere reliquias ib. 54 a Parvo ad magnum ib. 60 parvum esse inter gentes ibid. 66 parvuli gregis 986. 4 ut Parvulis in Christo loqui ibid. 8 Pugna ibid. 23 ad Pugnam egredientes ibid. pugnae verborum ibid. 33

et revertendo 1233. 69. 70 Odoratusque est Iehova odorem quietis 776. 38 9. Iaphet habitet in tabernaculis Sem 1188. 45. 46 etc. 10. Erat Nimroth robustus venator coram Domino 1239. 58. 59 12. In semine tuo benedicentur omnes gentes 1115 35. 36 etc. 17. Cuius praeputium non circumcidetur die octavo, cuius anima excindetur e populo suo 204. 34 Vivam Ismael vivat coram te 1287. 47 18. Sarae autem desierat via aut semita et. 686. 33. 34 19 Et versa

nos, ideo turbet te Deus 123.1. 55. 56 7. Da gloriam Domino, et da ei confessionem et indica quid feceris 366. 58 9. Os Domini non interrogaverunt 802. 68 21 et 23. Non cecidit ullum verbum bonum, quod locutus est Dominus de te 92 51 23. Gentes istae erunt vobis in flagellum in lateribus vestris 336. 10
IUDICUM. 2. Septuaginta reges, amputatis pollicibus manuum et pedum colligebant micas sub

Super equum sonat pharetra 893. 19. 20
PSALMI. 1 Beatus vir, qui etc. 109. 45 Non resurgent impii in iudicio 1042. 28 Novit Dominus viam iustorum 733. 9. 10 2. Quare fremuerunt gentes? 995. 26 Proiiciamus a nobis funes eorum 354. 16 Hodie genui te 386. 36 3. Accubavi, dormivi, et evigilavi, quia Dominus suscepit me 255. 5 et 400 31. 32 Exaudivit me de monte sanctitatis suae 668. 22 4. Signatum est

33. 34 45. Ideo unxit te oleo laeticiae prae consortibus tuis 780. 33. 34 Filiae Tyri cum munere vultum tuum deprecabuntur 208. 9 Interdiu mandabit Dominus beneficentiam suam, et noctu canticum eius mecum 613. 12. 13 Regnat Deus super gentes, Deus sedet super solium, etc. 1219. 35. 36 48 In spiritu vehementi conteres naves Tharsis 710 40 et 41 Secundum nomen tuum sit laus tua 724. 33 49. Cum iniquitas calcaneorum meorum circumveniet me 94. 60 Posteri

Voluat se sicut aqua iudicium. Vide VOLVO Dies Domini sunt tenebrae et non lux 593. 28. 29 6. Sicut David putaverunt se habere instrumenta Musica, etc. 471. 34. 35 An non fortitudine nostra assumpsimus nobis cornua 183. 36 9. Et omnes gentes super quas vocatum est nomen meum, etc. 470. 43
IONAS. 1. Ne des super nos sanguinem innocentem 459. 5. 6
MICHEAS. 1. Quoniam ecce egredietur Dominus de loco suo, et

Opus ego operor in diebus vestris, quod non credetis, etc. 795. 33. 34 2. Super custodiam meam stabo, et audiam quid loquatur in me Dominus 195. 9 Vae illi qui multiplicat non sua, et aggravat contra se lutum densum 590. 67. 68 Laborabunt gentes in igne, et populi frustra fatigabuntur 405. 22. 23 Lapis ex pariete clamabit, et laquear, etc. 519. 6. 7 3. Nudatione nudatus est arcus tuus 747. 3. 4 Pro nihilo vidi tentoria Chusan 719. 64. 65 In ira misericordiae

nostrum quotidianum, etc. 1002. 63. 64 Et ne nos inducas intentationem 1201. 6. 7 Quoniam tuum est regnum et potentia 926. 58 Ne colligatis vobis thesauros, etc. 1222. 16. 17 etc. Haec enim omnia gentes mundi quaerunt 994. 25. 26 Oculus est lucerna corporis: quod si oculus, etc. [?: 59- ] 30. 31 7 Nolite iudicare et non iudicabimini, etc. 476. 59 Qua mensura mensi fueritis, etc. 643. 54. 55

941. 34. 35 etc. Diruens septum parietis, etc. 824. 38. 39 3 Ex quo omnis paternitas in caelo et terra nominatur 836. 5. 6 etc. Ut det vobis secundum divitias gloriae suae 365. 5. 6 4 Dicit gentes versari in vanitate mentis suae 640. 9. 10 etc. Captivam ducens captivitatem 101. 36 Ne amplius simus pueri, qui fluctuemus et circumferamur quovis vento 127. [?: ] 5 Redimentes tempus 1194. 26. [?: 2- ]

630. 59 Dicitur meretrix sedere super septem montes 671 38 [?: ] 18. 21. 22 Dicitur non opus fore lucerna piis, sed [?: agn- ] eis fore lucernae loco 597. 18. [?: 1- ] De vino irae fornicationis eius biberunt omnes gentes 86. 59 20 Mors et infernus dederunt mortuos suos [?: 68- ] . [?: 3- ] 21 Mors ultra non erit ib. 34. 22 Praedicitur futurum, ut Satanas vinciatur mille annis, etc. 651. 11. 11

unde sumptum 419. 6 Romana Babylon 550. 58 longanimitas virtus 580. 65 Longobardorum regina 510. 30 Loqui et dicere quid differant 583 8. 9 lotiones varias olim tam Iudaei quam gentes habuerunt 525. 42 etc. lotionum typi quare olim divinitus ordinati 527. 18 etc. lotio pedum discipulorum 526. 44 etc. lotionis pedum Apostolicorum multiplex mysterium 891: 6 etc.

affectu canitur: Diligam te Domine fortitudo mea. Est adfectus admirationis, dum magna quaedam et grandia Deiopera mens contemplata, in stuporem excitatur. Ex hoc adfectu canitur: Domine Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum. Est adfectus congratulationis, ex quo canitur Psalmus: Omnes gentes plaudite manibus. Est adfectus desiderii esurientis et sitientis beatitudinem, ex quo canitur: Quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum. Est adfectus humiliationis, quo ex consideratione propriae imbecillitatis mens ab elatione comprimitur. Multum conducit ad intellectum Scripturarum,

verbis est; ac ex singulis vocibus momentum probationis pendet. veluti, cum Apostolus ad Rom. 15 adducit ex 2. Sam. 22, Propter hoc confitebor tibi in gentibus, et nomini tuo canam. Iterum ex Psalmo, Gaudete gentes cum populo eius. Et rursus ex Psal. 117, Laudate Dominum omnes gentes. Item Christus in evangelio: Dixit Dominus Domino meo, sede ad dextram meam. Quibus sane locis ducuntur argumentationes ex certis vocibus, nem pe gentium et domini. Apostolus namque probat, atque meminit,

momentum probationis pendet. veluti, cum Apostolus ad Rom. 15 adducit ex 2. Sam. 22, Propter hoc confitebor tibi in gentibus, et nomini tuo canam. Iterum ex Psalmo, Gaudete gentes cum populo eius. Et rursus ex Psal. 117, Laudate Dominum omnes gentes. Item Christus in evangelio: Dixit Dominus Domino meo, sede ad dextram meam. Quibus sane locis ducuntur argumentationes ex certis vocibus, nem pe gentium et domini. Apostolus namque probat, atque meminit, non Iudaeos modo sed gentes quoque promissionum Evangelicarum debere esse, iuxta

Et rursus ex Psal. 117, Laudate Dominum omnes gentes. Item Christus in evangelio: Dixit Dominus Domino meo, sede ad dextram meam. Quibus sane locis ducuntur argumentationes ex certis vocibus, nem pe gentium et domini. Apostolus namque probat, atque meminit, non Iudaeos modo sed gentes quoque promissionum Evangelicarum debere esse, iuxta veterum vaticinia, participes: Christus vero ex voce Domini demonstrat, se divina natura esse praeditum, atque patri per omnia aequalem. 15 Alias denique secundum versionem LXX, alias ad Hebraicam veritatem. In Graeca autem vel

Christus ipse, dum disputat cum eruditis adversariis, dum docet imperitam plebeculam, idem subinde facit: quod possemus longa oratione demonstrare, et multis comprobare testimoniis. Quam vero artificiose et diffuse explicat Apostolus ad Galat. 3. locum illum, In semine tuo benedicentur omnes Gentes? Quas non eruit argumentationes instituto suo idoneas? Vide praeterea et investiga accurate in Epistola ad Hebraeos, elaboratam enarrationem versus de Psal. 95 Hodie si vocem eius audi veritis, ne obduretis corda vestra, sicut in exacerbatione. Item illorum paucorum verborum

si quando ex Lege aut Prophetis aliquid mutuantur, libenter id explanare, atque diversis rationibus ostendere. Exemplum luculentum extat ad Gal. 3. ubi Apostolus solertissime excutit pondus promissionis divinae ad Abraham factae Genes. 22: In te, sive in semine tuo, benedicentur omnes gentes. Enarrare volens verbum benedictionis, admonet, considerandam esse fidem, quae in promissionem divinam defixa est. Nam fide benedictionem obtineri, non operibus. Quo aut comprobet, neminem ex operibus legis iustificari aut benedici: evincit, eos qui ex operibus legis salutem, sive

omnia quae scripta sunt in lege Mosi et prophetis et in psalmis de mei tunc aperuit illis sensum, ut intelligerent Scripturas: et dixit illis: Quoniam sic scriptum est, Christum pati et resurgere ex mortuis tertia die, et praedicare in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes. Non ergo ex nobis est, quod intelligimus: sed ex eo qui quae innoscibilia erant, fecit intelligi. Itaque ab eo speranda intelligentia est, qui et pulsantibus aperit, et quaerentibus demonstrabit, et perentibus non negabit. Idem de Trinit. lib. 9. Haeretici ad implendas aures

illi qui evaserunt in arca, sacramentum Iustitiae ecclesiae demonstrabant, quae nunc in fluctibus seculi natat, et per lignum crucis Christi a submersione liberatur. Praedictus est Abrahae fideli servo Dei, uni homini, quod de illo esset populus nasciturus, qui coleret unum Deum inter caeteras gentes, quae idola colebant. Et omnia quae illi populo ventura praedicta sunt, sic evenerunt, ut praedicta sunt. Prophetatus est in illo populo etiam Christus rex omnium sanctorum, et Deus, venturus ex semine ipsius Abraham secundum carnem, quam assumpsit, ut omnes etiam filii essent Abrahae, qui

in caelum, et discipulis suis spiritum sanctum misit. praedictum est non solum a prophetis, sed etiam ab ipso Domino Iesu Christo, quod Ecclesia eius per universum orbem terrarum esset futura per sanctorum martyria passionesque disseminata: et tunc praedictum, quando adhuc et nomen eius latebat gentes: et ubi notum erat, irridebatur: et tamen virtutibus miraculorum eius, sive quae per se ipse, sive quae per servos suos fecit, dum annunciantur haec, et creduntur. iam videmus, quod praedictum est, esse completum: regesque ipsos terrae, qui antea persequebantur Christianos, iam Christi

Psalmo dicitur, qui praenotatur Salomonis: et omnia quae de eo dicuntur, Salomoni non valent convenire. Neque enim permansit ille cum sole, et ante lunam generationis generationum: neque dominatus est a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrarum: neque omnes gentes servierunt ei: neque ante solem permansit nomen eius: neque benedictae sunt in ipso omnes tribus terrae: neque omnes gentes magnificaverunt eum. Ex parte autem et quasi in umbra et imagine veritatis in Salomone praemissa sunt, ut in Domino salvatore perfectius implerentur. Salomonem igitur

enim permansit ille cum sole, et ante lunam generationis generationum: neque dominatus est a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrarum: neque omnes gentes servierunt ei: neque ante solem permansit nomen eius: neque benedictae sunt in ipso omnes tribus terrae: neque omnes gentes magnificaverunt eum. Ex parte autem et quasi in umbra et imagine veritatis in Salomone praemissa sunt, ut in Domino salvatore perfectius implerentur. Salomonem igitur et caeteros sanctos in typum adventus sui praemisit. Apertis sacrarum Literarum testimoniis, probandum est, quod

dicimus Evangelia, et tamen brevi numero, id est, quaternario continentur. Et rursus possunt aliqua esse multa, non tamen omnia: sicut multos dicimus credere in Christum, non tamen omnes credunt: quia non omnium est fides, ait Apostolus. Quod autem dictum est: In semine tuo benedicentur omnes gentes: et, Patrem multarum gentium posui te: easdem omnes multas, et easdem multas omnes, monstratum est. Ita etiam quod dictum est, perunum in omnes intrasse peccatum: et postea, per unius inobedientiam peccatures constitutos multos: ipsi sunt multi, qui et omnes. Similiter cum dictum est: Per

populo huic et nec sic me exaudient, dicit Dominus. Quod iuxta Hebraicum et Aquilam, in Esaia scriptum reperi. Appellatur etiam Lex mystica Scripturarum intelligentia: Scimus quia Lex spiritalis est. Et extra haec omnia naturalem legem scriptam in cordibus nostris, idem Apostolus docet. Cum enim gentes quae Legem non habent, naturaliter ea quae Legis sunt, faciunt: isti Legem non habentes, ipsi sibi sunt lex, qui iudicant opus Legis scriptum in cordibus suis, testimonium perhibente illis conscientia. Ista lex quae in corde scribitur, omnes continet nationes, et nullus hominum est, qui hanc

ventura, sed quia prodit occulta. Prophetae figura praeteriti temporis, ea quae ventura erant, saepe cecinerunt: quod et Apostoli etiam faciunt. Augustinus de Serm. Domini in monte, lib. 1. Epist. 80.

EXPLICATIO. Sicut est illud: Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? cum ea non quasi transacta meminisset, sed ventura prospiceret. Tale etiam illud est: Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem. et hic non dixit, Divident sibi vestimenta mea, et super vestem meam mittent sortem. Neque tamen de his

quod Moyses volens eos ad promissionis terram inducere, providensque fore tradita despici ab his debere: Audite, inquit, caeli, et loquar, et audiat terra verbum oris mei, et contestabor vobis caelum et terra, si ingressi promissionis terram, dum Deum tuum reliqueritis, in omnes dispergendi estis gentes. Venit Esaias, atque comminatio ipsa in opus offerri debuerat, non poterat vocare Moysen iam defunctum, atque eos qui tunc audiverant, mortuique fuerant. Elementa igitur, quibus Moyses contestatus est, vocat: Ecce eiecti estis a promissione, o Iudaei: ecce deseruistis Deum: quomodo te vocabo

Scriptura de Deo loquatur. Cap. 1. Quatuor significationibus Scriptura de Deo loquitur. 1 Aut enim essentiam eius significat, quam Latine et Substantiam nuncupamus, ut est: Ego sum qui sum. 2 Aut personas, vel secundum Graecos substentias, ut est: Ite docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine patris, et filii, et Spiritus sancti. 3 Aut operationem, ut scriptum est: Secundum operationem potentiae virtutis eius, quam operatus est in Christo, suscitans eum a mortuis, et sedere faciens ad dextram suam. 4 Aut collationem eius ad creaturas, ut est: Regi autem

Pater, et ex ipso Patris vocabulo, et ex Spiritu sancto, quia et spiritus dicitur patris et filii. Quot modis significetur persona Spiritus sancti. Cap. VI. Principaliter uno significatur modo Spiritus sanctus, ut legitur: Ite, baptizate omnes gentes in nomine patris et filii, et Spiritus sancti. et iterum: Templum enim estis Spiritus sancti. Consequenter vero, et gratia quam ipse largitur, quae et ipsa similiter Sanctus spiritus dicitur, ut est: Spiritus sanctus superveniet in te. et: Accipite Spiritum sanctum. Similiter et ex his

legislationem. De legislatione et differentiis eius. Cap. XV. Legislatio in duas partes dividitur, in Naturalem discretionem, et in Legem extrinsecus positam. Quod naturalis discretio lex dicatur, probatur hoc Apostoli dicto: Quia gentes quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt, faciunt. Hi legem non habentes, ipsi sibi sunt lex. Secundum hanc et Cain reus erat fratris sui occisi. Extrinsecus constituta lex in duas partes dividitur: in opera, id est, actuum retributionem, et verba.

ex Iuds, neque dux ex foemore eius, donec veniat cui reposita sunt. 2 Quaedam vero sub alterius personae occasione dicuntur ad Christum, tamen intellectum respiciunt: ut, In te et semine tuo benedicentur omnes gentes. De praedictionibus ad vocationem gentium pertinentibus sub lege. Caput XXXII. Quoniam praedictiones de Christo dictas in Veteri lege probavimus, nunc de iis, quae de gentium vocatione sunt posita, dicemus. De vocatione gentium,

authoritatem, cum dicitur: Pones eos principes super omnem terram. 11 Aliquando plenitudinem credentium, cum dicitur: Replebitur gloria eius omnis terra, fiat fiat. 12 Aliquando tolerantiam, sive tentationes, sive persecutiones, cum dicitur: Donec educat in victoria iudicium, et: In nomine eius gentes sperabunt. 13 Aliquando inimicorum destructionem, cum dicitur: Et inimici eius terram lingent. 14 Aliquando pacem, qua gaudet post persecutiones Ecclesia, cum dicitur: Orietur in diebus eius iustitia et plenitudo pacis, donec confirmetur Luna. 15 Aliquando haereticorum errores, et Heliae

Israel, Iuda, et sic Latini: Hunc vobis exedendum propino. et: Ubi gustarit de sene, i. de eius reb. aut opulentia. 52 Nomina latiora pro angustioribus ponuntur, sive generalia pro specialibus. Ioel. 3. et Act. 2, Effundam de spiritu meo super omnem carnem, id est super omnes gentes. Gen. 6. Omnis caro corruperat viam suam. Esa. 66, Veniet omnis caro, ut adoret coram me, dicit Dominus. Zach. 2, Sileat omnis caro a facie Domini. Non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens, Matth. 24. Marc. 13. Nisi fuissent abbreviati dies illi, non fieret salva omnis caro.

24, Septies in die cadit iustus. Esaiae 4, Septem mulieres apprehendent virum unum, id est multae. Sic aliqui aliquando exponunt. Tria et quatuor peccata, Amos. Sic Matth. 18, Septuagies septies, pro infinities. Forie hic numerus aliquid naturale habet, sicut Aristoteles scribit, quasdam gentes tantum usque ad septem nu+, merare. Numerum minorem plerunque maiori praeponunt: sicut aliquatenus et Germani. Ponitur et denarius numerus pro multo et incerto. Gen. 31, Mutavit mercedem meam decem vicibus. Ecclesiast. 7, Sapientia roborat sapientem plus quam decem potentes principes,

a se significatae notant. Psal. 143, Non erit iustus coram te omnis vivens: id est, agnoscetur aut declarabitur iustus. Psal. 51, Ut sis iustus cum loqueris. Esa. 6, Impingua cor populi huius: id est, testator publice esse impinguatum. Ier. 1, Praefeci te super gentes ad destruendum, evellendum, dissipandum, etc. id est, ut praedices, me talia in gentibus facturum. Ponitur factum, pro dicto aut noticia. Reperitur sane et contrarius huius tropus. de utroque postea suo loco plenius agetur. Verba primitiva saepe ponuntur pro variis derivativis,

Tibi soli peccavi, et malum coram te feci: id est, tuo iudicio fui semper, sum et ero peccator et maleficus. Psal. 112: Dispersit et dedit pauperibus: id est, Pius homo semper talis est, qui egentes semper omnibus modis iuvet et sustentet. Psal. 2: Quare fremuerunt gentes, id est, fremuerunt, fremunt et frement. Ezech. 13: Audientes mendacium. 47 Duo verba coniuncta per copulam: quorum prius Latinis convertitur per praesens participium vel praeteritum. Et vidit, et ecce populus egrediebatur, Iud. 9. pro, Et videns populum egredientem. Et

Rom. 9, Nondum enim natis, cum nihil adhuc fecissent, scilicet pueris. 1. Corinth. 7, Ut unicuique divisit Deus: subaudi donum. 56 Subitae mutationes fiunt personarum et numerorum passim in Scriptura, praesertim in Prophetis ac Psalmis. Psal. 2, Quare fremuerunt gentes, Disrumpamus, Dominus deridebit eos, unxi regem meum, Dominus dixit ad me, Filius meus es tu, pete a me gentes, etc. Nunc erudimini reges, etc. Hic audis multiplicem mutationem personae tum Grammaticae, scilicet primae, secundae ac tertiae: tum realis,

Deus: subaudi donum. 56 Subitae mutationes fiunt personarum et numerorum passim in Scriptura, praesertim in Prophetis ac Psalmis. Psal. 2, Quare fremuerunt gentes, Disrumpamus, Dominus deridebit eos, unxi regem meum, Dominus dixit ad me, Filius meus es tu, pete a me gentes, etc. Nunc erudimini reges, etc. Hic audis multiplicem mutationem personae tum Grammaticae, scilicet primae, secundae ac tertiae: tum realis, nempe primum accusari gentes ac

tu, pete a me gentes, etc. Nunc erudimini reges, etc. Hic audis multiplicem mutationem personae tum Grammaticae, scilicet primae, secundae ac tertiae: tum realis, nempe primum accusari gentes ac populos, postea appellari et moneri reges ac principes. Item, modo Meschiam, modo filium, modo regem nominare: ac denique, modo prophetam, modo impios, modo Deum, modo filium loqui. Psalm. 39, In imagine abit homo, Invanum tumultuabuntur, et Coacervat, nescit quis auferens ea. Cavendum

hodie et cras, et tertia die consummabor. 3 Adverbia interrogativa, negativa, affirmativa, et similia, interdum semel posita, etiam in sequentes sententias suam vim efficaciamve extendunt, seu etiam in sequentibus membris repetenda sunt, ut Psal. 2, Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Sic: Quare constiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum? Sic Psal. 4. Usquequo gloria mea in ignominiam? Usquequo amatis vanum, et quaeritis mendacium? Psal. 10, Quousque Domine stabis procul, abscondes te in